Nauki pomocnicze historii nowożytnej [2900-L-NPHNW] Semestr letni 2022/23
Ćwiczenia, grupa nr 4

Podstawowe opracowania:

J. Bardach, B. Leśnodorski, M. Pietrzak, Historia ustroju i prawa polskiego, Warszawa 1993

Dyplomatyka staropolska, pod red. T. Jurka, Warszawa 2015

J. Szymański, Nauki pomocnicze historii, Warszawa 2002

A. Zakrzewski, Wielkie Księstwo Litewskie. Prawo – ustrój – społeczeństwo, Warszawa 2013

1. Zajęcia wstępne – przedstawienie tematyki i zakresu zajęć, podstawowej literatury. Przydatność nauk pomocniczych historii przy badaniach historii nowożytnej.

2-3. Źródła do dziejów sejmików

Pierwsze zajęcia – omówienie instytucji sejmików, ich funkcji, roli w życiu lokalnych społeczności, funkcjonowaniu państwa, przedstawienie geografii sejmikowej (różnice pomiędzy Koroną, a Litwą).

opracowania:

J. Bardach, B. Leśnodorski, M. Pietrzak, Historia ustroju i prawa polskiego, Warszawa 2005, s. 106-107, 223-225

W. Kriegseisen, Sejmiki Rzeczypospolitej szlacheckiej w XVII i XVIII wieku, Warszawa 1991, s. 15-79

W formie referatów na temat sejmików litewskich:

A.B. Zakrzewski, Wielkie Księstwo Litewskie. Prawo – ustrój – społeczeństwo, Warszawa 2013, s. 88-117

Drugie zajęcia – omówienie różnych typów dokumentów sejmikowych: uniwersałów sejmikowych, legacji królewskich, listów wierzytelnych, listów królewskich do senatorów i dygnitarzy uczestniczących w sejmiku, uchwał sejmikowych, instrukcji poselskich, protestacji, laud sejmikowych, diariuszy sejmikowych.

Miejsca ich przechowywania. Teki Pawińskiego

literatura:

W. Kriegseisen, Sejmiki Rzeczypospolitej szlacheckiej w XVII i XVIII wieku, Warszawa 1991, s. 80-101, 137-169

omówienie wydawnictw:

Akta grodzkie i ziemskie z czasów Rzeczypospolitej Polskiej z archiwum tzw. Bernardyńskiego we Lwowie

Akta sejmikowe województwa krakowskiego, t. I-V, wyd. S. Kutrzeba i A. Przyboś, Kraków 1932-1960 (także lektura wstępu do tomu pierwszego)

Akta sejmikowe województw poznańskiego i kaliskiego, t. I, cz. I-II (1572-1632), wyd. W. Dworaczek, Poznań 1957-1962 i dla porównania dalszy ciąg wydawnictwa w edycji M. Zwierzykowskiego i R. Kołodzieja (modelowy typ nowoczesnej edycji sejmikowej)

Akta sejmiku podolskiego in hostico 1672-1698, wyd. J. Stolicki, Kraków 2002

4-5. Źródła do dziejów parlamentaryzmu.

Pierwsze zajęcia: Sejm Rzeczypospolitej, skład i funkcjonowanie

- geneza, funkcje i prerogatywy sejmu, procedura zwoływania, przebieg i miejsce obrad, skład senatu i izby poselskiej, rady senatu, sesje prowincjonalne, sesje pieczętarskie, konstytucje sejmowe

- Marcin Kromer, Polska, czyli o położeniu, ludności, obyczajach, urzędach i sprawach publicznych Królestwa Polskiego księgi dwie, wyd. R. Marchwiński, Olsztyn 1984, s.113-119, 176-182, 207-211, także wstęp

- szkic porządku zasiadania senatorów i posłów w sejmie (ksero w bibliotece)

- relacja nuncjusza Fulwiusza Ruggierego o sejmie polskim w czasach Zygmunta Augusta, [w:] Wiek XVI-XVIII w źródłach, opr. M. Sobańska-Bondaruk, S. B. Lenard, Warszawa 1997, s. 98-99; Honorat Visconti o polskim parlamentaryzmie w 1636 r., [w:] tamże, s. 273-274; Jędrzej Kitowicz o zrywaniu sejmów w Polsce za Augusta III Sasa, [w:] tamże, s. 341-344

opracowania:

Historia sejmu polskiego, t. I, pod red. J. Michalskiego, Warszawa 1984, s. 238-299;

lektury uzupełniające: E. Opaliński, Sejm srebrnego wieku 1587-1652, Warszawa 2001, s. 13-185

W. Kriegseisen, Sejm Rzeczypospolitej szlacheckiej (do 1763 roku). Geneza i kryzys władzy ustawodawczej, Warszawa 1995

Drugie zajęcia: źródła do dziejów sejmu. Omówienie podstawowych wydawnictw źródłowych do tego tematu

- Volumina Legum, t. I-X, wyd. J. Ohryzko, Z. Kaczmarczyk

- Volumina Constitutionum, t. I-IV, wyd. S. Grodziski i inni, Warszawa 1996-2018 (omówienie wydawnictw)

- Diariusze sejmowe: omówienie typu źródła na przykładzie następujących wydawnictw: Diariusz sejmu lubelskiego 1566, opr. I. Kaniewska, Wrocław 1980 (tu przede wszystkim wstęp, tu charakterystyka diariusza sejmowego jako źródła)

Diariusz sejmu walnego warszawskiego za rok 1556-1557, Kórnik 1934

seria wydawana przez Instytut Historii Uniwersytetu Jagiellońskiego:

Diariusz sejmu koronacyjnego 1669 roku, opr. K. Przyboś i M. Ferenc, Kraków 2004

Diariusz sejmu nadzwyczajnego 1670 roku, opr. K. Przyboś i M. Ferenc, Kraków 2004

Diariusz sejmu zwyczajnego 1670 roku, opr. K. Przyboś i M. Ferenc, Kraków 2005

- Chronologia sejmów Rzeczypospolitej Obojga Narodów (1569-1793), pod red. D. Kupisza i L. Wierzbickiego, Warszawa 2021

- typ monografii sejmowej – omówienie na wybranych przykładach.

6. Źródła do dziejów sądownictwa i prawa. Metryka Koronna i Litewska

- rodzaje sądów dla różnych grup społecznych i ich kompetencje, trybunał koronny i litewski, co to są księgi grodzkie, ziemskie i trybunalskie, kompetencje urzędu grodzkiego i starościńskiego, jakiego typu dokumenty oblatowano w księgach: inskrypcje, protestacje, akty publiczne itd.

źródła:

Marcin Kromer, Polska, czyli o położeniu, ludności, obyczajach, urzędach i sprawach publicznych Królestwa Polskiego księgi dwie, wyd. R. Marchwiński, Olsztyn 1984, s.157-176

Opracowania:

J. Bardach, B. Leśnodorski, M. Pietrzak, Historia ustroju i prawa polskiego, Warszawa 2005, s. 118-123, 239-244

Referat: W. Łoziński, Prawem i lewem. Lwów 1904, Warszawa 2005

Metryka Koronna i Litewska:

- lektura: Dyplomatyka staropolska, s. 152-173, 192-203, 207-212

W formie referatów omówienie edycji metryki koronnej i litewskiej:

Metryka Litewska. Księga wpisów nr 131, opr. A. Rachuba, Warszawa 2001

Metryka Litewska. Rejestry podymnego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Województwo wileńskie 1690 r., Warszawa 1989 (także wstęp T. Wasilewskiego)

Matricularum Regni Poloniae Summaria excussis codicibus qui in Chartophylacio Maximo Varsoviensi asservantur, t. I-V, wyd T. Wierzbowski, Warszawa 1905-1919 i

Sumariusze metryki koronnej za Zygmunta III I Władysława IV. Seria nowa, pod red. W. Krawczuka

Руська (Волинська) метрика. Регести документів Коронної канцелярії для українських земель (Волинське, Київське, Брацлавське, Чернігівське воєводства): 1569-1673, wyd. Г. Боряк, Г. Вайс, К. Вислобоков, Л. Демченко, П. Кеннеді-Грімстед, В. Кравченко, В. Страшко, Н. Яковенко, Київ 2002

7. Urzędnicy centralni, nadworni i ziemscy

- omówienie struktury administracyjnej Rzeczypospolitej i zmian, jakie w niej zachodziły od XVI do XVIII w.

- omówienie hierarchii urzędów koronnych i litewskich, struktury, różnic i podobieństw pomiędzy Koroną i Wielkim Księstwem Litewskim, prawa o incompatibiliach itd. na podstawie następujących wydawnictw:

podstawowe źródło: M. Kromer, dz. cyt., s. 121-155

Z. Góralski, Urzędy i godności w dawnej Polsce, Warszawa 1983

Omówienie wydawnictwa: J. Wolff, Senatorowie i dygnitarze Wielkiego Księstwa Litewskiego 1386-1795, Kraków 1885

W formie referatów przedstawienie następujących edycji:

Urzędnicy centralni i nadworni Polski XIV-XVIII w., opr. K. Chłapowski, S. Ciara, Ł. Kądziela, T. Nowakowski, E. Opaliński, G. Rutkowska, T. Zielińska, pod red. A. Gąsiorowskiego, Kórnik 1992

Urzędnicy centralni i dostojnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego XIV-XVIII wieku, opr. H. Lulewicz i A. Rachuba, Kórnik 1994

Urzędnicy inflanccy XVI-XVIII wieku, opr. K. Mikulski i A. Rachuba, Kórnik 1994

Urzędnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego, spisy, t. I: Województwo wileńskie XIV-XVIII wiek, opr. H. Lulewicz, A. Rachuba, P. P. Romaniuk, pod red. A. Rachuby, Warszawa 2004

Urzędnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego, spisy, t. III: Księstwo Żmudzkie. XV–XVIII wiek, pod red. A. Rachuby, Warszawa 2015

Urzędnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego, spisy, t. IV: Ziemia smoleńska i województwo smoleńskie XIV-XVIII wiek, opr. H. Lulewicz, A. Rachuba, P. P. Romaniuk, pod red. A. Rachuby, Warszawa 2003

Urzędnicy województw kijowskiego i czernihowskiego XV-XVIII wieku, opr. E. Janas i W. Kłaczewski, Warszawa 2002

Urzędnicy Prus Królewskich XV-XVIII wieku, opr. K. Mikulski, Wrocław 1990

Urzędnicy województwa lubelskiego XVI-XVIII wieku, opr. W. Kłaczewski i W. Urban, Kórnik 1991

Urzędnicy województwa ruskiego XIV-XVIII wieku, opr. K. Przyboś, Wrocław 1987

8. Pamiętnikarstwo staropolskie

- pamiętnik w warsztacie historyka epoki nowożytnej, różnice pomiędzy pamiętnikiem sensu stricto, diariuszem, księgą pamiętniczą, silva rerum

prace teoretyczne nad pamiętnikarstwem staropolskim:

W. Czapliński, Pamiętnik jako źródło dla historyka nowożytnego, „Pamiętnikarstwo polskie”, t. 2, 1972, z. 2, s. 3-7 oraz wstęp do pamiętnika J. Ch. Paska (Wrocław 1968)

S. Herbst, Pamiętnik i relacja jako źródło dla historyka wojskowości, „Pamiętnikarstwo polskie”, t. II, 1972, z. 2, s. 8-10

J. Przynadlowski, Sztuka pamiętnikarska J. Ch. Paska, „Prace Polonistyczne”, seria 20, 1964, s. 266-277

Omówienie opracowania: E. Maliszewski, Bibliografia pamiętników polskich i Polski dotyczących, Warszawa 1928

W formie referatu każdy ze studentów omawia wybrany pamiętnik z poniższej listy:

J. A. Chrapowicki, Diariusz, cz. 1-2, wyd. A. Rachuba i T. Wasilewski, Warszawa 1978, 1988

Jakuba Michałowskiego, wojskiego lubelskiego, a później kasztelana bieckiego księga pamiątkowa z dawnego rękopisu będącego własnością Ludwika hr. Morsztyna, wyd. A. Z. Helcel, Kraków 1864

Jan Sobieski. Listy do Marysieńki, opr. L. Kukulski, Warszawa 1962

M. Jemiołowski, Pamiętnik dzieje Polski zawierający (1648-1679), oprac. Jan Dzięgielewski, Warszawa 2000

Listy Marii Kazimiery z Archiwum Sobieskich w Oławie, t. 1, opr. A. Leyk i J. Sowa, Warszawa 2019 i t. 2, opr. A. Czarniecka, Warszawa 2021

J. Łoś, Pamiętnik, wyd. R. Śreniawa-Szypowski, Warszawa 2002

J. Ługowski, Podróże do szkół w cudzych krajach, 1639-1643, tłum. K. Muszyńska, Warszawa 1974

S. Medeksza, Księga Pamiętnicza wydarzeń zaszłych na Litwie 1654-1668, wyd. W. Seredyński, [w:] Scriptores Rerum Polonicarum, t. III, Kraków 1875

S. Niemojewski, Diariusz drogi spisanej i różnych przypadków pociesznych i żałosnych prowadząc córkę Jerzego Mniszka, Marynę, Dymitrowi Iwanowiczowi w roku 1606, wyd. R. Krzywy [w:] Polonica w zbiorach Archiwum Narodowego Szwecji, pod red. A. Nowickiej-Jeżowej, Warszawa 2006

Pamiętniki Filipa, Michała i Teodora Obuchowiczów (1630-1707), wyd. H. Lulewicz i A. Rachuba, Warszawa 2003

J. Ch. Pasek, Pamiętnik, wyd. W. Czapliński, Wrocław 1968

J. W. Poczobut Odlanicki, Pamiętnik, wyd. A. Rachuba, Warszawa 1987

A. S. Radziwiłł, Pamiętniki o dziejach w Polsce, wyd. A. Przyboś i R. Żelewski, t. I-III, Warszawa 1980

B. Radziwiłł, Autobiografia, wyd. T. Wasilewski, Warszawa 1979

M.K. Radziwiłł, „Sierotka”, Podróż do Ziemi Świętej, Syrii i Egiptu 1582-1584, wyd. L. Kukulski, Warszawa 1962

M. Vorbek- Lettow, Skarbnica pamięci. Pamiętnik lekarza króla Władysława IV, wyd. E. Galos i F. Mincer, Wrocław 1968

S. Żółkiewski, Początek i progres wojny moskiewskiej, red. nauk. J. Błoński, Kraków 1998

9. Planowana jest prezentacja oryginalnych dokumentów XVII-wiecznych (listy, uniwersały i lauda sejmikowe, konstytucje sejmowe, materiały skarbowe, diariusze sejmowe, księgi ziemskie i grodzkie) w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie

proszę przeczytać: R. Jankowski, Burzliwe losy Archiwum Radziwiłłów z Nieświeża od XV w. do 1838 r., „Miscellanea Historico-Archivistica”, t. XI, 2000, s. 35-68

10. Neografia nowożytna. Edytorstwo źródeł nowożytnych.

Podstawowe problemy dla edytora źródeł nowożytnych:

Omówienie instrukcji wydawniczej dla źródeł historycznych od XVI do połowy XIX wieku, red. K. Lepszy, Wrocław 1953.

nauka neografii na podstawie własnych wypisów archiwalnych

11. Genealogia

- historia i cele genealogii jako nauki pomocniczej historii, podstawowe pojęcia- ród, rodzina, filiacja, koicja, ustalanie stopnia pokrewieństwa; źródła do pracy genealoga; budowa tablic genealogicznych; indygenat i nobilitacja; wywody szlachectwa.

Liber generationis plebeanorum (Liber Chamorum) W. N. Trepki (pod red. W. Dworzaczka, Wrocław 1963) – charakterystyka i cele powstania dzieła, autor

Podstawowa literatura:

W. Dworzaczek, Genealogia, t. 1-2, Warszawa 1959

Tenże, Hetman Jan Tarnowski, Z dziejów możnowładztwa małopolskiego, Warszawa 1985

J. Szymański, Nauki pomocnicze historii, rozdz. „Genealogia”

B. Trelińska, Album armorum nobilium Regni Poloniae XV-XVIII saec. Herby nobilitacji i indygenatów XV-XVIII wieku, Lublin 2001

Z. Wdowiszewski, Genealogia Jagiellonów, Warszawa 1968

T. Zielińska, Poczet polskich rodów arystokratycznych, t. 1-2, Warszawa 1997

12. Heraldyka

- geneza herbu polskiego, funkcja i budowa herbu, herby szlacheckie, miast, ziem; nauka blazonowania – studenci indywidualnie przygotowują opisy konkretnych herbów, heroldia Królestwa Polskiego

Podstawowe opracowania:

S. Górzyński, J. Kochanowski, Herby szlachty polskiej, Warszawa 1992

J. Szymański, Herbarz rycerstwa polskiego z XVI w., Warszawa 2001

J. Szymański, Herbarz średniowiecznego rycerstwa polskiego, Warszawa 1993

J. Szymański, Nauki pomocnicze historii, rozdz. „Heraldyka”

W formie referatów: prezentacja najważniejszych herbarzy i opracowań: A. Boniecki, Herbarz, t. I-XVI, Warszawa 1899-1913; S. Dziadulewicz, Herbarz rodów tatarskich w Polsce, Warszawa 1986; W. Kojałowicz, Herbarz W. X. Litewskiego, Kraków 1897; K. Niesiecki, Herbarz polski, t. I-X, Lipsk 1839-1846; B. Paprocki, Herby rycerstwa polskiego, Kraków 1584; S. Uruski, Rodzina. Herbarz szlachty polskiej, Warszawa 1904-1938; J. Wolff, Kniaziowie litewsko-ruscy od końca czternastego wieku, Warszawa 1895; J. Wolff, Pacowie. Materiały historyczno-genealogiczne, Sankt Petersburg 1885; T. Żychliński, Złota księga szlachty polskiej, t. I-XXXI, Poznań 1879-1908; Herbarz szlachty żmudzkiej, t. I-VI, opr. G. Błaszczyk, Warszawa 2015-2016

13. Pieniądz i finanse I Rzeczypospolitej

- podstawy numizmatyki jako nauki historycznej, jej przydatność w warsztacie historyka epoki nowożytnej; systemy monetarne w Polsce i na Litwie XVI-XVIII w.: monety będące w obiegu, problemy ekonomiczne: inflancja, psucie pieniądza, skarbowość Rzeczypospolitej – struktura, rodzaje i wysokość podatków, główne problemy; dobra królewskie i szlacheckie; mennice

Podstawowe opracowania:

H. Cywiński, Dziesięć wieków pieniądza polskiego, Warszawa 1987, s. 56-101

A. Filipczak Kocur, Skarbowość Rzeczypospolitej 1587-1648, Warszawa 2006, s. 47-69

Lektury uzupełniające:

T. Kałkowski, Tysiąc lat monety polskiej (fragmenty), Kraków 1982

E. Kopicki, Katalog podstawowych typów monet i banknotów Polski oraz ziem historycznie z Polską związanych, t. I-IX, Warszawa 1974-1989

W. Kula, Miary i ludzie, Warszawa 2004

R. Rybarski, Skarb i pieniądz za Jana Kazimierza, Michała Korybuta i Jana III, Warszawa 1939

J. Szymański, Nauki pomocnicze historii, rozdz. „Numizmatyka”

J. Szwagrzyk, Pieniądz na ziemiach polskich X-XX w., Wrocław 1990

14. Źródła do dziejów gospodarki

- przydatność historii gospodarczej w badaniach historyka epoki nowożytnej; funkcjonowanie latyfundiów magnackich w XVII-wiecznej Rzeczypospolitej; dobra królewskie – starostwa i ekonomie; gospodarka w folwarku szlacheckim

omówienie wydawnictwa lustracje dóbr królewskich w XVI-XVIII w. na podstawie:

- Lustracje województwa sandomierskiego 1660-1664, cz. I-II, wyd. H. Oprawko i K. Schuster, Kraków-Wrocław 1971-1977

- Lustracja województwa krakowskiego 1659-1664, cz. I-III, wyd. A. Falniowska-Gradowska i F. Leśniak, Warszawa 2005

- Lustracja województw Prus Królewskich 1624: z fragmentami lustracji 1615 roku, wyd. S. Hoszowski, Gdańsk 1967

- Lustracje województwa podlaskiego 1570 i 1576, wyd. J. Topolski i J. Wiśniewski, Wrocław-Warszawa 1959

- Lustracje województwa rawskiego XVII wieku, wyd. Z. Kędzierska, Wrocław 1965

- Lustracje wojewódzwa mazowieckiego XVII wieku, wyd. A. Wawrzyńczyk, cz. I, 1617-1620, Wrocław 1968, cz. II, 1660-1661, Warszawa 1989

- również omówienie rejestrów podymnego i pogłównego na podstawie:

Metryka Litewska. Rejestry podymnego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Województwo trockie 1690 r., opr. H. Lulewicz, Warszawa 2000

Metryka Litewska. Rejestry podymnego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Województwo wileńskie 1690 r., Warszawa 1989

Rejestr poborowy województwa krakowskiego z roku 1629, red. S. Inglot, Wrocław 1956

Literatura (wybrane fragmenty):

M. Malczewski, Latyfundium Radziwiłłów w XV do połowy XVII wieku, Warszawa-Poznań 1985

M. Ujma, Latyfundium Jana Sobieskiego 1652-1696, Opole 2005

A. Wyczański, Studia nad folwarkiem szlacheckim w Polsce 1500-1580, Warszawa 1960

15. Kartografia

- czym zajmuje się kartografia, przydatność kartografii w warsztacie historyka epoki nowożytnej, rozwój kartografii w erze nowożytnej – budowa mapy, na ile odzwierciedlała ona stan rzeczywisty; pierwsze mapy Rzeczypospolitej: B. Wapowski, mapy Radziwiłła „Sierotki”, Beauplana, Perthesa, Kwatermistrzostwa Królestwa Polskiego

- analiza map Polski w epoce nowożytnej na podstawie: Katalogu dawnych map Rzeczypospolitej Polskiej w kolekcji Emeryka Huttena Czapskiego i w innych zbiorach

literatura:

S. Alexandrowicz, Rozwój kartografii Wielkiego Księstwa Litewskiego od XV do połowy XVIII wieku, Poznań 1989, t. I-II

K. Buczek, Dzieje kartografii polskiej od XV do XVIII w., Warszawa 1963

J. Szymański, Nauki pomocnicze historii, rozdz. „Kartografia”

Omówienie wydawnictwa: Imago Poloniae: dawna Rzeczpospolita na mapach, dokumentach i starodrukach w zbiorach Tomasza Niewodniczańskiego, pod red. T. Niewodniczańskiego, Warszawa 2002

Podczas zajęć zostaje omówiony i przeanalizowany zadany materiał. Ważną część ćwiczeń stanowi również samodzielna praca studentów na konkretnych źródłach i pomocach naukowych. Jej wyniki są przedstawiane następnie w formie referatów.

Warunkiem zaliczenia semestru jest aktywność i przygotowanie do każdych zajęć, także merytoryczny udział w dyskusji. Od każdego studenta będzie również wymagane przygotowanie kilku referatów.

Możliwa jest jedna nieusprawiedliwiona nieobecność w trakcie semestru. Druga wymaga odpowiedniego zaświadczenia lekarskiego, ale wtedy konieczne jest zaliczenie zajęć podczas dyżuru).

dr hab. Konrad Bobiatyński