„Człowiek tłumu”. Mieszkaniec metropolii w kulturze popularnej XIX wieku cz. II

ogólnouniwersyteckie

Kultura popularna, w tym powieść, dramat, poezja, ilustracja książkowa i gazetowa, wreszcie fotografia dostarczają olbrzymiego materiału źródłowego, który pozwala przyjrzeć się z bliska dziewiętnastowiecznym mieszkańcom wielkiego miasta. Poniższa propozycja cyklu wykładów (semestry zimowy i letni) dotyczy kilku szczególnie charakterystycznych i ważnych dla klimatu epoki postaci. Za tytuł całego cyklu posłużyło mi opowiadanie Edgara Allana Poe zat. „Człowiek tłumu” (The Man of the Crowd), opublikowane w 1840 roku. Jego bohaterem jest przypadkowo napotkany przez narratora mężczyzna, którego jedyną uchwytną cechą jest nieustanne przebywanie w tłumie innych ludzi. Kim jest ów człowiek bez twarzy i bez właściwości, a kim ten drugi – równie anonimowy narrator i komentator?

Wiktorianizm, biedermeier – triumf kultury mieszczańskiej

Zanim nowoczesne media, poczynając od kinematografii i radia, a na telewizji i internecie kończąc, przejęły wielorakie funkcje słowa drukowanego, to książka, gazeta i czasopismo stanowiło główny wehikuł tak wysokiej, jak i właśnie popularnej kultury. Interesująca nas tu, zrodzona jeszcze w epoce nowożytnej kultura popularna (pop culture, culture populaire) adresowana zrazu do różnych warstw formującej się w krajach Zachodu klasy średniej, z czasem również do najniższych i najszerszych kręgów społecznych, w XIX wieku nabrała cech kultury ponadnarodowej. Co ważne z przyjętego na użytek wykładu punktu widzenia, początki owej „transgranicznej” formacji przypadły na romantyczną epokę w dziejach kultury europejskiej; precyzyjniej jeszcze: na jej schyłkową, mieszczańską, w istocie epigońską fazę, nie bez racji przez Niemców nazywaną „kieszonkowym romantyzmem” – Taschenromantismus. Ideowy minimalizm i życiowy praktycyzm to zasadnicze rysy najważniejszych mieszczańskich formacji kulturowych epoki: anglikańskiego wiktorianizmu i niemieckiego biederemeieru. W obu wypadkach formacje te szybko rozwinęły się także poza swoimi narodowymi kolebkami: wiktorianizm w Ameryce Północnej, bedermeier w krajach Skandynawii i Europy Srodkowej, także na ziemiach polskich.

Flâneur i „człowiek tłumu”

„Człowiek tłumu” (The Man of the Crowd) to tytuł opowiadania Edgara Allana Poe, opublikowanego w 1840 roku na łamach „Burton's Gentleman's Magazine”. „Są tajemnice, których nie da się wypowiedzieć” – konstatuje narrator na wstępie swojej relacji. Dotyczy ona przypadkowo napotkanej postaci, mężczyzny, którego jedyną uchwytną cechą jest nieustanne przebywanie w tłumie innych ludzi. Narrator, dziewiętnastowieczny dandy czy też flâneur, który cały swój czas i energię poświęca obserwowaniu enigmatycznego „człowieka tłumu”, stanowi dopełnienie i niezbędny element tej niezwykłej, jednak właściwej dla metropolii sytuacji. Kim jest ów pierwszy, człowiek bez twarzy i bez właściwości – po części dowiedzieliśmy się z lektury powieści detektywistycznych i sensacyjnych. Pora przyjrzeć się drugiemu bohaterowie tekstu: równie jak ten pierwszy anonimowemu narratorowi i komentatorowi. W galerii charakterystycznych postaci wielkomiejskich XIX wieku flâneur odgrywa rolę szczególną. Znany był wcześniej jako „włóczęga”, „łazik” i „spacerowicz” (jego angielscy odpowiednicy to: "stroller", "lounger", "saunterer", "loafer"), awansował do rangi literackiej postaci, właściwej dla niemal każdego obrazu ulicy Paryża. „Łazik” przedzierzgnął się w eksploratora i znawcę wielkomiejskich ulic, kogoś jak Rétif de la Bretonne (1734-1806), autor Nocy paryskich, tyle że nie zdającego sobie trudu, aby utrwalić swoje doświadczenia.

Charles Baudelaire "poeta nowoczesnej metropolii”

W latach 60. XIX wieku, w okresie wielkiej przebudowy Paryża przez barona Haussmanna, Charles Baudelaire (1821-1867) zaprezentował portret flâneura jako bezinteresownego artysty, poety nowoczesnej metropolii: „tłum jest jego żywiołem jak powietrze dla ptaków i woda dla ryb”. Poeta przypisał tak rozumianej postaci istotną rolę w portretowaniu i interpretowaniu życia wielkomiejskiego; równocześnie jednak – w zgodzie z kulturową genezą i funkcją postaci flâneura – widział ją w kontekście dandyzmu. Dandysa charakteryzowało jednak zblazowanie, a flâneurem kierowała w oczach Baudelaire’a „nienasycona namiętność, namiętność widzenia i odczuwania”. Dandy to ktoś, kto z obcowania z pięknem uczynił niemalże filozofię życiową, podczas gdy flâneur nie wzdryga się, by zapuścić się w najohydniejsze zakamarki miasta.

Eugène-François Vidocq i Eugène Sue – herosi nocy

Pierwsza z przypisywanych naszemu bohaterowi cech – badanie i portretowanie miasta – niesie poważne konsekwencje. Tak rzeczywisty, jak i literacki flâneur jest włóczęgą chwilowym; to rola, a nie społeczna kondycja. Od prawdziwego kloszarda, a więc „biedaka z wyboru”, różni go społeczny status. Nocny kostium, także kostium kloszarda – jak w przypadku policyjnego detektywa Eugène-François Vidocq'a (1775-1857) – zawiśnie rankiem w garderobie obserwatora. Ten zaś wyspawszy się zasiądzie do pracy. Spisze policyjny raport lub naszkicuje kolejne opowiadanie – jak Josephe-Marie Sue (1804-1857), autor Tajemnic Paryża („Les Mystères de Paris”, 1842). Te i inne sprzeczności postaci – lub jej wewnętrzna dialektyka – czynią ją w najwyższym stopniu godną refleksji. Przedmiotem wykladu będzie więc nie tylko próba rejestracji zjawiska na gruncie kultury (literatury, malarstwa, grafiki ilustracyjnej, fotografii, a nawet muzyki), lecz także wskazanie wielorakich funkcji, jakie motyw ten pełnił – i pełni do dziś w opisie rzeczywistości wielkiego miasta.

Kobieta w bieli (The Woman in White, 1860) Wilkie Collinsa i narodziny nowoczesnej popkultury w Anglii i Stanach Zjednoczonych

Opublikowana w 1860 roku powieść detektywistyczna Kobieta w bieli Collinsa okazała się nie tylko wielkim sukcesem wydawniczym i finnasowym. Od chwili swej publikacji jest nieustannie wystawiana na deskach teatrów; w XX wieku także filmowana (11 razy!); równocześnie ewokowała i do dziś ewokuje najróżniejsze utwory (komiksy, piosenki, musicale) oraz gadżety w rodzaju kapeluszy, sukien i butów w stylu The Woman in White.

Wilkie Collins i „teatr sekretny wiktoriańskiego domu”

Znaczna część sposród bogatej twórczści autora Kobiety w bieli (1860) poświęcona jest rodzinej, w tym prawnej sytuacji kobiet zamężnych. Autor, który wiódł życie sprzeczne z wiktoriańskimi normami obyczajowymi i prawnymi (był faktycznym bigamistą), demaskował w swej twórczości podwójne standardy moralne współczesnych. Odkrywał, w powieściach takich jak The Law and the Lady, No Name, Dead Secret, najpilniej strzeżone tajemnice rodzinne.

Miasto versus wieś. Krajobraz kulturowy Niemców i Skandynawów: o roli przyrody w kształtowaniu niemieckiej i nordyckiej popkultury

„Kieszonkowy romantyzm” (Taschenromantismus) silnie podkreślał negaywne strony życia miejskiego (począwszy od skażonego środowiska. kończąc na zdeprawowanym otoczeniu społecznym); przeczerniony wizerunek miasta przeciwstawiał wyidealizowanemu obrazowi wsi. Równocześnie jednak kierował uwagę ku krajobrazowi naturalnemu; uczył krajobraz ten rozumieć i czytać. Ten rys, wspólny wszystkim kulturom mieszczańskim XIX wieku, odnajdziemy jako szczególnie wyraźny na gruncie kultury Europy Północnej: protestanckich Niemiec i Skandynawii.

Superbohater nie umiera nigdy. Czynnik kontynuacji w kulturze popularnej

Nieustająca atrakcyjność i trwałość wzorców stworzonych przez kulturę popularną, wielokrotnie konstatowana przez autorów podejmujących jej problematykę, nie doczekała się przecież wyczerpującej refleksji tak socjologicznej, jak i kulturoznawczej. Z tej drugiej perspektywy problem prezentuje się relatywnie prosto – czego przykładem pierwsza na gruncie polskim próba zmierzenia z gatunkiem powieści kryminalnej, w sposób niezwykle udany podjęta przez Mariusza Czubaja w monografii zat. Etnolog w mieście grzechu (2010). Jednak bardziej niż na kwestii kontynuacji autor opracowania skupia się na dynamice zjawiska, na zmianach, jakie w postaci bohatera i w świecie przedstawionym w powieści przynoszą zmiany we współczesnym nam świecie. Zapewne, owa wrażliwość na to wszystko, co chwilowe i zmienne stanowi, między innymi, o atrakcyjności popkultury, tym samym nieco paradoksalnie tłumaczy jej stałą obecność w nowoczesnej cywilizacji. Przecież czym innym jest nieśmiertelność „mieszkańców masowej wyobraźni”, jak udatnie bohaterów tej kultury nazwał w 1970 roku autor pionierskiego w Polsce opracowania, Krzysztof Teodor Toeplitz (1933-2010) – Sherlocka Homesa, Zorro, Supermana, Hansa Klossa. Czym innym jeszcze fakt, iż czterdzieści kilka lat po rozpadzie zespołu the Beatles ze zdumieniem odkrywamy, jak wiele elementów kultury wiktoriańskiej przechowało się w twórczości czwórki z Liverpoolu, a także w jej scenicznym emploi, od fryzur i ubiorów poczynając.

Wybrane przykłady zjawiska kontynuacji w kulturze popularnej stanowić mogą punkt wyjścia dla wszechstronnej – przynajmniej w zamiarze – refleksji nad tym fenomenem.

Wojciech Józef BURSZTA, Mariusz CZUBAJ, Krwawa setka. 100 najważniejszych powieści kryminalnych, Warszawskie Wydawnictwo literackie Muza SA, Warszawa 2007, s. 13-25, 31-33; Mariusz CZUBAJ, Etnolog w mieście grzechu. Powieść kryminalna jako świadectwo antropologiczne, Oficynka, Gdańsk 2010, s. 9-42, s. 31-53; Tadeusz CEGIELSKI, Tabu a samotność w kulturze wiktoriańskiej Anglii, [w:] Kobieta i rewolucja obyczajowa. Społeczno-kulturowe aspekty seksualności. Wiek XIX - XX. Zbiór studiów pod red. naukową Anny ŻARNOWSKIEJ i Andrzeja SZWARCA, tom IX, Wydawnictwo D.I.G., Warszawa 2006; Tadeusz CEGIELSKI, Czy w połowie XIX wieku istniał kanon literatury mieszczańskiej, wspólny dla całej Europy? w: Europejski kanon literacki. Dylematy XXI wieku, redakcja naukowa Elżbiety WICHROWSKIEJ, Warszawa, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2012, s. 157-172; Umberto ECO, Apokaliptycy i dostosowani, przeklad Piotr SALWA, Wydawnictwo W.A.B., Warszawa 2010; Umberto ECO, E. Sue. Socjalizm i pocieszenie” [w:] Superman w literaturze masowej, przekład Joanna UGNIEWSKA, wyd. 2, Instytut Wydawniczy Znak 2008; Jonas FRYKMAN, Orvar LŐFGREN, Narodziny człowieka kulturalnego. Kształtowanie się klasy średniej w Szwecji XIX i XX wieku, Kęty: Wydawnictwo Marek Derewicki, 2007, s. 50-93; Izaura JAKACKA, Teatr sekretny wiktoriańskiego domu. Zacisze domowe i gra pozorów w utworach Wilkie Collinsa, praca magisterska, Wydział Historyczny UW, Warszawa 2012; Antonina KŁOSKOWSKA, Kultura masowa, wydanie nowe, PWN, Warszawa 2005; Mirella KURKOWSKA, Biedermeier polski? Ideały niemieckiego mieszczaństwa i ich recepcja na ziemiach polskich (1815-1863), praca doktorska, Wydział Historyczny UW, Warszawa 2006, rozdz.I, s. 1-35, rozdz.II, s. 36-137; Virgil NEMOIANU, Tha Taming of Romanticism. European Literature and the Age of Bidermeier, Cambridge, Massachusetts 1984; Piotr WITT, Przedpiekle sławy. Rzecz o Chopinie, Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Warszawa 2011, s. 300-329.

Znajomość podstawowych zagadnień kultury popularnej: warunków powstania rynku kultury, roli taniej książki i czasopisma jako podstawowego medium w XIX wieku. Zrozumienie wielorakich funkcji powieści detektywistycznej, zwłaszcza jako nośnika treści zwiazanych z rewolucją naukowo-techniczną XIX wieku. Umiejętność zastosowania terminologii, teorii badawczych związanych z literatura popularną. Umiejętność samodzielnego stawiana pytań badawczych dot. kultury popularnej - tak w odniesieniu do przeszłości, jak i terażniejszości.

Krótki (2-3 strony) esej zaliczeniowy na wybrany przez słuchacza temat. Lista tych tematów przedstawiona zostanie słuchaczom w połowie semestru