Uniwersytet Warszawski - Centralny System Uwierzytelniania
Strona główna

Teoria i filozofia prawa

Informacje ogólne

Kod przedmiotu: 2200-1K003S
Kod Erasmus / ISCED: 10.0 Kod klasyfikacyjny przedmiotu składa się z trzech do pięciu cyfr, przy czym trzy pierwsze oznaczają klasyfikację dziedziny wg. Listy kodów dziedzin obowiązującej w programie Socrates/Erasmus, czwarta (dotąd na ogół 0) – ewentualne uszczegółowienie informacji o dyscyplinie, piąta – stopień zaawansowania przedmiotu ustalony na podstawie roku studiów, dla którego przedmiot jest przeznaczony. / (0421) Prawo Kod ISCED - Międzynarodowa Standardowa Klasyfikacja Kształcenia (International Standard Classification of Education) została opracowana przez UNESCO.
Nazwa przedmiotu: Teoria i filozofia prawa
Jednostka: Wydział Prawa i Administracji
Grupy: Przedmioty kierunkowe dla studiów prawniczych (nowy program)
Punkty ECTS i inne: 6.00 Podstawowe informacje o zasadach przyporządkowania punktów ECTS:
  • roczny wymiar godzinowy nakładu pracy studenta konieczny do osiągnięcia zakładanych efektów uczenia się dla danego etapu studiów wynosi 1500-1800 h, co odpowiada 60 ECTS;
  • tygodniowy wymiar godzinowy nakładu pracy studenta wynosi 45 h;
  • 1 punkt ECTS odpowiada 25-30 godzinom pracy studenta potrzebnej do osiągnięcia zakładanych efektów uczenia się;
  • tygodniowy nakład pracy studenta konieczny do osiągnięcia zakładanych efektów uczenia się pozwala uzyskać 1,5 ECTS;
  • nakład pracy potrzebny do zaliczenia przedmiotu, któremu przypisano 3 ECTS, stanowi 10% semestralnego obciążenia studenta.
Język prowadzenia: polski
Rodzaj przedmiotu:

fakultatywne

Tryb prowadzenia:

w sali

Skrócony opis:

Zajęcia w formie wykładu mają na celu przedstawienie głównych zagadnień teoretycznoprawnych (takich jak źródła prawa, normy prawne, system prawa, obowiązywanie prawa, język prawa, wykładnia prawa, argumentacja prawnicza) na tle najważniejszych kierunków myśli filozoficznoprawnej XIX-XXI wieku (koncepcje prawnonaturalne, pozytywizm oryginalny i wyrafinowany, realizm prawniczy, hermeneutyka prawnicza, teoria argumentacyjne, postmodernizm).

Wskazywane i wyjaśniane będą także idee, które leżą u podłoża konkretnych stanowisk teorii prawa i instytucji prawnych (np. kontroli konstytucyjności prawa). Akcent będzie przy tym położony na wielość współczesnych stanowisk w kwestiach istoty prawa, sposobów jego poznawania (w tym interpretacji), sposobów i kryteriów rozstrzygania o obowiązywaniu norm prawnych, a wreszcie zasad rozstrzygania „trudnych przypadków”, czyli takich, w których nie wystarczy sięgnąć po tradycyjny sylogizm prawniczy.

Pełny opis:

Przedmiotem wykładów będą następujące zagadnienia:

1. Prawo jako środek koordynacji zachowań ludzkich – wykład wprowadzający

• Różne perspektywy: filozoficzna, aksjologiczna, antropologiczna, socjologiczna i prawnicza.

• Pojęcie prawa (koncepcje, teorie, doktryny) i spory o prawo jako odzwierciedlenie pluralizmu perspektyw:

o normatywne i nienormatywne interpretacje, problemy prawa jako instrumentu, jako kontraktu, jako faktu (zachowania, emocji), jako symbolu), konwencjonalizm prawa,

o stanowiska w XX i XXI wieku: koncepcje prawa naturalnego (prawa słusznego), pozytywizm prawniczy i jego ewolucja, realizm prawniczy i ujęcia socjologiczne, teorie interpretacyjne (hermeneutyczne), teorie komunikacyjne (prawo jako rozmowa, dyskurs publiczny, dialog), prawo jako symbol.

• Prawo a przemoc

2. Prawo a inne normatywne porządki społeczne

• Procesy pozytywizacjinorm moralnych (m.in. prawo jako minimum moralności).

• Wady i zalety pozytywizacjinorm moralnych (m.in. autonomia prawa, funkcje i dysfunkcje moralizmu prawa).

• Moralność i inne porządki normatywne jako przeciwwaga dla obowiązków prawnych (np. dla odmowy posłuchu).

3. Prawo jako rozkaz – przymus u podstaw prawa

• Idea oryginalnego (twardego) pozytywizmu

o tradycja anglosaska (prawo jako wyraz roli władcy/prawotwórcy): Thomas Hobbes, Jeremy Bentham, John Austin

o tradycja kontynentalna (związek prawa z państwem): Kodeks Napoleona, niemiecki pozytywizm prawniczy i spory ze szkołą historyczną, normatywizm

• Ograniczenia nakładane na prawodawcę: od idei rządów prawa i zasady podziału władz, przez ochronę praw człowieka i internacjonalizację porządków prawnych , po konstytucjonalizm ustrojowy i społeczny

4. Prawo jako system norm

• Systemowość jako idea robocza

• Hans Kelsen: hierarchia prawa i warunki obowiązywania norm prawnych (prawo jako ciąg upoważnień)

• Rola sądów konstytucyjnych w zapewnieniu praworządności oraz spójności prawa

• Systemowość prawa a systemowość świata (rola języka, procesów ekonomicznych, unifikacji Europy, globalizacji i policentryczności porządków prawnych)

5. Filozofia języka a prawo

• Przewrót językowy w filozofii i filozofii prawa oraz praktyce prawniczej

• L. Wittgenstein – Dociekania filozoficzne

• J. L. Austin – teoria performatywów i teoria aktów mowy

• Akty mowy w prawie, biosemantyka R. G. Millikan a prawo

6. Prawo jako unia reguł pierwotnych i wtórnych

• H.L.A. Hart – reguły pierwotne i wtórne

• Reguły zmiany i rozsądzania jako wzorce procedur, ale i sankcji

• Reguła uznania a podstawy ważności (obowiązywania, zastosowania) prawa; rola języka prawa, wpływ praktyki prawniczej i prawa międzynarodowego.

• Wyrafinowany pozytywizm prawniczy i jego krytycy

7. Obowiązywanie prawa – posłuch wobec prawa – nieposłuszeństwo wobec prawa

• Obowiązywanie prawa: od klasycznych koncepcji prawa natury do współczesnego pozytywizmu inkluzyjnego.

• Odmowa posłuchu wobec prawa jako antynomia zasady związania prawem – Gustav Radbruch i koncepcja „ustawowego bezprawia” oraz sędziowskiego obowiązku odmowy stosowania barbarzyńskiego prawa. Procesy „strzelców z muru Berlińskiego” (po 1990 r.)

• Koncepcje obywatelskiego nieposłuszeństwa i sprzeciwu wobec prawa formalnie obowiązującego (Tomasz z Akwinu, H. Arendt, M. Gandhi, R. Alexy)

8. Rola sądownictwa w świetle pozytywizmu prawniczego i liberalizmu politycznego

• Od tradycji władzy sądowniczej jako „władzy żadnej” oraz sędziego jako ust ustawy po „przewrót interpretacyjny” w XX wieku oraz wspólnoty interpretacyjne

• Rozwój sądownictwa konstytucyjnego, jego legitymizacja. Spory o aktywizm sędziowski i „jurystokrację”

• Instytucjonalne i etyczne gwarancje niezawisłości sędziowskiej i ich znaczenie dla porządku prawnego i systemu politycznego

9. Dyskrecjonalność w prawie – spory o granice swobodnego uznania w prawie publicznym

• Stosowanie prawa jako praktyka „niemechaniczna”

• Wieloznaczność i nieostrość jako cechy języka, open texture - wada czy zaleta

• Dopuszczalność swobodnego uznania w prawie administracyjnym

• Tradycja „klauzul generalnych” – skrywane założenia

10. Realizm prawniczy i jego następcy

• Zwrot antyformalistyczny w jurysprudencji i w praktyce prawniczej w USA (Oliver W. Holmes, Karl LLewellyn, RoscoePound)

• Opozycja „prawa w działaniu” i „prawa w książkach”, teoria interesu indywidualnego i społecznego, „społeczna inżynieria” prawników

• Ronald Dworkin– krytyka pozytywizmu prawniczego i słabości realizmu prawniczego

• Sędzia Herkules i metafora powieści w odcinkach.Tradycja w prawie

11. Wykładnia prawa

• Analityczne, hermeneutyczne i argumentacyjne koncepcje wykładni prawa

• Spory o wykładnię Konstytucji i o „prawotwórstwo sędziowskie”

• Obiektywizm w interpretacji

• Dynamiczność i statyczność interpretacji

• Formalizm prawa.Zasada rządów prawa a formalizm prawniczy (Summa iniuria),

12. Teorie argumentacji prawniczej

• Od greckiej retoryki przez Chaima Perelmana po Neila MacCormicka oraz Ewę Łętowską i Jerzego Stelmacha

• Erystyka jako sztuka prowadzenia sporów (od Schopenhauera do dziś). Erystyka w prawie i w polityce

• Komunikacyjne ujęcie prawa – prawo jako dyskurs, prawo jako rozmowa

13. Postmodernizm

• Postmodernizm w filozofii i w kulturze. Krytyczne nurty w naukach prawnych

• Prawo i władza – postmodernizm w prawie: rozpad paradygmatu prawa

• Postmodernizm w prawie: Artur Kozak, Adam Sulikowski

• Obalenie mitu jednoznaczności tekstu (antylogocentryzm)

• Z. Bauman i A. Giddens – zaufanie w prawie

14. Sprawiedliwość

• Sprawiedliwość materialna i sprawiedliwości proceduralna

• Zasady sprawiedliwości materialnej (na przykładzie Ch. Perelmana)

• Wymogi sprawiedliwości proceduralnej (interpretacja zasady rządów prawa)

• Liberalna teoria sprawiedliwości Johna Rawlsa

• Michel Sandel: liberalizm, republikanizm i granice sprawiedliwości

• Sprawiedliwośćspołeczna jako zasada konstytucyjna i jako mit

Literatura:

Podczas ćwiczeń prowadzący będą omawiać następujące teksty, których znajomość jest niezbędna również na egzaminie (lista zaktualizowana na rok akademicki 2023/2024):

1) Temat: Wprowadzenie – metody i społeczne funkcje filozofii

Platon, Obrona Sokratesa, s. 1-14

Platon, Państwo, Kęty 2006, s. 220-229

2) Temat: Idea rządów prawa

E. Łętowska, Zmierzch liberalnego państwa prawa w Polsce, „Kwartalnik o prawach człowieka” 1-2/2017, s. 5-19

M. Krygier, Cztery pytania o rządy prawa: Dlaczego? Co? Gdzie? I kogo to obchodzi?, Część I, „Archiwum Filozofii Prawa i Filozofii Społecznej” 2/2011, s. 5-19

3) Temat: Natura prawa: prawo jako system norm / źródeł prawa – problemy stosowania prawa

H. Kelsen, Czysta teoria prawa, Warszawa 2014, s. 295-318

F. Ost, M. van de Kerchove, Od piramidy do sieci: w stronę dialektycznej teorii prawa, Bruksela 2002, s. 1-10

4) Temat: Prawo wobec suwerena – Carl Schmitt jako opozycja wobec liberalnego konstytucjonalizmu

C. Schmitt, Teologia polityczna i inne pisma, Warszawa 2012 - s. 45-55

K. J. Kaleta, K. Koźmiński, Charakter władzy suwerennej w koncepcjach ładu konstytucyjnego Hansa Kelsena i Carla Schmitta, „Filozofia Publiczna i Edukacja Demokratyczna” 2/2013, s. 154-168

5) Temat: Racjonalistyczna koncepcja prawa natury – prawnicy wobec państwa totalitarnego

G. Radbruch, Pięć minut filozofii prawa oraz Ustawowe bezprawie i ponadustawowe prawo [w:] tenże, Filozofia prawa, Warszawa, 2009, s. 241-254

6) Temat: Natura prawa: prawo jako związek reguł pierwotnych i wtórnych, rola reguły uznania

H.L.A. Hart, Pojęcie prawa, Warszawa 1998, s. 130-153

7) Temat: Natura prawa jako zjawiska językowego – prawo w procesie jego stosowania

H.L.A. Hart, Pojęcie prawa, Warszawa 1998, s. 171-193

J. L. Austin, Mówienie i poznawanie, Warszawa 1993, s. 551-585

8) Temat: Wykładnia prawa

M. Zieliński, Wykładnia prawa. Reguły, zasady, wskazówki, Warszawa 2010, s. 108-133

M. Romanowicz, Clara… vs Omnia… czyli język a proces stosowania prawa [w:] A. Mróz, A. Niewiadomski, M. Pawelec (red.), Prawo, język, etyka, Warszawa 2010, s. 198-208

9) Temat: Natura prawa: prawo jako zjawisko interpretacyjne

R. Dworkin, Imperium prawa, Warszawa 2006, s. 15-19, 30-31, 165-176, 227-234, 256-260

10) Temat: Teorie argumentacyjne

Ch. Perelman, Logika prawnicza .Nowa retoryka, Warszawa 1984, s. 145-149, 156-167, 180-183

M. Dybowski, Robert Alexy – niepozytywistyczna filozofia prawa [w:] J. Zajadło (red.), Przyszłość dziedzictwa, Gdańsk 2008, s. 39-47

11) Temat: Istota i funkcje sądu konstytucyjnego

H. Kelsen, Istota i rozwój sądu konstytucyjnego, Warszawa 2009, s. 37-42, 63-65

J. Habermas, Faktyczność i obowiązywanie, Warszawa 2005, s. 256-271

12) Temat: Myślenie hermeneutyczne

H.–G. Gadamer, Prawda i Metoda. Zarys metody hermeneutycznej, Warszawa 2007, s. 432-451

P. Jabłoński, Na czym polega poznawanie prawa? O konsekwencjach myśli Gadamerowskiej dla edukacji prawniczej, „Krytyka Prawa” 3/2016, s. 41-55

13) Temat: Postmodernizm w prawie, nurty krytyczne

M. Foucault, Nadzorować i karać. Narodziny więzienia, s. 192-220

Efekty uczenia się:

Po ukończeniu przedmiotu student:

- powinien rozumieć, jaki sens mają podstawowe pojęcia i konstrukcje teoretyczne, którymi posługują się prawnicy (np. norma prawna, system prawa, obowiązywanie prawa i odmowa posłuchu wobec prawa, wykładnia prawa, uzasadnienie decyzji władczej); student powinien przy tym uświadamiać sobie złożoność i konwencjonalność takich pojęć i konstrukcji teoretycznych, a także rozumieć, że posługując się nimi przyjmujemy określne założenia co do istoty prawa, natury ludzkiej, charakteru procesów społecznych itp. Student powinien sobie też uświadamiać, że współczesny świat zmienił się w takim stopniu, że rozmaite pojęcia i konstrukcje prawnicze wypracowane w poprzednich stuleciach niejednokrotnie zbytnio upraszczają rzeczywistość lub utrwalają w myśleniu prawniczym rozmaite mity lub nawet przesądy;

-powinien być w stanie wyjaśnić podstawowe założenia przyjmowanego przez siebie sposobu pojmowania prawa, a także powinien potrafić odróżnić własne stanowisko od innych, konkurencyjnych poglądów;

- powinien potrafić wskazać, jakie rodzaje argumentów są lub mogą być wykorzystane w sporach o trudne etycznie lub politycznie kwestie prawne i jakie kontrargumenty mogą być podniesione, a także z jakich przekonań, założeń bądź presupozycji wynika sięgnięcie po określone racje w sporze.

W kategoriach Krajowych Ram Kwalifikacji przedmiot pod nazwą „Filozofia prawa” prezentowany w formie wykładupowinien

a) służyć nie tylko przekazywaniu wiedzy o strukturach i fundamentalnych instytucjach publicznych, o prawie jako szczególnej więzi społecznej i jego relacjach wobec innych systemów norm i reguł oraz o doświadczeniach człowieka jako twórcy kultury,

b) wykształcić umiejętności praktyczne, analizować przebieg procesów i zjawisk społecznych, zwłaszcza praktyki prawniczej, a także zdobyć umiejętność posługiwania się normami i regułami społecznymi w celu rozwiązywania problemów społecznych, ze świadomością ograniczeń którym podlegają prawnicy, zwłaszcza gdyby wierzyli, że wszystkie przypadki z którymi się stykają mających charakter „łatwych spraw”;

c) rozwijać kompetencje społeczne studentów, w szczególności świadomość jaką rolę pełni prawo we współczesnych społeczeństwach, jakie założenia filozoficzne i etyczne przyjmują prawnicy wykonujący zawody prawnicze, jakich wartości bronią i za co są odpowiedzialni.

Metody i kryteria oceniania:

Metoda egzaminacyjna: egzamin ustny, pogłębiona rozmowa skupiona wokół tematyki wykładów oraz treści tekstów udostępnionych studentom i omawianym na ćwiczeniach.

Wymagania egzaminacyjne :

- znajomość zagadnień prezentowanych na wykładach, a równocześnie

- znajomość problemów podejmowanych w tekstach omawianych na ćwiczeniach.

Zwraca się przy tym uwagę, że istotą prowadzonych zajęć jest odrzucenie wiedzy pamięciowej, mechanicznie przyswojonej, na rzecz rozumienia problemów z zakresu teorii i filozofii prawa. Teksty wybrane i udostępnione studentom będę wymagały samodzielnej i wnikliwej lektury oraz własnej interpretacji. Bardzo pomocne, choć oczywiście nieobowiązkowe formalnie, będą ćwiczenia prowadzone przez pracowników Katedry Filozofii Prawa i Nauki o Państwie.

Kryteria oceny: oceniane jest przede wszystkim rozumienie podstawowych pojęć i konstrukcji, jakimi posługują się prawnicy w swoich rolach zawodowych, bez względu na szczegółową dziedzinę lub specjalizację zawodową. Przedmiotem oceny egzaminatora będzie zarówno umiejętność rekonstrukcji argumentów opisowych i normatywnych przyjmowanych przez przedstawicieli określonych stanowisk teoretycznoprawnych i filozoficznoprawnych, jak i umiejętność samodzielnego formułowania poglądów oraz precyzyjnego ich uzasadniania oraz podważania argumentów przeciwnych.

Zajęcia w cyklu "Semestr zimowy 2023/24" (zakończony)

Okres: 2023-10-01 - 2024-01-28
Wybrany podział planu:
Przejdź do planu
Typ zajęć:
Wykład, 30 godzin więcej informacji
Koordynatorzy: Tatiana Chauvin, Paweł Skuczyński
Prowadzący grup: Tomasz Stawecki
Lista studentów: (nie masz dostępu)
Zaliczenie: Egzamin
Opisy przedmiotów w USOS i USOSweb są chronione prawem autorskim.
Właścicielem praw autorskich jest Uniwersytet Warszawski.
Krakowskie Przedmieście 26/28
00-927 Warszawa
tel: +48 22 55 20 000 https://uw.edu.pl/
kontakt deklaracja dostępności USOSweb 7.0.3.0 (2024-03-22)