(in Polish) Historia i literatura "żydowskiego złotego wieku" (X-XII w.) w średniowiecznej Andaluzji

W historiografii żydowskiej określenie „złoty wiek” odnosi się do czasów średniowiecza, kiedy na Półwyspie Iberyjskiem pod rządami władców muzułmańskich kwitła kultura żydowska (koniec X – połowa XII w.). Do wprowadzenia tego terminu skłonił historyków niezwykle dynamiczny w tamtym okresie rozwój ekonomiczny i kulturalny społeczności żydowskiej. Okres ten pozostawił po sobie niezwykle bogaty, obszerny i różnorodny dorobek naukowy i literacki.

Kurs opierał się będzie przede wszystkim na analizie najważniejszych tekstów źródłowych okresu, głownie dzieł poetyckich, w oparciu o polskie przekłady. Lekturę poszczególnych dzieł poprzedzać będą krotkeiw wykłady wprowadzające obejmujące zagadnienia z zakresu historii regioonu, historii języka i biografii poszczególnych autorów.

W historiografii żydowskiej określenie „złoty wiek” odnosi się do czasów średniowiecza, kiedy na Półwyspie Iberyjskiem pod rządami władców muzułmańskich kwitła kultura żydowska (koniec X – połowa XII w.). Do wprowadzenia tego terminu skłonił historyków niezwykle dynamiczny w tamtym okresie rozwój ekonomiczny i kulturalny społeczności żydowskiej, na który dzięki odkryciom archeologicznym zwrócono uwagę w XIX wieku. Okres ten pozostawił po sobie niezwykle bogaty, obszerny i różnorodny dorobek naukowy i literacki. Niebywała aktywność twórcza ówczesnych autorów możliwa była dzięki szczególnie przychylnym okolicznościom historycznym. Względna stabilność polityczna oraz sprzyjające warunki ekonomiczne doprowadziły do poprawy warunków bytu, co z kolei sprzyjało rozwojowi nauki i sztuki oraz ogólnemu postępowi cywilizacyjnemu lokalnych społeczności. Kultura żydowska przeżywała wówczas swoją świetność rozwijając się u boku kultury muzułmańskiej pod arabskimi rządami władców królestw „dzielnicowych” (tajf). Od północy państewka te sąsiadowały ze stopniowo rosnącym w siłę, acz jeszcze dość pokojowo nastawionym, państwem chrześcijańskim. Owe przejawy względnie pokojowego współistnienia trzech kultur – muzułmańskiej, chrześcijańskiej i żydowskiej – na Półwyspie Iberyjskim w średniowieczu oraz ich wzajemnych wpływów i oddziaływań określane bywały przez historyków mianem convivencia, który oznaczać miał harmonijne współistnienie.

Podkreślić należy jednak, iż termin „złoty wiek” (w kontekście kultury żydowskiej pierwszy raz sformułowane w języku niemieckim – Goldenes Zeitalter), który szybko się utrwalił dzięki takim publikacjom jak jedenastotomowa encyklopedia Heinricha Graetza, traktować należy z pewną umownością (Heinrich Graetz, Geschichte der Juden von den ältesten Zeiten bis auf die Gegenwart, O. Leiner, Leipzig 1853–1870). W XIX-wiecznym romantycznym ujęciu złoty wiek poddany był silnej idealizacji. Bogate źródła historyczne z zakresu literatury, nauki i życia codziennego poświadczające gwałtowny rozkwit kultury w tamtym okresie spowodowały, że zachwyceni ich wysokim poziomem, obfitością i różnorodnością pierwsi badacze nie dostrzegali skomplikowanej, ambiwalentnej natury stosunków politycznych, etnicznych i religijnych panujących na Półwyspie. Tymczasem powtarzające się fale pogromów czy wprowadzane w życie przez niektórych władców (zarówno po chrześcijańskiej, jak i muzułmańskiej stronie) dekrety dyskryminacyjne stanowią brutalne świadectwo obalające mit convivencia – czyli harmonijnego, pokojowego rozwoju trzech kultur w atmosferze pełnej tolerancji. Na ten fakt zwróciło uwagę wielu współczesnych badaczy (m.in. Mark Cohen, Ross Brann i Hillel Halkin. Zob. np. The Jews of Medieval Islam: Community, Society, and Identity: Proceedings of an International Conference Held by the Institute of Jewish Studies, University College London, 1992, red. Daniel Frank, Brill, Leiden–New York–Köln 1995). Mimo to terminy „złoty wiek” i convivencia nie wyszły z użycia i przyjęły się w dyskursie historyczno-kulturowym.

Zawirowania i niepokoje dziejowe znalazły z resztą również bogate odzwierciedlenie w dzieła poetów żydowskich tamtych czasów. Niezależnie jednak od tematyki, poezję złotego wieku charakteryzuje wybitna wartość literacka zarówno pod względem formy, jak treści. Innowacją umożliwiającą ten dynamiczny rozwój była niespotykana dotąd różnorodność gatunkowa i formalna. Rozszerzenie wachlarza tematów poetyckich o zagadnienia świeckie, przyziemne, liryka hebrajska zawdzięcza wpływom poetyki arabskiej. Tendencja ta pojawiła się w X wieku, wraz z twórczością Dunasza ben Labrata (920–990). Od tamtej pory żydowscy autorzy przejmowali nowe trendy od twórców arabskich nie tylko w zakresie tematyki, ale także stylu, stosując wirtuozerskie – równie efektowne, co rygorystyczne – zasady prozodyczne oparte sztywno określonym układzie rymów i stóp (Szczególnie godne uwagi rozważania na temat poetyki autorów hebrajskich tego okresu oraz relacji między poezją żydowską i arabską przeprowadzili między innymi Ezra Fleischer (zob. Ezra Fleischer, Szirat ha-kodesz ha-iwrit bi-jemej ha-bejnajim, Keter, Jeruszalajim 1975; ibidem, Ha-szira ha-iwrit bi-Sfarad u-wi-szluchotejha, t. 1–3, Ben Zvi Institute, Jeruszalajim 2010) i Arie Schippers (zob. Arie Schippers, Spanish-Hebrew Poetry and the Arabic Literary Tradition: Arabic Themes in Hebrew Andalusian Poetry, Brill, Leiden 1994).

Poezję hebrajską cechuje jednak jeszcze jedna fenomenalna właściwość, a mianowicie jej intertekstualność. Konceptualne odwoływanie się do tekstu Biblii było równie powszechnym standardem, co wykorzystywanie arabskiego wzorca formalnego. W rozumieniu ówczesnych autorów, język Biblii związany był nierozerwalnie z jej treścią, toteż tworząc w nim świadomie wprowadzali do swoich tekstów kontekst, z jakiego dane frazy pochodziły. Bogata sieć aluzji, nawiązań parafraz i cytatów – zaczerpniętych najczęściej z teksów poetyckich – stanowiła nieodłączny element poetyki złotego wieku, niezależnie od tego, czy konkretne utwory poświęcone były tematyce religijnej, czy też wpisywały się w nurt poezji świeckich takich jak pieśni wina, czy erotyki.

Ich innowacyjność polega jednak nie tylko na zrewolucjonizowanych zasadach poetyki i na różnorodności gatunków, lecz także na nowatorskim podejściu do języka. Oprócz działalności literackiej ówcześni twórcy prowadzili bowiem studia nad hebrajskim biblijnym. Dzięki zdobytej w ten sposób wiedzy teoretycznej udało im się we własnej praktyce poetyckiej doprowadzić do wskrzeszenia klasycznego języka hebrajskiego. „Odtworzenie czystości biblijnego języka” (Angel Sáenz-Badillos, A History of the Hebrew Language, tłum. John Elwolde, Cambridge University Press, Cambridge 1996, s. 227) było jednym z czołowych postulatów twórców tak zwanego żydowskiego złotego wieku. Zainicjowano w owym okresie intensywne studia lingwistyczne i biblistyczne (Pierwszym autorem piuszącym dzieła poświęcone w całości tematyce językoznawczej był Saadia Gaon (882–942). Do grona innych znamienitych autorów zajmujących się studiami nad językiem Biblii należeli m.in. Dunasz ben Labrat (920–990), Menahem ibn Saruk (ok. 920 – ok. 970), Jehuda Chajjudż (ok. 945 – ok. 1000), Jona ibn Dżana (ok. 990 – ok. 1050), Mosze ibn Ezra (ok. 1060 – ok. 1139), Abraham ibn Ezra (1092–1167), Josef Kimchi). Jednoznaczny cel, jakim było odtworzenie biblijnego wzorca, pozwolił autorom na opracowanie wizji standardu językowego, który w praktyce starali się realizować poprzez swoje liryczne dokonania, co za owocowało niezwykle bogatym dorobkiem poetyckim epoki. Jak zwraca uwagę Arie Schippers (s.52), komponowanie poezji w nieużywany od stuleci języku klasycznym, również samo w sobie stanowiło wyzwanie lingwistyczne . Z kolei Angel Saenz-Badillos podkreśla, że „dzięki temu, iż role poety i filologa często się przeplatały, język zyskać mógł na czystości i poprawności gramatycznej, niewystępującej dotąd w poezji, odznaczając się przy tym wyraźnie biblijnym stylem” (A. Saenz-Badillos, s. 221) . Przedsięwzięcie zakończyło się więc sukcesem – Norman Roth opisuje je jako „osiągnięcie, będące pierwszym pełnym wskrzeszeniem języka hebrajskiego, wydobyciem go z niebytu w jakim się pogrążył” – choć ową „pełność” tego fenomenu należałoby jednak zakwestionować – wszak, ponad wszelką wątpliwość, hebrajszczyzna nie stała się pierwszym językiem mówionym uwczesnych społeczności żydowskich – literackie i intelektualnie dokonania, jakie obserwujemy na tym polu są nie do przecenienia.

Kurs opierał się będzie przede wszystkim na analizie najważniejszych tekstów źródłowych okresu, głownie dzieł poetyckich, w oparciu o polskie przekłady. Lekturę poszczególnych dzieł poprzedzać będą krótkie wykłady wprowadzające obejmujące zagadnienia z zakresu historii regioonu, historii języka i biografii poszczególnych autorów.

Ben Šmuʾel Natan, list do nagida Egiptu, rękopis sygnowany T-S 13J9.6, w zbiorach Cambridge Digital Library/ Cairo Genizah: https://cudl.lib.cam.ac.uk/view/MS-TS-00013-J-00009-00006/1.

Biblia Hebraica Stuttgartensia, Deutsche Bibelgesellschaft, Stuttgart 1997 [po hebrajsku].

ʾibn Buluqqīn ʿAbd ʾAllāh, Muḏakkirāt ʾal-ʾamīr ʿAbd ʾAllāh, ʾāḫir ʾal-mulūk Banī Zīrī bi-Ġarnāṭa (469–482) ʾal-musammāt bi-Kitāb ʾat-tibyān [Wspomnienia emira ʿAbd ʾAllāha, ostatniego zirydzkiego władcy Grenady (469–482), zatytułowane „Księga wyjaśnienia”], red. Évariste Lévi-Provençal, Dār ʾal-maʿārif bi-Miṣr, Al-Qāhira 1955 [po arabsku].

Ibn Daud Abraham, Sefer ha-Qabbalah (The Book of Tradition), red. i tłum. Gerson D. Cohen, The Jewish Publication Society of America, Philadelphia 1967 [po hebrajsku i angielsku].

Ibn ʿEzra Moše, Kitāb al-Muḥāḍara wa-’l-Muḏākara, red. i tł. A. S. Halkin, Mekiṣe Nirdamim, Yerušalayim 1975 [po arabsku i hebrajsku].

Ibn Gabirol Šlomo, Širey Šlomo ibn Gabirol (t. 1-7), red. Hajim Nachman Bialik, J.H. Rawnicki, Tel Aviv 1924–32 [po hebrajsku].

Ibn Gabirol Šlomo, Širey Qodeš, (t. 1-2) red. Dow Yarden, Kyriat Moše: Yerušalaym, 1971-1972 [po hebrajsku].

Ibn Gabirol Šlomo, Širey ha-H̩ol, red. Haim Schirmann, Yerušalaym, 1974 [po hebrajsku].

Ibn Gabirol Šlomo, Širey H̩ol,(t 1-2), red. Dow Yarden, Kyriat Moše: Yerušalaym, 1974-1984 [po hebrajsku].

Šmuʾel ha-Nagid, Ben Tehillim – zob. Diwan Šmuʾel ha-Nagid, red. Dov Yarden, Hebrew Union College, Yerušalayim 1966 [po hebrajsku].

Šmuʾel ha-Nagid, Ben Mišlei – zob. Diwan Šmuʾel ha-Nagid, red. Dov Yarden, Hebrew Union College, Yerušalayim 1982 [po hebrajsku].

Šmuʾel ha-Nagid, Ben Qohelet̠ – zob. Diwan Šmuʾel ha-Nagid, red. Dov Yarden, Hebrew Union College, Yerušalayim 1992.

Talmud Bab̠li (Koren Talmud Bavli The Noé Edition), red. Adin Even-Israel Steinsaltz, t. 1–42, Koren, Yerušalayim 2012 [po hebrajsku i angielsku].

Tibi Amin T., The Tibyān. Memoirs of ʿAbd Allāh b. Buluggīn, last Zīrid Amīr of Granada. Translated from the Emended Arabic Text and Provided with Introduction, Notes and Comments, Brill, Leiden 1986.

Ha-Lewi Yehuda, Diwān huʾ sep̄er kolel kol širey ʾabbir ha-mešorerim Yehuda ben Šmuʿel ha-Lewi yoṣʾim la-ʾor bə-ʾasep̄a ʾaḥat ʿal pi ḵitḇey yad u-sp̄arim nidpasim mugahim, u-meḇoʾarim Ḥayyim Brodi [Dywan, czyli księga zawierająca wszystkie wiersze mistrza wśród poetów, Yehudy ben Šmuʾela ha-Lewiego, wydane w jednym zbiorze na podstawie rękopisów i wydań drukowanych, przygotownych i opracowanych przez Chaima Brodiego], [po hebrajsku], t. 1–4, Berlin 1894–1930.

Ha-Lewi Yehuda, Sep̄er ha-Kuzari le-rabenu Yehuda ha-Lewi [po judeoarabsku i hebrajsku], red. i tłum. Josef Kafih, Kiriat Ono 1989.

Ha-Lewi Yehuda, Širey ha-qodeš le-rabbi Yehuda ha-Lewi ʿal pi ḵitḇey yad u-dp̄usim ʿim peruš, meqorot u-maqbilot, meʾet dr Doḇ Yarden [Wiersze religijne rabbiego Yehudy ha-Lewiego na podstawie rękopisów i wydań drukowanych, z komentarzem, źródłami oraz wariantami, opracowane przez dra Dova Yardena], [po hebrajsku], t. 1–4, Yerušalayim 1985.

Ha-Lewi Yehuda, The Kuzari: An Argument for the Faith of Israel, tłum. Hartwig Hirschfeld, Schocken Books Inc., New York [1905] 1964.

Ha-Lewi Yehuda, fragment wiersza ʾ aḥar gəloṯ soḏ [po hebrajsku], rękopis sygnowany L-G Glass 21, Cambridge Digital Library/ Cairo Genizah: https://cudl.lib.cam.ac.uk/view/MS-LG-GLASS-00021/1.

Ha-Lewi Yehuda, list do Mošego ibn ʿEzry [po hebrajsku], rękopis sygnowany T-S Misc. 35.46 oraz T-S Misc. 35.19. Cambridge Digital Library/ Cairo Genizah: https://cudl.lib.cam.ac.uk/view/MS-TS-MISC-00035-00046/1 i https://cudl.lib.cam.ac.uk/view/MS-TS-MISC-00035-00019/1.

ʾIbn Ḥazm ʾAbū Muḥammad, ʿAlī, Risāla fī l-radd ʿalā ʾIbn ʾan-Naġrīla ʾal-yahūdī [List polemiczny przeciwko Żydowi ʾIbn ʾan-Naġrīla], red. ʿIḥsan Laḥsāna, Dār ʾIbn Ḥazm, Bayrūt 2011 [po arabsku].

ʾIbn Verga Šlomo, Šeḇeṭ Yehuda [Plemię Judy], red. Azriel Shohat i Yitzhak Baer, Mosad Bialik, Yerušalayim 1947.

ibn Yahja Gedalya, Šalšelet ha-qabbala [Łańcuch tradycji], [po hebrajsku], Yerušalayim 1962.

Šmuʾel ha-Nagid, Ben Tehillim – zob. Diwan Šmuʾel ha-Nagid, red. Dov Yarden, Hebrew Union College, Yerušalayim 1966 [po hebrajsku].

Šmuʾel ha-Nagid, Ben Mišlei – zob. Diwan Šmuʾel ha-Nagid, red. Dov Yarden, Hebrew Union College, Yerušalayim 1982 [po hebrajsku].

Šmuʾel ha-Nagid, Ben Qohelet̠ – zob. Diwan Šmuʾel ha-Nagid, red. Dov Yarden, Hebrew Union College, Yerušalayim 1992.

Talmud Bab̠li (Koren Talmud Bavli The Noé Edition), red. Adin Even-Israel Steinsaltz, t. 1–42, Koren, Yerušalayim 2012 [po hebrajsku i angielsku].

Tibi Amin T., The Tibyān. Memoirs of ʿAbd Allāh b. Buluggīn, last Zīrid Amīr of Granada. Translated from the Emended Arabic Text and Provided with Introduction, Notes and Comments, Brill, Leiden 1986.

Oṣar ha-gdolim [Skarbnica wielkich], [po hebrajsku], red. Naftali Ja’akov ha-Kohen, t. 1–4, Hajfa 1967.

Po odbyciu kursu uczestnicy powinni:

1. znać podstawowe wydarzenia historyczne epoki oraz geografię regionu;

2. znać najważniejsze postacie kultury żydowskiej tzw hiszpańskiego złotego wieku;

3. wymieniać kluczowe żydowskie dzieła epoki

4. nabyć umiejętności poruszania się po nich i analizowania ich w kontekście kulturowo-historycznym.

Podstawę do wystawienia oceny zaliczeniowej stanowić będzie semestralna praca pisemna. Pod uwagę brane będą również aktywność na zajęciach oraz frekwencja.

-