Cultic item"? Archaeology of religions of Roman Empire's populations

Celem zajęć jest zapoznanie uczestników ze sposobami prowadzenia badań

nad dawnymi religiami, z wykorzystaniem – w wiodącej roli – źródeł

archeologicznych. Omawiane w trakcie zajęć przykłady będą pochodziły

przede wszystkim z okresu cesarstwa, z terenów prowincji rzymskich

(kulty pogańskie oraz chrześcijaństwo). Prezentowana metodologia ma

jednak charakter uniwersalny i z powodzeniem może być stosowana

również do badania innych kultur oraz okresów historycznych. Na

zajęciach uczestnicy analizować będą m.in. to, jak materialne pozostałości

kultów religijnych można wykorzystać do rekonstrukcji rytuałów, jak na

podstawie wyników badań wykopaliskowych można zrozumieć

funkcjonowanie sanktuariów i świątyń, oraz jak prawidłowo zestawiać

dane archeologiczne ze źródłami pisanymi dotyczącymi religii.

Zajęcia poruszają tematykę archeologii religii – metod wykorzystania

źródeł archeologicznych w badaniach nad dawnymi religiami – na

przykładzie wierzeń społeczności prowincji cesarstwa rzymskiego. Celem

zajęć jest zarówno zapoznanie uczestników ze zjawiskami

charakterystycznymi dla omawianych obszarów, jak również

przygotowanie do samodzielnego stosowania metod archeologii religii.

Prezentowana metodyka ma charakter uniwersalny, i z powodzeniem

może być stosowana do badania wierzeń innych kultur, obszarów i

okresów. Oprócz pogłębienia wiedzy na temat różnych kategorii źródeł

archeologicznych związanych z kultem oraz paradygmatów interpretacji

zjawisk związanych z religią, uczestnicy zajęć rozwiną także bardziej

ogólne kompetencje, obejmujące sposoby wykorzystywania źródeł

archeologicznych w badaniach nie tylko nad kwestiami religijnymi, ale

także społecznymi, etnicznymi i kulturowymi w przeszłości.

Religijność mieszkańców prowincji rzymskich to doskonały przykład

tego, jak dużo nowe metody archeologii religii mogą wnosić do

rozumienia dawnych wierzeń. Tradycyjne badania religioznawcze nad

religią okresu cesarstwa rzymskiego opierały się przede wszystkim na

źródłach pisanych, które były tworzone zazwyczaj przez elity i w

większości przypadków dotyczyły obszarów, które należy uznawać raczej

za centrum, niż peryferie świata starożytnego. W związku z tym religię

prowincji rzymskich postrzegano ze zdecydowanie „rzymskiej”

perspektywy, przede wszystkim przez pryzmat procesów romanizacji. Na

zajęciach podjęty zostanie też temat relacji między religiami

tradycyjnymi a chrześcijaństwem, który również bywał nadmiernie

upraszczany – choć z nieco innych przyczyn – jako liniowy proces

stopniowej chrystianizacji coraz większej liczby „pogan”. Nowe metody

interpretacyjne, a także wykorzystanie na szerszą skalę źródeł

archeologicznych pozwalają na zdecydowaną zmianę tego obrazu.

Wyniki badań wykopaliskowych i materialne pozostałości kultów

religijnych pozwalają na rekonstrukcję rytuałów religijnych czy

sposobów funkcjonowania świątyń i sanktuariów, które znacząco

odbiegają od klasycznych wzorców sugerowanych przez źródła pisane. W

trakcie zajęć pod uwagę wzięte zostaną także kwestie tego, jak aktywność

kultowa wiązała się z szerszymi tożsamościami kulturowymi – jakie

zjawiska religijne w prowincjach rzymskich wywodziły się z rdzennych

tradycji, a jakie można wiązać z procesami romanizacji; jak religia

ewoluowała w czasie; czy wreszcie, jak kształtowały się stosunki między

chrześcijanami a wyznawcami religii tradycyjnych. Dzięki temu możliwe

staje się dostrzeżenie tego, że sfera religii w prowincjach rzymskich

podlegała zdecydowanie bardziej złożonym procesom niż samo tylko

przejmowanie rzymskich kultów, przedrzymskie tradycje niekiedy

wykazywały niezwykłą żywotność, rozwój chrześcijaństwa nie musiał

oznaczać zastępowania wcześniejszych wierzeń, a niektóre zjawiska

religijne to zupełne innowacje o lokalnym charakterze.

Archeologia religii w połączeniu z podejściem tzw. Lived Ancient

Religion („religia przeżywana”) pozwala ponadto na zrozumienie

społecznego funkcjonowania i znaczenia religii. Uczestnicy zajęć nauczą

się, jak na podstawie materialnych śladów aktów kultowych wyciągać

wnioski na temat indywidualnych doświadczeń i sprawczości, procesów

komunikacji oraz zbiorowych tożsamości religijnych. Podejście

biograficzne do zabytków archeologicznych oraz uczestników ceremonii

kultowych pozwoli na analizę motywacji i zachowań pojedynczych osób,

a w rezultacie możliwość obserwacji indywidualnych wyborów

religijnych. Dzięki temu, uczestnicy zajęć nauczą się także sposobów

rekonstruowania aktywności religijnej grup marginalizowanych w

źródłach pisanych, takich jak kobiety, warstwy uboższe czy niewolnicy.

A Companion to Roman Religion, Jörg Rüpke (ed.), Chichester 2011.

2. A Companion to the Anthropology of Religion, Janice Boddy,

Michael Lambek (eds.), Chichester 2016.

3. A Companion to the Archaeology of Religion in the Ancient World,

Rubina Raja, Jörg Rüpke (eds.), Chichester 2015.

4. Danijel Džino, The Cult of Silvanus. Rethinking Provincial Identities

in Roman Dalmatia, VAMZ, 3. s., XLV (2012), 261-279.

5. Ian Haynes, The Romanization of Religion in the Auxilia of the

Roman Imperial Army from Augustus to Septimius Severus, Britannia

24, 18ff.

6. Rudolf Haensch, La christianisation de l'armée romaine, in: Yann

Le Bohec, Catherine Wolff (eds.), L'armée romaine de Dioclétien à

Valentinien Ier : actes du Congrès de Lyon (12-14 septembre 2002),

Paris 2004, 525-531.

7. Niko Huttunen, Early Christians Adapting to the Roman Empire:

Mutual Recognition, Leiden-Boston 2020.

8. Josipa Lulić, Theorizing Romanization. Cognition and Cultural

Change in Roman Provinces: A Case of Religious Change in Roman

Dalmatia, in: Saskia T. Roselaar (ed.), Processes of Cultural Change

and Integration in the Roman World, Leiden-Boston 2015, 20-38.

9. D.J. Mattingly, Being Roman: Expressing Identity in a Provincial

Setting, JRA 17/2004: 5-25.

10. Leszek Mrozewicz, Romanizacja, kreolizacja i nie tylko, Studia

Europaea Gnesnensia 12/2015, 376-383.

11. Oxford Handbook of the Archaeology of Ritual and Religion,

Timothy Insoll (ed.), Oxford 2011.

12. Ritual Dynamics and Religious Change in the Roman Empire,

Olivier Hekster, Sebastian Schmidt-Hofner, Christian Witschel

(eds.), Leiden-Boston 2009.

13. Römische Reichsreligion und Provinzialreligion, Hubert Cancik,

Jörg Rüpke (eds.), Tübingen 1997.

14. Wolfgang Spickermann, "Mulieres ex voto": Untersuchungen zur

Götterverehrung von Frauen im römischen Gallien, Germanien und

Rätien (1.-3. Jahrhundert n. Chr.), Bochum 1994.

15. Oliver Stoll, Zwischen Integration und Abgrenzung: Die Religion des

Romischen Heeres im Nähen Osten, St. Katharinen 2001.

16. The Impact of Imperial Rome on Religions, Ritual and Religious Life

in the Roman Empire, Lukas de Blois, Peter Funke, Johannes Hahn

(ed.), Leiden-Boston 2006.

17. Jane Webster, Creolizing the Roman Provinces, AJA 105(2)/2001:

209-225.

18. Greg Woolf, The Unity and Diversity of Romanisation, JRA 5/1992:

349-352.

Oraz pomocniczo inne pozycje, w zależności od omawianych

tematów.

Wiedza: student zna i rozumie:

 ma pogłębioną wiedzę o miejscu i znaczeniu archeologii w

systemie nauk oraz jej specyfice przedmiotowej i metodologicznej

(K_W01);

 zna szczegółowe pojęcia i terminologię stosowaną w archeologii,

w tym zwłaszcza pojęcia i terminologię stosowaną w archeologii

religii (K_W02);

 ma rozszerzoną wiedzę w zakresie opisu, analizy i interpretacji

źródeł archeologicznych powiązanych z aktami kultowymi oraz

architekturą sakralną (K_W03);

 ma uporządkowaną i podbudowaną teoretycznie wiedzę

obejmującą kluczowe zagadnienia archeologii religii, obejmującą

terminologię, teorie i metodologię (K_W04);

 ma szczegółową, specjalistyczną wiedzę o wybranych

społecznościach prowincji cesarstwa rzymskiego, obejmującą

terminologię, teorie i metodologię z zakresu archeologii, w tym

szczególnie archeologii religii (K_W06);

 ma szczegółową wiedzę o najważniejszych osiągnięciach i

głównych kierunkach rozwoju archeologii religii i archeologii

prowincji rzymskich (K_W11);

 zna i rozumie zaawansowane metody analizy oraz interpretacji

problemów badawczych z zakresu archeologii, właściwe dla

archeologii prowincji rzymskich, archeologii religii, Lived

Ancient Religion (K_W12);

 zna i rozumie zaawansowane metody analizy i interpretacji

informacji zawartych w publikacjach naukowych (K_W13).

Umiejętności: student potrafi:

 potrafi formułować problemy badawcze, kreować oryginalne

koncepcje, formułować i testować hipotezy w zakresie archeologii

religii (K_U04);

 potrafi samodzielnie formułować wnioski, argumentować i

tworzyć syntetyczne podsumowania z uwzględnieniem różnych

poglądów (K_U05);

 potrafi samodzielnie analizować i interpretować różne rodzaje

artefaktów i ekofaktów, łącznie z uwzględnieniem ich kontekstu, z

zastosowaniem najnowszych osiągnięć badawczych w celu

określenia ich znaczenia i oddziaływania w procesie społeczno-

kulturowym (K_U06)

 potrafi wykrywać złożone zależności między artefaktami i

ekofaktami a dawnymi procesami kulturowymi, w tym zwłaszcza

aktami kultowymi (K_U07)

 posiada umiejętność prowadzenia polemiki naukowej (K_U08)

 potrafi dokonać doboru metody prezentacji wyników swoich

badań, wykorzystując także zaawansowane metody informacyjno-

komunikacyjne (K_U09);

 potrafi prezentować wyniki badań w formie pisemnej, posługując

się specjalistycznym językiem naukowym i właściwą dla

archeologii terminologią (K_U11);

 potrafi prezentować wyniki badań w formie wystąpień ustnych,

posługując się specjalistycznym językiem naukowym i właściwą

dla archeologii terminologią (K_U12);

 potrafi prawidłowo określać priorytety służące realizacji własnego

lub zleconego zadania badawczego (K_U19).

Kompetencje społeczne: student jest gotów do:

 jest gotów do wykorzystywania posiadanej przez siebie wiedzy i

umiejętności oraz jest świadomy konieczności konfrontowania jej

z opiniami ekspertów (K_K01)

 jest gotów do uznania istotnego znaczenia artefaktów, ekofaktów i

źródeł pisanych jako elementów dziedzictwa kulturowego

ludzkości (K_K02)

 jest gotów do oceny niepowtarzalnej wartości źródeł

archeologicznych i ich roli w odtwarzaniu przeszłości człowieka,

w tym szczególnie aktów kultowych (K_K03)

 jest gotów do krytycznej oceny interpretacji źródeł

archeologicznych i historycznych i ma świadomość

wieloaspektowości interpretacji zagadnień związanych z dawnymi

religiami (K_K04)

 jest gotów do wykorzystania posiadanej przez siebie wiedzy na

temat kompleksowej natury kultury i ma świadomość potrzeby

analizy rozmaitych kategorii źródeł dla odtworzenia przeszłości

człowieka, w tym szczególnie dawnych wierzeń (K_K05)

 jest gotów do upowszechniania wiedzy na temat dziedzictwa

kulturowego i podkreślania jego znaczenia dla zrozumienia

procesu przemian gospodarczych, społecznych i kulturowych (w

szczególności przemian religijnych), od czasów najdawniejszych

do współczesności (K_K06);

 jest gotów do krzewienia wiedzy na temat odpowiedzialności za

zachowanie dziedzictwa kulturowego (K_K07);

 jest gotów do uznania i poszanowania różnych punktów widzenia

determinowanych różnym podłożem kulturowym, szczególnie w

zakresie wierzeń (K_K12);

 jest gotów do uznania konieczności uczenia się przez całe życie

oraz doskonalenia swoich umiejętności merytorycznych i

praktycznych w zakresie archeologii (K_K13);

 jest gotów do rozwijania dorobku archeologii i podtrzymywania

etosu zawodu archeologa (K_K16).

Ocena końcowa będzie obejmowała:

1. ocenę aktywności na zajęciach – przygotowania i zaangażowania

w dyskusję nad omawianymi tematami (50% oceny końcowej)

2. pisemny test wiedzy na zakończenie zajęć (50% oceny

końcowej), który chętni studenci mogą zastąpić przygotowaniem

pracy pisemnej na uzgodniony z prowadzącym temat.

Warunkiem klasyfikacji jest obecność na zajęciach (dozwolone

maksymalnie 2 nieobecności w semestrze).