Ornitologia

nieobowiązkowe
obowiązkowe
ogólnouniwersyteckie

Mile widziana wiedza z zakresu podstaw zoologii

Przedmiot obejmuje najważniejsze zagadnienia z ornitologii. Daje szerokie podstawy teoretyczne dotyczące adaptacji ptaków do środowiska i trybu życia oraz wielu aspektów ich biologii, ekologii, zagrożeń i sposobów ochrony. Celem zajęć jest również umożliwienie zdobycia umiejętności rozpoznawania w terenie szeregu gatunków ptaków i ich głosów, a także stosowania wybranych metod w badaniach ornitologicznych.

Wykłady

1. Systematyka ptaków

Systematyka ptaków świata. Charakterystyka rzędów, rodzin i wybranych gatunków ptaków występujących w Polsce. Szczegółowa charakterystyka rzędu wróblowe (Passeriformes) na przykładach gatunków występujących w Polsce. Cechy diagnostyczne gatunków, środowiska życia i biologia wybranych przedstawicieli, przykładowe głosy najpospolitszych gatunków.

2. Anatomia i morfologia ptaków

Specyficzne dla ptaków cechy budowy. Szkielet, mięśnie, układ oddechowy, układ pokarmowy, narządy zmysłów. Budowa i rodzaje piór. Rodzaje lotu. Inne sposoby poruszania się. Anatomiczne i morfologiczne przystosowania ptaków do życia w różnych środowiskach.

3. Synurbizacja ptaków

Jakie korzyści czerpią ptaki z życia w środowisku miejskim? Zmiana diety, sztuczne miejsca lęgowe proponowane przez człowieka, presja drapieżników, skażenie powietrza, "zanieczyszczenie" światłem i hałasem. Specyfika populacji miejskich. Zimowanie w mieście – gatunki wybierające tę strategię, wady i zalety.

4. Odżywianie się ptaków

Rodzaje pokarmu. Adaptacje pokarmowe – różne typy dziobów. Techniki żerowania. Optymalizacja zdobywania pokarmu. Żerowanie indywidualne i grupowe, konkurencja. Używanie narzędzi. Specyfika trawienia.

5. Migracje ptaków - gatunki osiadłe i wędrowne

Przygotowania do zimy. Trasy migracji. Zagrożenia w trakcie wędrówek. Teorie dotyczące sposobów orientowania się ptaków w trakcie migracji. Strategie spędzania zimy – gatunki osiadłe, koczujące, podejmujące wielomiesięczne wędrówki, rekordziści. Przystosowania do migracji. Akcje obrączkowania ptaków.

6. Dlaczego ptaki śpiewają?

Śpiew i inne odgłosy. Różne sposoby wydawania dźwięków i porozumiewania się ptaków. Funkcje śpiewu oraz innych niż śpiew sygnałów głosowych. Tworzenie par. Adaptacje śpiewu do specyficznych warunków panujących w środowisku życia gatunków.

7. Biologia lęgowa i terytorializm

Terytorializm – jego rola dla osobnika i populacji. Formy obrony terytorium. Strategie rozrodcze. Sposoby podniesienia atrakcyjności samców i związane z tym koszty energetyczne. Dobór płciowy. Zaloty.

8. WYCIECZKA - do Parku Łazienkowskiego

Obserwacja ptaków parku miejskiego. Gatunki osiadłe i migrujące, rodzime, introdukowane i hodowane. Dystans ucieczki u ptaków miejskich. Wizyta w Muzeum Łowiectwa i Jeździectwa – przegląd awifauny Polski. Gatunki łowne i chronione, pospolite i zagrożone. Grupy ekologiczne (pływające, brodzące, drapieżne itp.). Wybiórczość środowiskowa. Zespoły ptaków. Konkurencja wewnątrz- i międzygatunkowa o różne elementy środowiska.

9. Biologia gniazdowania

Rodzaje gniazd – gniazda otwarte i dziuple. Gniazdowanie indywidualne i w koloniach. Sposoby zabezpieczania gniazda przed drapieżnikami. Aktywna obrona gniazda. Wielkość lęgu. Opieka rodzicielska. Lęgi wieloojcowskie. Pasożytnictwo gniazdowe. Pasożytnictwo lęgowe.

10. WYCIECZKA - do Ogrodu Zoologicznego (praca samodzielna)

Ptaki poszczególnych krain zoogeograficznych. Adaptacje do środowiska i trybu życia. Program Ratowania Ginących Gatunków EEP. Zasięgi występowania ptaków. Zasiedlanie nowych terenów i wycofywanie się z innych. Gatunki plastyczne i łatwo przystosowujące się do zmieniających się warunków środowiska i gatunki konserwatywne.

11. WYCIECZKA – okolice Rezerwatu Stawy Raszyńskie

Obserwacja ptaków wodnych, ptaków roślinności pobrzeża i zadrzewień, obserwacja kolonii kormoranów i czapli. Porównanie opieki rodzicielskiej u gniazdowników i zagniazdowników. Udział każdego z rodziców w opiece nad potomstwem.

12. Zagrożenia dla ptaków we współczesnym świecie.

Skażenie mikroplastikiem, pestycydami, środkami ochrony roślin. Czy zmiany klimatyczne modyfikują biologię i ekologię gatunków ptaków migrujących? Kolizje z przeszkleniami oraz zderzenia z budynkami i infrastrukturą w obrębie farm wiatrowych. Wpływ nowych technologii (5G, drony) na ptaki oraz odpowiedź ptaków na lockdown.

13. Pasożyty ptaków.

Rola ptaków jako wektorów i żywicieli patogenów/pasożytów o znaczeniu medycznym i weterynaryjnym. Ptaki migrujące jako przenosiciele kleszczy i patogenów chorób odkleszczowych. Choroby odzwierzęce (zoonozy) związane z hodowlą drobiu, np. ptasia grypa, salmonelloza. Czym jest ptasia malaria? Papugowe jako przykład wpływu diety na kontrole zarażeń pasożytami.

14. Ochrona ptaków i formy indywidualnej pomocy ptakom

Gatunki niedawno wymarłe i zagrożone. Przyczyny zagrożeń i formy przeciwdziałania. Organizacje działające na rzecz ochrony ptaków. Główne, realizowane w Polsce, projekty naukowe mające na celu ochronę i zwiększenie liczebności zagrożonych gatunków. Badania molekularne w służbie ornitologii. Sztuczne miejsca lęgowe – budki, platformy itp. Dokarmianie ptaków zimą. Instytucje zajmujące się fachową pomocą osobnikom w złej kondycji. Ratowanie piskląt.

15. Końcowe zaliczenie pisemne

Ćwiczenia

1. Przegląd wybranych grup ptaków Polski

Praktyczna nauka rozpoznawania poszczególnych gatunków ptaków. Wygląd, sylwetka, proporcje ciała, barwy upierzenia, środowisko występowania. Charakterystyczne cechy ułatwiające identyfikację gatunku. Nauka korzystania z atlasów i kluczy do rozpoznawania ptaków. Indywidualna identyfikacja i wspólne omówienie wybranych gatunków wypchanych okazów ptaków.

2. Adaptacje morfologiczne ptaków do środowiska i trybu życia

Identyfikacja okazów ptaków przy pomocy atlasów. Omówienie oznaczonych okazów pod kątem przystosowań anatomicznych i morfologicznych (budowa dzioba, nóg, kształt skrzydeł, rodzaje upierzenia, znaczenie barw) do środowiska życia. Ustalanie związku budowy ptaka z jego trybem życia.

3. Analiza polimorfizmu upierzenia w warszawskiej populacji gołębia miejskiego

Projekt badawczy. Samodzielne zebranie danych dotyczących form upierzenia gołębi zasiedlających różne części Warszawy. Zagadnienia izolacji osiadłych populacji ptaków i efektu założyciela. Zróżnicowanie genetyczne, przepływ genów i izolacja w populacjach miejskich i żyjących w środowiskach silnie pofragmentowanych. Weryfikacja systematyki. Prezentacja i dyskusja wyników.

4. Adaptacje pokarmowe

Omówienie wypchanych okazów ptaków ze szczególnym uwzględnieniem przystosowania budowy dzioba do typu pobieranego pokarmu. Przegląd czaszek ptaków z różnych grup pokarmowych.

5. Migracje ptaków

Opracowanie dla wybranych gatunków ptaków tras przelotów na podstawie danych z obrączkowania lub nadajników satelitarnych. Prezentacja wyników opracowań i dyskusja problemu zagrożeń podczas migracji. Mechanizmy wpływu zmian klimatu na ptaki i środowisko ich życia. Desynchronizacja zdarzeń fenologicznych między ptakami a ich środowiskiem. Zmiany w anatomii i fizjologii. Przegląd najnowszych badań dotyczących zagadnienia migracji ptaków - w oparciu o publikacje naukowe z ostatnich kilku lat.

6. Komunikacja u ptaków

Praktyczna nauka rozpoznawania głosów najpospolitszych ptaków Polski. Sposoby zapamiętywania piosenek i charakterystycznych zawołań ptaków.

7. Terytorializm u ptaków

Nauka zastosowania metody kartograficznej do badania składu zespołu lęgowego ptaków. Ustalanie na podstawie protokołów z badań terenowych liczby terytoriów poszczególnych gatunków ptaków występujących w latach ubiegłych w Rezerwacie Morysin.

8. WYCIECZKA - do Parku Łazienkowskiego

Nauka korzystania z lornetki i omówienie podstawowych parametrów lornetek wpływających na jakość obserwacji ptaków.Obserwacja ptaków parku miejskiego. Gatunki osiadłe i migrujące, rodzime, introdukowane i hodowane. Dystans ucieczki u ptaków miejskich. Wizyta w Muzeum Łowiectwa i Jeździectwa – przegląd awifauny Polski. Gatunki łowne i chronione, pospolite i zagrożone. Grupy ekologiczne (pływające, brodzące, drapieżne itp.). Wybiórczość środowiskowa. Zespoły ptaków. Konkurencja wewnątrz- i międzygatunkowa o różne elementy środowiska.

9. Typy gniazdowania u ptaków

Wybiórczość środowiskowa w okresie lęgowym. Identyfikacja gniazd i jaj ptasich. „Dopasowywanie” gatunków ptaków do ich naturalnych środowisk, gniazd i sztucznych miejsc lęgowych.

10. WYCIECZKA - do Ogrodu Zoologicznego

Ptaki poszczególnych krain zoogeograficznych. Adaptacje do środowiska i trybu życia. Program Ratowania Ginących Gatunków EEP. Zasięgi występowania ptaków. Zasiedlanie nowych terenów i wycofywanie się z innych. Gatunki plastyczne i łatwo przystosowujące się do zmieniających się warunków środowiska i gatunki konserwatywne.

11. WYCIECZKA – okolice Rezerwatu Stawy Raszyńskie

Obserwacja ptaków wodnych, ptaków roślinności pobrzeża i zadrzewień, obserwacja kolonii kormoranów i czapli. Porównanie opieki rodzicielskiej u gniazdowników i zagniazdowników. Udział każdego z rodziców w opiece nad potomstwem.

12. Zagrożenia dla ptaków we współczesnym świecie.

Seminarium na podstawie publikacji naukowych prezentujących dane z najnowszych badań dotyczących tematyki współczesnych zagrożeń dla ptaków. Wspólne omówienie problemów oraz dyskusja.

13. Pasożyty ptaków.

Identyfikacja pasożytów ptaków. Schemat obiegu istotnych patogenów ptaków w środowisku. Rozróżnianie stadiów kleszcza pospolitego pasożytujących na ptakach. Diagnostyka zarażeń Plasmodium/Haemoproteus.

14. Gatunki o różnym statusie ochronnym

Porównanie zespołów ptaków obserwowanych w trakcie zajęć terenowych. Klasyfikacja stwierdzonych gatunków według kategorii liczebności (np. liczny, skrajnie nieliczny itp.) oraz zagrożenia (np. ginące, rzadkie itp.). Dyskusja dotycząca zagrożeń i ochrony ptaków w skali lokalnej i globalnej.

15. Końcowe zaliczenie pisemne

• Materiały z wykładów.

• Encyklopedia Ptaki. PWN, Warszawa 2009

• Dobrowolski A.K., Jabłoński B. (red.) Ptaki Europy. PWN, Warszawa, 2000

• Gotzman J., Jabłoński B. Gniazda naszych ptaków. PZWS, W-wa, 1972

K-W01 Rozumie złożone zjawiska i procesy ekologiczne.

K-W06 Zna zasady planowania badań oraz nowoczesne techniki zbierania danych.

K-W07 Ma wiedzę z zakresu wnioskowania statystycznego, zna i rozumie zasady metodologii nauk biologicznych.

K-W08 Zna molekularne metody stosowane w ochronie przyrody i ekologii.

K-W10 Ma wiedzę dotyczącą zagrożeń i wie jakie zastosować współczesne metody ochrony przyrody.

K-U05 Potrafi zaplanować i określić cel badawczy i zaplanować oraz przeprowadzić jego realizację.

K-U10 Potrafi zbierać i interpretować dane empiryczne.

K-U16 Potrafi samodzielnie zaplanować i wykonać z pomocą opiekuna zadania badawcze lub ekspertyzy.

K-K06 Potrafi odpowiednio określić priorytety służące rozwiązaniu problemów w zakresie ochrony środowiska i przyrody. Posiada wysoki poziom świadomości ekologicznej.

K-K08 Wykazuje odpowiedzialność za zagrożenia wynikające ze stosowanych technik badawczych.

K-K09 Posiada nawyk korzystania z obiektywnych źródeł informacji naukowej.

K-K10 Wykazuje zdolność i umiejętność pracy zespołowej.

Efekty kształcenia dla programu studiów obowiązującego od roku akademickiego 2018/2019:

Zna w stopniu pogłębionym wybrane zagadnienia teoretyczne i praktyczne z zakresu ekologii i ewolucjonizmu.

Stosuje i upowszechnia zasadę interpretowania zjawisk i procesów przyrodniczych w oparciu o dane empiryczne wynikające z prowadzonych prac badawczych i rozwojowych.

Zna zasady planowania badań oraz procesów wykorzystujących ekosystemy, biocenozy i inne systemy ekologiczne, w oparciu o osiągnięcia dyscypliny naukowej przedstawione w literaturze naukowej.

Potrafi formułować i rozwiązywać problemy naukowe poprzez przeprowadzenie eksperymentów, właściwy dobór źródeł i zaawansowanych metod badawczych oraz ich krytyczną ewaluację w świetle posiadanej i zdobywanej na bieżąco wiedzy z zakresu ekologii i ewolucjonizmu.

Potrafi kierować pracą swoją oraz zespołu naukowego prowadzącego badania z zakresu ekologii i ewolucjonizmu.

Jest gotowy do krytycznej oceny treści naukowych i popularnonaukowych.

Jest gotowy do prowadzenia działań popularyzujących naukę i propagujących komercjalizację wyników badań.

Wykład – testowo-opisowy egzamin pisemny (min. 50% + 1 punktów)

Ćwiczenia – uczestnictwo w co najmniej 85% zajęć oraz praca na zajęciach w sposób pozwalający pozytywnie ocenić wiedzę, umiejętności i kompetencje społeczne, jakie w toku zajęć student uzyskał. Dwie krótkie (ok. 5-10 min.) prezentacje: (1) omówienie otrzymanej publikacji, (2) przedstawienie wskazanego zagadnienia w trakcie wycieczki terenowej.

Nie