History of Polish Culture in the 19th Century

Wykład to przegląd ważnych zjawisk w kulturze polskiej od 1795 do 1918 roku z zaznaczeniem pęknięcia między dwoma wymiarami dziewiętnastowieczności: duchowym i codziennym. W ramach cyklu poruszam także problem relacji kultury polskiej ze zjawiskami ówczesnej kultury europejskiej.

Wprowadzenie: co nazywamy dziewiętnastowiecznością (1)

Zagadnienia: ramy chronologiczne wieku XIX – możliwe warianty w historii powszechnej i historii Polski; ramy myślenia historycznego i pytanie o powszechność/uniwersalność „wieku XIX”? Relacja „dziewiętnastowieczność” – „europejskość”.

Literatura: Jürgen Osterhammel, Wiek XIX: przeobrażenie świata, Poznań 2013.

Ewa Paczoska, Prawdziwy koniec XIX wieku: śladami nowoczesności, Warszawa 2010.

Rewolucja wrażliwości. Nowy podmiot, nowe wspólnoty (2,3)

Zagadnienia: kryzys poznawczy przełomu wieków; romantyzm jako kontrkultura czasów kryzysu; nowe źródła kultury: odkrycie średniowiecza, Północy, Orientu i lokalnych „ludowych idiomów”; nowy typ podmiotu, nowe wartościowanie „przeżywającego ja”, rewolucja młodości, pojęcie pokolenia.

Wybrana literatura:

Isaiah Berlin, Korzenie romantyzmu, Poznań 2004.

Albert Béguin, Dusza romantyczna i marzenie senne: esej o romantyzmie niemieckim i poezji francuskiej, Gdańsk 2011.

Maria Janion, Gorączka romantyczna. Prace wybrane pod red. Małgorzaty Czermińskiej, t. 1, Kraków 2000.

Wybrane teksty źródłowe, literatura z epoki:

Fryderyk Schiller, Zbójcy, wyd. dowolne.

Jan Jakub Rousseu, Marzenia samotnego wędrowca, wyd. dowolne.

François-René de Chateaubriand, Pamiętniki zza grobu, wyd. dowolne.

Novalis, Henryk von Ofterdingen, wyd. dowolne.

Jan Śniadecki, „O pismach klasycznych i romantycznych” (1819) [w:] Walka romantyków z klasykami, oprac. i wstęp S. Kawyn, Wrocław 1960, BN I 183.

Maurycy Mochnacki, [Intuicją przenikami tajemnice bytu] „Niektóre uwagi nad poezją romantyczną z powodu rozprawy Jana Śniadeckiego o pismach klasycznych i romantycznych” [w:] Walka romantyków z klasykami, oprac. i wstęp S. Kawyn, Wrocław 1960, BN I 183.

Adam Mickiewicz, [Założenia taktyczne] Przedmowa do I tomu Poezji, [w] Walka romantyków z klasykami, oprac. i wstęp S. Kawyn, Wrocław 1960, BN I 183.

Rewolucja przemysłowa i ramy nowoczesności (4)

Zagadnienia: pojęcie „rewolucji” przemysłowej; uprzemysłowienie – zakres, dynamika, chronologia; teoretycy i krytycy (Smith, Engels, Owen) i praktycy (wczesne ruchy robotnicze, luddyści); nierównomierność procesu industrializacji – specyfika ziem polskich i Europy Środkowej; co to jest „wytwórczość krajowa“ – Królestwo Polskie jako przypadek modernizacyjny.

Wybrana literatura:

Eric Hobsbawm, Wiek rewolucji 1789-1948, Warszawa 2013.

Jürgen Osterhammel, Wiek XIX: przeobrażenie świata, Poznań 2013.

Jerzy Jedlicki, Jakiej cywilizacji Polacy potrzebują: studia z dziejów idei i wyobraźni XIX wieku, Warszawa 2002.

Anna M. Drexlerowa, Wystawy wytwórczości Królestwa Polskiego, Warszawa 1999.

Barbara Skarga, Narodziny pozytywizmu polskiego (1831-1864), Warszawa 1964.

Teksty źródłowe, literatura z epoki:

Fryderyk Schiller, Listy o estetycznym wychowaniu człowieka i inne rozprawy, Warszawa 1972.

Adam Smith, Badania nad naturą i przyczynami bogactwa w Anglii, Warszawa 2007.

Fryderyk Engels, Położenie klasy robotniczej w Anglii, Warszawa 1952.

Karol Marks, Kapitał. Dzieła, t. 25, Warszawa 1983.

Victor Hugo, Nędznicy, wyd. dowolne.

Karol Dickens, wybór wątków powieściowych.

Doświadczenie zmiany, społeczeństwa w ruchu (5)

Zagadnienia: człowiek nowoczesności jako człowiek faustyczny; przyspieszenie, przemieszczenie, zmiana doświadczana; nowe sieci informacyjne, unifikacja i standaryzacja (kolej, telegraf, obieg ludzi, towarów i informacji, unifikacja i standaryzacja miar czasu, przestrzeni); nierównomierność: świat gęstniejącej sieci a przestrzenie „wyłączone“ z nowoczesności.

Wybrana literatura:

Marshall Berman, Wszystko co stałe, rozpływa się w powietrzu: rzecz o doświadczeniu nowoczesności, Kraków 2006.

Ewa Paczoska, Lalka, czyli rozpad świata, Warszawa 2008.

Teksty literackie, literatura z epoki:

Władysław Stanisław Reymont, Ziemia obiecana

Bolesław Prus, Lalka

Wybór innych tekstów literackich i prasowych.

Doświadczenie zmiany, społeczeństwa w ruchu: dyskretne rewolucje prywatności (6)

Zagadnienia: znaczenie czasownika „mieszkać”, istotne zmiany w kulturze materialnej, sposoby posługiwania się ciałem, wrażliwość osmotyczna, tabu żywieniowe, strój itd. Przedmioty: przedmioty użytkowe i pamiątki. Prywatność utrwalona: wizerunki (fotografia), albumy.

Wybrana literatura:

Richard Sennet, Upadek człowieka publicznego, Warszawa 2009.

Historia kultury materialnej w Polsce w zarysie, oprac. zbiorowe, t. 5, od 1795 do 1870 roku, pod red. Elżbiety Koweckiej, Wrocław 1978

Historia ciała, t. 2, Od rewolucji francuskiej do I wojny światowej, red. Alain Corbin, Gdańsk 2013.

Teksty źródłowe, literatura z epoki: wybór przykładów z tekstów literackich, diarystyki i epistolografii, prasy, wybrana ikonografia ilustrująca proces zmian w przestrzeni życia prywatnego.

Modernizacja: emancypacja kobiet (7)

Zagadnienia: pojęcie emancypacji; postawy, głosy, ekspresje emancypacyjne; pokolenia; zagadnienie pracy kobiet; ramy społeczne, ekonomiczne i prawne emancypacji.

Wybrana literatura:

Kobieta i edukacja na ziemiach polskich w XIX i XX wieku: zbiór studiów, red. Anna Żarnowska i Andrzej Szwarc, Warszawa 1995.

Kobieta i świat polityki: Polska na tle porównawczym w XIX i w początkach XX wieku: zbiór studiów, Warszawa 1994.

Chcemy całego życia: antologia polskich tekstów feministycznych z lat 1870-1939, red. Aneta Górnicka-Boratyńska, Warszawa 1999.

Grażyna Borkowska, Cudzoziemki. Studia o polskiej prozie kobiecej, Warszawa 1996.

Teksty źródłowe, literatura z epoki: wybór tekstów: Klementyna z Tańskich Hoffmanowa, Eliza Orzeszkowa, Maria Konopnicka, Narcyza Żmichowska.

Modernizacja, doświadczenie nowoczesności: nierównomierność procesu, ograniczenia pojęcia (8,9)

Zagadnienia: obszary, które – używając współczesnej kategorii – wypadałoby nazwać „obszarami wykluczenia”; nowoczesność/zmiana/postęp doświadczane jako coś, co przychodzi jako zjawisko niechciane i niezrozumiałe albo „przechodzi mimo”; modernizacja a procesy emancypacyjne; modernizacja jako „wewnętrzna kolonizacja”; specyfika doświadczenia nowoczesności w małym miasteczku i na wsi. Migracje ekonomiczne (wieś-miasto, podróż do Stanów Zjednoczonych i Brazylii).

Wybrana literatura:

Kazimierz Wyka, Reymont czyli ucieczka od życia, Warszawa 1979, rozdział „Reymontowska mapa polskiej prowincji".

Elżbieta Kaczyńska, Pejzaż miejski z zaściankiem w tle, Warszawa 1999.

Kultura wsi w egodokumentach, red. Hubert Czachowski, Violetta Wróblewska, Toruń 2016.

„Czas Kultury” 2016 nr 3 (numer tematyczny Odzyskać pracę. Ludowa historia Polski).

Teksty źródłowe, literatura epoki: wybór z pamiętników chłopskich, wybór z tekstów literackich: Maria Konopnicka, Eliza Orzeszkowa, Władysław Stanisław Reymont, Władysław Orkan.

Geografie modernizacji: centrum i peryferia (10, 11, 12)

Zagadnienia: metropolie, teatr wielkiego miasta; fascynacje, imitacje; modernizująca się Warszawa; Wielka Emigracja – polski zapis Paryża; mieszkańcy miast: burżuazja, klasy średnie, robotnicy; praktyki kultury miejskiej; wczesna kultura popularna.

Wybrana literatura:

Jerzy Jedlicki, Błędne koło. 1832-1864, rozdział„Na obcej ziemi. Emigracja 1832-1845", Warszawa 2008.

Alina Witkowska, Cześć i skandale. O emigracyjnym doświadczeniu Polaków, wyd. 1997 lub następne

Georg Simmel, Mentalność mieszkańców wielkich miast, wyd. dowolne.

Aleksander Łupienko, Kamienice czynszowe Warszawy 1864-1914, Warszawa 2015.

Aleksander Łupienko, Przestrzeń publiczna Warszawy w pierwszej połowie XIX wieku, Warszawa 2012.

Judith Flanders, Consuming passions. Leisure and pleasure in Victorian Britain, London 2006.

Anna Żarnowska, Klasa robotnicza Królestwa Polskiego 1870-1914, Warszawa 1974.

Anna Żarnowska, Robotnicy i procesy modernizacji społecznej w dobie intensywnej industrializacji na ziemiach polskich na przełomie wieków XIX i XX, Warszawa 1998.

Teksty źródłowe, literatura epoki: wybór przykładów z tekstów literackich, zapisów osobistych i prasy; publicystyka, „obrazki miejskie”, narodziny reportażu.

Geografie modernizacji: kolonizujący, kolonizowani (13,14)

Zagadnienia: „pusta” mapa świata; odkrycia naukowe, geograficzne, badania i kolonializm: kolonizacja Afryki, Australii; polskie ambiwalencje: Sybir, Syberia, Azja Środkowa, kwestia „Orientu”; wewnętrzne relacje kolonialne: Litwini, Ukraińcy, Białorusini.

Wybrana literatura:

Sven Lindqvist, Wytępić całe to bydło, Warszawa 2009.

Edward Said, Orientalizm, wyd. dowolne.

Timothy Mitchell, Egipt na wystawie świata, Warszawa 2001.

Daniel Beauvois, Trójkąt Ukraiński : szlachta, carat i lud na Wołyniu, Podolu i Kijowszczyźnie 1793-1914, Lublin 2005.

Maria Janion, Romantyzm i historia (rozdział „Koliszczyzna”), wyd. dowolne.

Kultura Wielkiego Księstwa Litewskiego: analizy i obrazy, oprac. Vytautas Ališauskas [et al.] ; przekł. Paweł Bukowiec, Beata Kalęba, Beata Piasecka, Kraków 2006.

Wokół W pustyni i w puszczy: w stulecie wydania powieści, red. Erwin Axer i Tadeusz Bujnicki, Kraków 2012.

Orientalizm w malarstwie, rysunku i grafice w Polsce XIX i 1.połowie XX wieku, wyd. Muzeum Narodowe w Warszawie, Warszawa 2008 (zwłaszcza: Tadeusz Majda „Orientalizm w Polsce" i Anna Kozak „Pomiędzy modą a tradycją Orientalizm w malarstwie, grafice i rysunku w Polsce w XIX wieku").

Teksty źródłowe, literatura epoki: wybór tekstów literackich, np. Seweryn Goszczyński, Zamek kaniowski, Juliusz Słowacki, Sen srebrny Salomei, Taras Szewczenko, Hajdamacy; relacje z podróży na Wschód, zapisy pamiętnikarskie, listy i szkice; relacje syberyjskie – Benedykt Dybowski, Wacław Sieroszewski, Bronisław Piłsudski; Afryka/Ukraina – Henryk Sienkiewicz.

Scalanie: od narodów politycznych do etnicznych, od imperiów do państw narodowych. Narodziny nowoczesnego nacjonalizmu (15)

Zagadnienia: kreacje dawności, mitologizacja historii, konstruowanie tradycji, wzorce i dystrybucja pamięci kulturowej, rytuały i praktyki narodowotwórcze: szkoła, celebracje, znaki w przestrzeni publicznej, kult bohaterów i towarzyszące mu praktyki powszechność procesu odrodzenie narodowego.

Wybrana literatura:

Andrzej Walicki, Naród, nacjonalizm, patriotyzm, Kraków 2009.

Tradycja wynaleziona, red. Eric Hobsbawm i Terence Ranger, Kraków 2008.

Benedict Anderson, Wspólnoty wyobrażone: rozważania o źródłach i rozprzestrzenianiu się nacjonalizmu, Kraków 1997.

Maria Janion, Romantyzm i historia, wyd. dowolne, rozdział „Bohaterowie historii - bohaterowie romantycznego mitu osobowego"; do wyboru podrozdziały „Napoleon" albo „Kościuszko", albo „Książę Józef".

Bolesław Oleksowicz, Legenda Kościuszki. Narodziny, Gdańsk 2000.

Stanisław Rosiek, Zwłoki Mickiewicza. Próba nekrografii poety, Gdańsk 1997.

Teksty źródłowe, literatura z epoki: wybór przykładów literackich i ikonograficznych, studia przypadków (np. obchody rocznicy powstania kościuszkowskiego – rok 1894 i obchody na ziemiach polskich, rocznica Słowackiego 1909, sprawa pomnika Adama Mickiewicza itp.).

Oprócz tekstów wskazanych w sekcji „Opis szczegółowy" będę odwoływać się do tekstów literackich (czasami: malarskich, muzycznych) z epoki oraz do wybranej literatury przedmiotu, m.in. do prac Piotra Chmielowskiego, Juliusza Kleinera, Tadeusza Boya Żeleńskiego, Karola Irzykowskiego, Ryszarda Przybylskiego, Marii Janion, Marii Żmigrodzkiej, Aliny Witkowskiej, Marty Piwińskiej, Grażyny Borkowskiej, Katarzyny Czeczot, Zofii Stefanowskiej, Andrzeja Walickiego, Jerzego Jedlickiego, Macieja Janowskiego, Magdaleny Micińskiej, Andrzeja Mencwela, Doroty Siwickiej, Jana Walca, Jerzego Kłoczowskiego, Krzysztofa Rutkowskiego, Józefa Bachórza, Anny Martuszewskiej, Janusza Maciejewskiego, Kazimierza Bartoszyńskiego, Michała Głowińskiego, Włodzimierza Boleckiego, Czesława Miłosza.

Absolwent/absolwentka zna i rozumie:

- swoistość nauk o kulturze oraz ich związki z innymi naukami humanistycznymi i społecznymi;

- w stopniu zaawansowanym wybrane aspekty historii kultury polskiej i ościennych kultur obcych w odniesieniu do XIX wieku

- metody analizy oraz interpretacji praktyk i tekstów kultury.

Absolwent/absolwentka potrafi:

- wykorzystać posiadaną wiedzę, by samodzielnie wyszukiwać, analizować, oceniać, selekcjonować, integrować informacje z różnorodnych źródeł i wykorzystywać je w samodzielnych projektach badawczych w obszarze badań nad dziewiętnastowiecznością w kontekście kultury polskiej, a także w ujęciu szerszym - europejskim i globalnym;

- interpretować zgromadzony materiał uwzględniając kontekst historyczny, społeczny i polityczny;

- pisać rozprawy, samodzielnie dobierając literaturę oraz zaprezentować ustnie wyniki swych dociekań badawczych, a także wygłosić referat będący rezultatem samodzielnej analizy literatury przedmiotu; w swych wypowiedziach pisemnych i ustnych stosuje w sposób poprawny terminologię z zakresu nauk o kulturze

- stale dokształcać się i rozwijać intelektualnie oraz zawodowo.

Absolwent/absolwentka są gotowi do:

- krytycznej oceny posiadanej wiedzy i odbieranych treści - zwłaszcza wobec pojęć takich jak "epoka", "dziewiętnastowieczność", "naród", "imperium";

- przyjęcia postawy szacunku i badawczej ciekawości wobec różnorodnych zjawisk kultury w tym używania zdobytej wiedzy do rozwiązywania zaobserwowanych problemów oraz zasięgania opinii ekspertów.

Udział w wykładzie oceniany jest na podstawie pisemnego, odbywającego się w sesji letniej zaliczenia końcowego, składającego się z pytań zamkniętych oraz otwartych.

Uczestnictwo w wykładzie jest obowiązkowe. W przypadku nieobecności przekraczającej 50% zajęć student/studentka nie może podejść do zaliczenia końcowego.

Nie dotyczy.