The "Folk Bible" and its contemporary forms

Celem wykładu jest opis funkcjonowania symboliki biblijnej w wierzeniach i praktykach kultury religijnej wsi i miasteczek w latach 70-90 XX w. na podstawie zbioru źródeł etnograficznych z Europy Środkowo-Wschodniej, z pogranicza katolicyzmu i prawosławia.

Biblia była przedmiotem studiów z zakresu antropologii kulturowej od czasu narodzin dyscypliny. Teksty biblijne analizowano jako mity, zapisy folkloru, scenariusze obrzędowe – jako źródło etnograficznych informacji, użytecznych w studiach porównawczych. Odwrotny kierunek przybrały badania etnograficzne prowadzone od lat 80. ubiegłego wieku w Europie środkowo-wschodniej i w Bułgarii, skoncentrowane na lokalnym, bezpośrednim przekazie tzw. biblii ludowej (ros. narodnaja biblija), zaadaptowanej w lokalnej mitologii i wiedzy potocznej. Celem wykładu jest opis funkcjonowania symboliki biblijnej w wierzeniach i praktykach kultury religijnej wsi i miasteczek w latach 70-90 XX w. na podstawie zbioru źródeł etnograficznych z Europy Środkowo-Wschodniej, z pogranicza katolicyzmu i prawosławia. Przedstawiam techniki i modele przekształceń wybranych postaci i wydarzeń biblijnych, ich ikonografię i praktyki z nimi związane w folklorze XIX/XX w. Współcześnie Biblia nie przestała pełnić roli kulturotwórczej; świadczą o tym jej przekłady na dialekty i gwary, a także przetworzenia w obrazach, formach dramatycznych i para-dramatycznych. Jest uwikłana w polityki tożsamości, bywa odczytywana literalnie, jako źródło autorytetu, poddawana praktykom pastiszu w celu manipulacji stereotypami masowej wyobraźni w przekazach medialnych, w dyskursach lokalnych i publicznych. Przedstawiam przykłady biblijnego pastiszu – produkty współczesnej kultury popularnej, wykorzystujące apokryfy w celu dekonstrukcji tradycyjnych wizerunków postaci biblijnych. Wykładom towarzyszy analiza ikonograficzna.

Tematy wykładów:

1. Biblia, apokryf i pastisz. Kanony Pisma Świętego w judaizmie i chrześcijaństwie, ich wzajemna relacja. Zróżnicowanie kanonów w chrześcijaństwie. Apokryfy, pseudoepigrafy, literatura pseudokanoniczna. Typy lektury Biblii i mechanizmy jej przekazu. Apokryf jako indywidualna lub mniejszościowa interpretacja kanonu, praktyka negocjowania tożsamości, próba wiary, kategoria graniczna, pośrednicząca między centralnymi, zinstytucjonalizowanymi wartościami religii a ich odmiennymi systemami uznanymi za przeciwstawne. Apokryf i pastisz we współczesnej kulturze popularnej.

2. Biblia i antropologia

Kierunki badań: folk-lore, mit, rytuał. Apokryf jako termin interpretacji przekazu biblijnego i analizy kultury. 1980-2000 – badania biblii ludowej w kontekście kultury religijnej Europy Środkowo-Wschodniej. Opis i charakterystyka źródeł słowiańskiej biblii ludowej – hipertekstu, ur-tekstu (F. Badalanowa-Geller). Nierozdzielność dwóch Przymierzy w biblii ludowej. Etymologie ludowe, stereotypy językowe (formuły słowne) i wiedza potoczna. Współczesne formy mitu Księgi.

3. Struktura Biblii a biblia ludowa. Czas

Czas biblijny a porządek symboliczny biblii ludowej. Konsekwencje typologii biblijnej. Biblia pauperum. Kontaminacje tekstów ST i NT: przykłady. Midrasz, hagada, Hagada Paschalna. Żydowskie legendy i apokryfy jako źródła biblii ludowej. Konstrukcja czasu i przestrzeni w biblii ludowej: trzy epoki i przemiana światów. Koncepcja dziejów Joachima z Fiore: trójdzielność i ewolucja. Cykliczność i linearność czasu w biblii ludowej: przemiana i marnienie światów; kataklizmy jako cezury między nimi. Schematy historii stworzenia. Przenikanie się symboliki początku i końca (czasu, przestrzeni, życia ludzkiego) jako efekt cyklicznej koncepcji czasu.

4. Struktura dramatyczna biblii ludowej

Mit a apokryf. Kosmogonia schrystianizowana. Interpretacje Trójcy Św. i relacji między jej Osobami. Schematy historii stworzenia lub współtworzenia świata; jego zepsucie i grzech. Metastruktury biblii ludowej wyznaczane dziejami Adama i Jezusa; Ewy i Marii; Drzewo śmierci / grzechu i Drzewo życia / krzyża. Oś dramatyczna: zmagania Boga z Diabłem. Współtworzenie świata; umowa / konflikt między Bogiem / Jezusem a Diabłem. Komiczne (diabelskie) naśladownictwo. Interpretacje grzechu pierworodnego (zewnętrzny charakter zła). Zstąpienie Jezusa do „piekieł” (apokryficzna Ewangelia Nikodema) i skowanie Szatana. Cykliczność i ciągłość bytów w ludowych wierzeniach o duszy.

5. Kult maryjny i znaczenie pośrednictwa

Idea pośrednictwa w Biblii i postacie jej reprezentantów. Judaizm a chrześcijaństwo. Jedynym Pośrednikiem między Bogiem a ludźmi jest w chrześcijaństwie Chrystus. Pośrednictwo Marii jest „pośrednictwem w Chrystusie” (compassio, corredemptio). Matka Zbawiciela w strukturze polskich wierzeń ludowych: Córka Boga (w zbiorze O. Kolberga) w kontekście ikonografii chrześcijańskiej. Opiekunka i Orędowniczka. Święta maryjne modelują relacje społeczne i łączą się z cyklem wegetacyjnym (podwójne nazwy świąt). Semantyka paraleliczna (Czesław Hernas). Interpretacje kultu maryjnego w polskich pracach socjo- i antropologicznych. Popularne przedstawienia maryjne: ikonografia i modlitwy ludowe. Pasja Marii i Pietà corpusculum.

6. O mitologiach patriarchalnych, czyli women jokes

Dwa biblijne opisy stworzenia kobiety. I List św. Pawła do Koryntian (11, 8–9) itp. Apokryficzne modele kobiecości – patriarchalne stereotypy wiedzy potocznej. Człowiek i kobieta. Ludzie i nie-ludzie. Alienacja kobiet i feminizacja Obcego. Anegdoty o pochodzeniu kobiet – mityczne rodowody. Zapach. Ewa, Norea, Adit. Zepsute /gorsze stworzenie. Zróżnicowanie kobiet. Interpretacje grzechu pierworodnego w tradycjach żydowskiej i chrześcijańskiej. Nieczystość kobiety. Męskie czyli duchowe, żeńskie czyli cielesne. Maria jako nowa Ewa – dualizm.

7. Rodowody odmieńców i czarowników

Mitologia obcego. Nieudane / zepsute stworzenie. Studia mitologii słowiańskiej Ryszarda Tomickiego. Nieprawe pochodzenie Kaina. Cyrograf Adama. Kain i Cham jako protoplaści zabójców, samobójców, złoczyńców i czarowników (obcych) w apokryfach i wierzeniach ludowych. Schematy odkrycia / ukrycia w narracjach o naruszeniu porządku i karze. Pesach, przejście przez Morze Czerwone; faraony, czyli Cyganie; faraony – syreny.

8. Żydzi. Mit ofiary

Judaizm jako anty-chrześcijaństwo: modelowa genealogia Obcych. Mechanizm klątwy: wieczny, dziedziczny charakter zła. Nieuchronność przeznaczenia. Wiara w magiczną / mechaniczną moc słowa. Magia chrześcijańska anty-religią; Żydzi czarownikami. Pierwszy naród na świecie, naród wybrany, nasi przodkowie (jesteśmy z tych Żydów, co się ochrzcili). Święci i przeklęci: sami się przeklęli. Żyd wieczny tułacz. Mitologia Pesach (żydowskiej Wielkanocy) i antysemicki stereotyp. Mit krwawej ofiary jako projekcja chrześcijańskich praktyk magicznych; święta żydowskie jako przekręcone chrześcijańskie. Cechy zwierzęce. Zapach. Praktyki święta Purim a topos Naigrawania w Pasji Chrystusa. Haman z Ks. Estery jako ofiara: domniemane analogie pasyjne. Mit a pamięć Zagłady.

9. Soteriologia ludowa. Symbole communitas

Rodowód własny: my, naród wybrany (z tych Żydów, co się ochrzcili). Genealogie, cuda negatywne i pozytywne / kara i łaska Boża. Kategoria communitas (Victor Turner), jej modelujące znaczenie społeczne i religijne (antystruktura, zawieszenie opozycji, nadporządek, harmonia, egalitaryzm, spontaniczność działań). Idealny stan społeczny wywołany kontaktem z sacrum a święta wspólnota jako źródło tożsamości. Wrażliwość mirakularna (Jacek Olędzki). Cuda jako symbole communitas. Nakładanie symboliki chrześcijańskiej na popularne, świeckie teksty (kontrafaktura) wzmacnia ekspresję odpowiadającą doświadczeniu religijnemu (Czesław Hernas). Symbole communitas na przykładzie Wcielenia – narodzin Boga: kolędy i rytuały (zatrzymanie świata – stasis, cisza, światło, tożsamość symboli narodzin i śmierci; symbole wegetacyjne: różdżka Aarona i Drzewo krzyża; hołd stworzenia). Modelowanie rytuałów rodzinnych przez święty precedens. Woda/wino/krew w okresie Godów: ukryta symbolika Eucharystii. Chrzest ustanawia tożsamość. Chrzest Chrystusa w Jordanie i zamowa od upływu krwi.

10. Wędrówki Boga po ziemi

Bóg chodzi po ziemi: podwójna perspektywa czasowa początku świata i Ewangelii (dwóch początków). Oddzielenie nieba od ziemi Boga od ludzi): zmniejszenie kłosów. Zbawiciel autorem przemian – nowego świata. Obraz wędrownego Starca – Dziada i jego ucieleśnienia. Pan życia – zdrowia i urodzaju. Sakralizacja dziadów i wędrownych sekt. Legitymizacja norm społecznych: cudowne nagrody i kary w narracjach o wędrówkach Boga po ziemi. Zasada odpłaty. Apoteoza ubóstwa. Etiologie i etymologie ludowe u źródeł „zdrowego rozsądku”. Uzdrowiciel i zamowy. Towarzysz Pana Boga: diabeł / św. Piotr / Żyd. Inwersja techniką wyrazu sacrum. Teodycea. „Boska ekonomia” i „dziwne sądy boże". Uczynki jurodiwych a myślenie magiczne.

11. Kultura ludowa a kultura popularna

Model religijności ludowej polskiej wsi na przełomie XIX i XX w. skonstruowany w literaturze socjo- i etnologicznej (W. Thomas, F. Znaniecki; S. Czarnowski; L. Stomma; R. Tomicki), ograniczony do katolicyzmu, wskazywał jego przerysowane cechy (sensualizm, rytualizm, utylitaryzm, brak odniesienia do etyki życia codziennego). Waloryzujący termin religijność „typu ludowego” (nieracjonalna, ksenofobiczna) w latach 90. Przyczyny odrzucenia pojęcia „religijność ludowa” we współczesnej antropologii: sztucznie homogenizowana konstrukcja polityczna, stereotyp, efekt projekcji elit. Zmienne denotacje i konotacje „ludu”. Dzieło O. Kolberga synonimem „Cepeliady” i etnografii czasów PRL. Elementy stylu ludowego we współczesnej kulturze religijnej, w kręgu dominującej kultury popularnej (sensualizm, kult maryjny, rytualizm/teatralność – a performans i rekonstrukcje, turystyka pielgrzymkowa, popularność symboli apokaliptycznych i demonologii, moda na egzorcyzmy, doloryzm-horroryzm). Ludowość przedmiotem pastiszu i kampu. „Lud smoleński”. Przykłady zmian w kulturze religijnej w kontekście nowych mediów i dostępności informacji (Longitudo Christi pod Jarosławiem, konfrontacja ludowości z kulturą popularną w homiliach ks. prof. Piotra Natanka, Żyd z pieniążkiem jako współczesny demon sporzący). Wnioski dla biblii ludowej.

12. Rehabilitacja Judasza, czyli uroki inwersji

Wielozmysłowość kultury popularnej. Nowe sposoby przekazu biblijnego: transmediatio. „Film biblijny” jako gatunek. Powrót: „Pasja” Mela Gibsona (2004) jako reprezentacja współczesnych tendencji kultury popularnej i jej produkt, przedsoborowe wątki filmu. Komercjalizacja. Biblia jako widowisko: popularność współczesnych misteriów pasyjnych. Apokryficzna Ewangelia według Judasza (gnostycki manuskrypt z III w.) w kontr-dyskursie. Międzynarodowa promocja apokryfu. „Historia alternatywna”: inwersja wartości / dekonstrukcja tradycji chrześcijańskiej. Produkty towarzyszące („National Geographic”). Judasz i judaszki w biblii ludowej a Judasz jako bohater kultury popularnej. Kampania promocyjna apokryfu w politycznym kontekście polskiego dyskursu o zdradzie w związku z procesem lustracyjnym. Kulturowe zyski i straty z promocji apokryfu.

13. Powrót Lilit. Kobieta transgeniczna w apokryfach

Nowy wymiar obcości w popularnych demonologiach: hybrydowi bohaterowie – postacie transgeniczne. Biblijne i apokryficzne legitymizacje postaci granicznych. Współczesne patronaty Lilit (środowiska feministyczne, sanguinarianie, zespoły rockowe, call-girls). Historia Lilit w tradycji judeochrześcijańskiej. Średniowieczny Alfabet Ben-Sira (Syracha) – apokryf czy pastisz? Relacja podległości w języku ciała. Cechy demoniczne. Rytuały ochronne jako kontekst historii Lilit. Lilit i Ewa w tradycji żydowskiej a Ewa i Maria w tradycji chrześcijańskiej. Metamorfozy Lilit i jej awatarów. Lilit, królowa Saby, Sybilla w legendach o królu Salomonie. Relief „Królowa nocy”.