Gramatyka opisowa języka polskiego I

obowiązkowe

Zaliczenie przedmiotu „Nauki pomocnicze filologii polskiej: wprowadzenie do nauki o języku”.

w sali

Na ćwiczeniach (20 godz.) omawia się podstawowe problemy działów: fonetyki, fonologii i słowotwórstwa języka polskiego. Wykład (20 godz.) ma charakter kursowy; w sposób syntetyczny prezentuje całościowe ujęcie zagadnień związanych z opisem fonetyki, fonologii i słowotwórstwa współczesnej polszczyzny (z uwzględnieniem różnic w punktach dyskusyjnych). Celem wykładu jest wprowadzenie słuchaczy w problematykę obu tych działów gramatyki polskiej, aby mogli samodzielnie studiować wskazane im lektury. Kurs kończy się zaliczeniem centralnym. Na ocenę końcową składają się punkty uzyskane na ćwiczeniach (40%), wykładzie (20%) oraz zaliczeniu centralnym (40%). Aby zaliczyć przedmiot nalezy zdobyć łącznie co najmniej 60% punktacji z tych wszystkich wymienionych składowych.

Ćwiczenia poświęcone są omówieniu następujących zagadnień:

1. Przedmiot badań fonetyki. Budowa i funkcje narządów mowy. Podstawowe pojęcia fonetyki: głoska, sylaba, spółgłoska, samogłoska. Kryteria klasyfikacji głosek polskich.

2. Charakterystyka artykulacyjna spółgłosek, samogłosek i półsamogłosek. Problem samogłosek nosowych.

3. Rozbieżności między mową a pismem. Pisownia fonetyczna. Różnice regionalne w wymowie.

4. Fonetyczna organizacja wypowiedzi. Fazy wypowiedzi. Koartykulacja. Upodobnienia głoskowe w języku polskim; ich typy. Cechy prozodyczne współczesnej polszczyzny. Poprawność wymowy.

5. Podstawowe pojęcia fonologii: cecha dystynktywna, fonem, warianty fonemów (ich typy), opozycja fonologiczna i jej neutralizacja. Fonem a głoska. Cechy dystynktywne w języku polskim. Typy opozycji fonologicznych.

6. Zasady ustalania zasobu fonemów i ich wariantów; kryterium dystynktywności i dystrybucji. Charakterystyka ogólna polskiego systemu fonologicznego - kwestie dyskusyjne (fonologiczność samogłosek nosowych, problem i/y a status zmiękczonych głosek wargowych).

7. Inwentarz fonemów w ujęciu Z. Siebera, R. Laskowskiego i B. Klebanowskiej (omówienie i porównanie). Interpretacja fonologiczna zjawisk fonetycznych (w ujęciu B. Klebanowskiej).

8. Miejsce słowotwórstwa w systemie języka. Pochodność synchroniczna a pochodność diachroniczna. Kryteria podzielności synchronicznej: semantyczne, składniowe, formalne. Wyraz pochodny synchronicznie.

9. Pojęcie derywatu słowotwórczego. Parafraza słowotwórcza. Motywacja słowotwórcza (jej kierunek i sposób ustalania). Wielomotywacyjność. Derywaty o pełnej motywacji oraz derywaty o motywacji zakłóconej formalnie lub semantycznie. Wyrazy synchronicznie podzielne, ale nie motywowane. Temat słowotwórczy. Formant słowotwórczy. Temat słowotwórczy a temat fleksyjny. Znaczenie strukturalne a znaczenie realne (relacje między nimi). Formacje regularne i nieregularne semantycznie. Alternacje morfonologiczne w słowotwórstwie.

10. Typy formantów słowotwórczych - typy derywacji słowotwórczej. Afiksy (prefiksy, sufiksy, interfiksy, infiksy, postfiksy), afiksoidy. Formanty paradygmatyczne i alternacyjne - ich repertuar i rola w systemie słowotwórczym polszczyzny. Formanty mieszane. Hierarchia formantów. Złożenia (ich typy).

11. Relacje znaczeniowe między derywatem a podstawą słowotwórczą. Zasady wyznaczania funkcji formantów. Funkcjonalne klasy derywatów. Dokulilowski podział derywatów słowotwórczych na transpozycyjne, mutacyjne i modyfikacyjne.

12. Jednostki systemu słowotwórczego: typ słowotwórczy, kategoria słowotwórcza. Przykładowe analizy derywatów rzeczownikowych, przymiotnikowych i czasownikowych.

Ćwiczeniom towarzyszy wykłady kursowy. Tematyka wykładu:

I. WPROWADZENIE

1. Hierarchiczna budowa języka – obraz ogólny.

2. Segmentacja tekstu. Proporcja jako zasada delimitacji jednostek znaczących języka.

3. Morfem – morf. Alomorfy. Problem reprezentacji morfemu. Typy morfemów (ze względu na ich funkcję i dystrybucję).

4. Podsystemy języka: fonologiczny, morfologiczny i składniowy.

II. FONOLOGIA A FONETYKA

1. Przedmiot badań fonetyki.

2. Fonetyka artykulacyjna i akustyczna. Polskie badania fonetyczne.

3. Mowa a pismo. Alfabety fonetyczne; zasady transkrypcji tekstów.

4. Specyfika głosek polskich; kryteria ich klasyfikacji.

5. Charakterystyka artykulacyjna spółgłosek, samogłosek i półsamogłosek. Problem samogłosek nosowych.

6. Fonetyczna organizacja wypowiedzi.

7. Cechy prozodyczne współczesnej polszczyzny. Poprawność wymowy; nowe zjawiska fonetyczne.

III. FONOLOGIA

1. Podstawowe pojęcia fonologii.

2. Cechy dystynktywne polszczyzny.

3. Typy opozycji fonologicznych.

4. System fonologiczny polszczyzny – kwestie dyskusyjne (fonologiczność samogłosek nosowych, problem i/y a status zmiękczonych głosek wargowych). Inwentarz fonemów w ujęciu Z. Siebera, R. Laskowskiego i B. Klebanowskiej (omówienie i porównanie). Ogólna charakterystyka fonologicznych modeli strukturalnych.

IV. SŁOWOTWÓRSTWO

1. Miejsce słowotwórstwa w systemie języka.

2. Słowotwórstwo synchroniczne i diachroniczne.

3. Kryteria podzielności synchronicznej: semantyczne, składniowe, formalne.

4. Podstawowe pojęcia słowotwórstwa synchronicznego: derywat, jego człony, sposoby ich wyznaczania (m.in. temat słowotwórczy a temat fleksyjny); rola parafrazy słowotwórczej.

5. Motywacja słowotwórcza (czynniki decydujące o jej kierunku); wielomotywacyjność – typy.

6. Derywaty o motywacji pełnej i zakłóconej (semantycznie, stylistycznie, formalnie). Wyrazy synchronicznie podzielne, ale nie motywowane.

7. Jaką postać może mieć podstawa słowotwórcza? Jakie części mowy występują w tej funkcji?

8. Jaką postać może mieć temat słowotwórczy? Rola i typy alternacji morfonologicznych w słowotwórstwie.

9. Formanty słowotwórcze, ich budowa i typy. Hierarchia formantów. Afiksy (prefiksy, sufiksy, interfiksy, infiksy, postfiksy), afiksoidy. Formanty paradygmatyczne i alternacyjne – ich repertuar i rola w systemie słowotwórczym polszczyzny. Formanty złożone. Rodzaje słowotwórstwa: derywacja właściwa, adaptacja, kompozycja.

10. Funkcje formantów. Dokulilowski podział derywatów słowotwórczych na transpozycyjne, mutacyjne i modyfikacyjne.

11. Systemowość słowotwórstwa: typ słowotwórczy, kategoria słowotwórcza, gniazdo słowotwórcze.

12. Specyfika kategorii słowotwórczych polskich rzeczowników, przymiotników i czasowników – zagadnienia ogólne i wybrane kwestie szczegółowe. Charakterystyka przykładowych klas derywatów.

13. Aspekt czasownika.

14. Nowe zjawiska słowotwórcze. Produktywność formantów i typów słowotwórczych. Aktywne cząstki w złożeniach. Słowotwórstwo i tekst. Struktury okazjonalne i potencjalne. Tendencje w słowotwórstwie współczesnej polszczyzny.

Podstawowa literatura przedmiotu:

1. Dłuska M., Fonetyka polska. Warszawa 1981 (lub wyd. następne).

2. Dunaj B., Samogłoska ę we współczesnej polszczyźnie - zakres występowania, funkcja, norma, [w:] "Prace Filologiczne" XXXIII. Warszawa 1986.

3. Encyklopedia języka polskiego (EJP), red. S. Urbańczyk, Wrocław 1994 (hasła z zakresu fonetyki i słowotwórstwa, m.in. takie jak: akcent, fonem, fonetyka, fonologia, system fonologiczny języka polskiego, formant słowotwórczy, słowotwórcza analiza wyrazu, motywacja, derywacja, kategorie słowotwórcze, typ słowotwórczy i in., do których te odsyłają - pełny wykaz haseł: s. 441- 444)

4. Encyklopedia językoznawstwa ogólnego. Pod red. K. Polańskiego. Wyd. 2. poprawione i uzupełnione. Wrocław 1999 (wybrane hasła z zakresu fonetyki, fonologii i morfologii)

5. Gramatyka współczesnego języka polskiego. Morfologia, red.

R. Grzegorczykowej, R. Laskowskiego, H. Wróbla, wyd. 2

zmienione. Warszawa 1998 (rozdz. I. Zagadnienia ogólne morfologii;

II. Morfonologia; IV. Słowotwórstwo)

6. Grzegorczykowa R., Zarys słowotwórstwa polskiego. Warszawa 1971 (lub wyd. następne).

7. Grzegorczykowa R., Puzynina J., Słowotwórstwo współczesnego języka polskiego. Warszawa 1979.

8. Grzegorczykowa R., Szymanek B., Kategorie słowotwórcze w perspektywie kognitywnej, [w:] Encyklopedia kultury polskiej XX wieku t. 2. Współczesny język polski, pod red. J. Bartmińskiego. Lublin 2001

9. Heinz A., Fleksja a derywacja, Język Polski 1961, s. 342-354

10. Jadacka H., System słowotwórczy polszczyzny (1945-2000). Warszawa 2001 (w wyborze)

11. Klebanowska B., Interpretacja fonologiczna zjawisk fonetycznych w języku polskim - z ćwiczeniami. Warszawa 2007

12. Koneczna H., Zawadowski W., Przekroje rentgenograficzne głosek polskich. Warszawa 1971.

13. Laskowski R., System fonologiczny języka polskiego, [w:] EJP.

14. Ostaszewska D., Tambor J., Fonetyka i fonologia współczesnego języka polskiego. Warszawa 2000.

15. Skarżyński M. i in., Słownik gniazd słowotwórczych współczesnego języka ogólnopolskiego. T. 1-3. Kraków 2001, 2004 (w wyborze).

16. Słownik gniazd słowotwórczych współczesnego języka ogólnopolskiego. T. 1-3. Kraków 2001, 2004 (w wyborze).

17. Stieber Z., Historyczna i współczesna fonologia języka polskiego. Warszawa 1968 (cz. II. Zarys fonologii współczesnej polszczyzny kulturalnej).

18. Waszakowa K., Słowotwórstwo współczesnego języka polskiego. Rzeczowniki z formantami paradygmatycznymi. Warszawa 1996; wyd. 2 popr. (w wyborze).

19. Waszakowa K., Słowotwórstwo współczesnego języka polskiego. Rzeczowniki sufiksalne obce. Warszawa 1994 (w wyborze)

20. Waszakowa K., Przejawy internacjonalizacji w słowotwórstwie współczesnej polszczyzny. Warszawa 2005 (w wyborze)

21. Wierzchowska B., Wymowa polska. Warszawa 1970.

22. Wiśniewski M., Zarys fonetyki i fonologii współczesnego języka polskiego. Toruń 1997.

Po ukończeniu przedmiotu student:

- opisuje cechy artykulacyjne spółgłosek i samogłosek polskich,

- zapisuje tekst pismem fonetycznym z uwzględnieniem różnic regionalnych w wymowie,

- rozpoznaje i charakteryzuje upodobnienia fonetyczne,

- określa cechy dystynktywne fonemów,

- rozróżnia fonemy i ich warianty w ujęciu Stiebera, Laskowskiego i Klebanowskiej,

- samodzielnie przeprowadza analizę słowotwórczą derywatów,

- dostrzega problemy badawcze.

- kontrola obecności na zajęciach;

- śródsemestralne pisemne testy kontrolne;

- końcowe centralne zaliczenie przedmiotu w formie pisemnej.