Social theories of modern cultures

Jak uprawiana w IKP od lat antropologia kultury nie jest tylko dyscypliną humanistyczną, ale także – w duchu Claude’a Lévi-Straussa – pewnego rodzaju całościową postawą wobec innych ludzi, tak konstruowane przez nas zajęcia ze społecznych teorii kultury współczesnej mają dostarczyć nie tyle odpowiedzi na pytanie, „jak naprawdę jest”, co narzędzi krytycznego rozumienia współczesnej rzeczywistości społecznej. Wypracowana na zajęciach perspektywa może być więc strategią systematycznego wątpienia w absolutność zastanych norm społecznych, w tym norm kategoryzacji i hierarchizacji świata społecznego, umożliwiać odsłanianie historyczności i społecznego uwikłania wszelkich form zbiorowej wiedzy i samowiedzy wraz z ich eksterioryzacjami w formie obyczajów, praw czy emocji – by wskazać przykładowe pola badawcze.

Program zbudowany jest na założeniu o logicznym pierwszeństwie egzystencji przed tym, co symboliczne. Przymiotnik „społeczne” w tytule zajęć ma zatem podwójne znaczenie – wskazuje nie tylko na szczególny wymiar opisywanej rzeczywistości, ale również na warunki możliwości wiedzy o świecie ludzi – z tego punktu widzenia każda teoria, każda forma wiedzy, w tym samowiedzy, ma charakter społeczny, ponieważ zjawia się i jest praktykowana w konkretnym kontekście społecznym. Teorie nie są zatem narzędziami umożliwiającymi obiektywny opis rzeczywistości – ten jest z gruntu niemożliwy, ponieważ jest zawsze uwikłany w społeczną i historyczną przygodność podmiotu. Opisywanie rzeczywistości ludzkiej zakłada zdanie sprawy ze społecznego charakteru genezy takiego opisu – jest więc szczególnym ćwiczeniem wyobraźni socjologicznej wyposażonej w podejrzliwość wobec roszczeń do obiektywności. Uwrażliwieniu uczestników zajęć na społeczne podstawy poznania, w tym poznania naukowego, służą dwa zajęcia wprowadzające, na których omawiane będą koncepcje Karola Marksa i Pierre’a Bourdieu.

Sygnalizowana tytułem kursu współczesność nie jest tożsama ani z nowoczesnością ani z kulturą XX wieku. Chodzi tu o zjawiska i procesy, które interesować nas będą nie tyle jako dopełnienie, zwieńczenie czy konsekwencja dziejów kultury, lecz przede wszystkim jako początki tego, co jest wychylone w przyszłość, co nie pozwala się domknąć historiozoficzną konkluzją. Celem zajęć nie jest futurologia, lecz przyjrzenie się temu, w jaki sposób ludzie antycypują przyszłość i jakie strategie radzenia sobie z nią realizują.

Tak pojęta współczesność ma swój symboliczny początek na przełomie lat 80. i 90. XX wieku, kiedy zbiegło się w czasie szereg wydarzeń o fundamentalnym znaczeniu dla dynamiki i charakteru nie tylko polskiej kultury. Koniec zimnej wojny, zapoczątkowane przemiany ekonomiczne społeczeństw byłego bloku wschodniego, nowe formy komunikacji (internet, telefonia komórkowa), ułatwienia w dziedzinie swobodnego przekraczania granic państwowych, upadek tradycyjnych instytucji cenzury państwowej w Europie Środkowej – to tylko niektóre doniosłe zjawiska tworzące nowe ramy świata, w którym żyjemy. Jakkolwiek usytuowani w konkretnym miejscu, bardziej niż kiedykolwiek wcześniej jesteśmy uczestnikami zjawisk dokonujących się w skali globalnej.

Zwiększona ruchliwość społeczna, wzmożona, m.in. za sprawą tzw. nowych mediów, komunikacja sprawiają, że tradycyjne pytania nauk społecznych zostają odwrócone – dziś rzadziej pytamy o to, jaka jest struktura społeczna i jak możliwa jest jej zmiana, ale raczej o to, jak przemieszczają się ludzie, towary, idee, informacje, emocje i jak w tym kontekście możliwa jest reprodukcja ładu społecznego. W świecie nieustrukturyzowanym, lecz wciąż się na nowo strukturyzującym nowego znaczenia nabierają nawet tak klasyczne pojęcia jak „dominacja” czy „kapitał”. Ponadto nowe media komunikacyjne wzmocniły rozpoznanie dokonane już w latach osiemdziesiątych XX wieku, a mianowicie, że wobec nowych form stowarzyszania się ludzi nie sposób dziś kontynuować opowieści o modernizacji jako postępującej indywidualizacji jednostek.

Namysłowi nad współczesnością służyć będzie lektura książek niekoniecznie powstałych w ciągu ostatnich lat, takich jednak, które dostarczają pojęć pozwalających lepiej ową współczesność zrozumieć.

Bloki tematyczne i proponowana literatura

I. Wyobraźnia, refleksyjność

Pierre Bourdieu, Medytacje Paskaliańskie [wybór]

C. Wright Mills, Wyobraźnia socjologiczna, przeł. Marta Bucholc, redakcja i przedmowa Janusz Mucha, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007, rozdziały I (Obietnica), VI (Filozofie nauki) i VII (Ludzka różnorodność)

Gorg Wilhelm Friedrich Hegel, Samoistność i niesamoistność samowiedzy. Panowanie i poddaństwo [w:] tegoż, Fenomenologia ducha, przeł. Światosław Florian Nowicki, Fundacja Aletheia, Warszawa 2002, s. 132-140.

Karol Marks, Manifest Komunistyczny [w:] MED (Dzieła Marksa i Engelsa...), t. 4 (część pierwsza i druga); tegoż, Tezy o Feuerbachu [w:] MED, tom 3.

C. Taylor, Nowoczesne imaginaria społeczne, Wydawnictwo Znak, Kraków 2010, r. I Nowoczesny porządek moralny, r. II Czym jest imaginarium społeczne

Literatura uzupełniająca

M. Fenster, Teorie spiskowe, studia kulturowe i kłopoty z populizmem, w: Struktura teorii spiskowych. Antologia, red. F. Czech, Zakład Wydawniczy NOMOS, Kraków 2014.

II. Nie ma jednej współczesności

Agamben, Nagość, rodz. Co to jest współczesność

Jacques Derrida, Jednojęzyczność innego, czyli proteza oryginalna,

Gayatri Chakravorty Spivak, Czy podporządkowani inni mogą przemówić?, „Krytyka Polityczna” 2011, nr 24/25.

Paul Gilroy, Czarny Atlantyk, „Konteksty” 2012, nr 1/2

Dipesh Chakrabarty, Prowincjonalizacja Europy. Myśl postkolonialna i różnica historyczna, rozdz. Historie mniejszości, przeszłości podrzędne

Zygmunt Bauman, Życie na przemiał, przeł. Tomasz Kunz, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2004, s. 7-56.

John Fiske, Zrozumieć kulturę popularną, przeł. Katarzyna Sawicka, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2010, s. 1–22.

Literatura uzupełniająca

Jarosław Kuisz, Koniec pokoleń podległości. Młodzi Polacy, liberalizm i przyszłość państwa, Biblioteka Kultury Liberalnej, Warszawa 2018.

III. Hegemonia, ideologia, dominacja

Alexis de Tocqueville, Piętnaście dni w pustkowiu, przeł. Roman Chymkowski, Res Publica Nowa, SP Polityka, Warszawa 2003.

Slavoj Žižek, Wybór Lenina, w: Rewolucja u bram. Pisma Lenina z roku 1917, Korporacja Ha!art, Kraków 2006, s. 303-330, 596-628.

Jan Sowa, „Solidarność” – wydarzenie komunistyczne, w: Inna Rzeczpospolita jest możliwa. Widma przeszłości, wizje przyszłości, WAB, Warszawa 2015.

John Gray, Słomiane psy. Myśli o ludziach i innych zwierzętach, przeł. Cezary Cieśliński, Książka i Wiedza, Warszawa 2003, rozdziały III, V i VI.

Michael Oakeshott, O postawie konserwatywnej, przeł. Adam Lipszyc, w: tegoż, Wieża Babel i inne eseje, Fundacja Aletheia, Warszawa 1999.

Isaiah Berlin, Korzenie romantyzmu, redakcja Henry Hardy, przeł. Anna Bartkowicz, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 2004, wykłady pierwszy i ostatni.

Ch. Mouffe, Agonistyka. Polityczne myślenie o świecie, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2015, r. I Czym jest polityka agonistyczna?

M. Rakusa-Suszczewski, Prawa człowieka – między krytyką i apologią europejskiego modelu politycznego, „Studia Europejskie”, 1/2016.

IV. Imperium, peryferie

Mary L. Pratt, Imperialne spojrzenie, rozdz. O Linneuszu?

Raewynn Connell, Teoria z globalnego Południa

Elisabeth Dunn, Prywatyzując Polskę: o bobofrutach, wielkim biznesie i restrukturyzacji pracy, rozdz. Frugo: marketing niszowy i produkcja elastycznych ciał.

Immanuel Wallerstein, Europejski uniwersalizm. Retoryka władzy, przeł. Adam Ostolski, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2007, s. 11-86.

Frantz Fanon, Algieria zrzuca zasłonę, rozdz. I

Edward Said, Orientalizm, rozdz. III

Immanuel Wallerstein, Europejski uniwersalizm. Retoryka władzy, s. 11-86

Vivek Chibber, Postcolonial Theory and the Spectre of Capital, rozdz. 9, 10.

Shmuel N. Eisenstadt, Utopia i nowoczesność, rozdz. Nowoczesności zwielokrotnione w epoce globalizacji

V. Nowe środowiska, nowi aktorzy

Michel Callon, Wprowadzenie do socjologii translacji. Udomowienie przegrzebków i rybacy znad zatoki Saint-Brieuc, w: Studia nad nauką i technologią, red. Ewa Bińczyk, Aleksandra Derra

U. Beck, Społeczeństwo ryzyka. W drodze do innej nowoczesności, przeł. S Cieśla, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2004, r. VIII, podrozdział 5: Subpolityka medycyny – studium przypadku ekstremalnego, s. 304-315.

Latour, Polityka natury. Nauki wkraczają do demokracji, przeł. A. Czarnacka, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2009 (?) ; Latour B., Dajcie mi laboratorium, a poruszę świat, przeł. K. Abriszewski, Ł. Afeltowicz, „Teksty Drugie”, nr 1-2/2009, s. 163-192.

Terry Eagleton, Koniec teorii, przeł. Bartosz Kuźniarz, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2012, s. 7–44.

Neil Postman, W stronę XVIII stulecia, przeł. Rafał Frąc, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2001, s. 13-65, 91-108.

Donna Haraway, Manifest gatunków stowarzyszonych, w: Teorie wywrotowe. Antologia przekładów, red. A Gajewska, Poznań 2012, http://ewa.home.amu.edu.pl/Haraway,%20Manifest%20gatunkow%20stowarzyszonych.pdf

Literatura uzupełniająca

Philip Macnaghten, John Urry, Alternatywne przyrody. Nowe myślenie o przyrodzie i społeczeństwie

Ellul J., System techniczny a społeczeństwo, tłum. J. Stryjczyk, w: A Mencwel (red.), Communicare. Almanach antropologiczny. Temat: Internet, Materiały dydaktyczne Instytutu Kultury Polskiej UW, Warszawa, 2004, s. 104-118.

VI. Ciało, biowładza, technologie

G. Agamben, Homo sacer.

Arjun Appadurai, Strach przed mniejszościami, rozdz. I i II.

Achille Mbembe, Nekropolityka

Jurgen Habermas, Przyszłość natury ludzkiej. Czy zmierzamy do eugeniki liberalnej?, tłum. Małgorzata Łukasiewicz, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2003, r. To, co powstało samo, i to, co zostało zrobione

Peter Singer, O życiu i śmierci. Upadek etyki tradycyjnej, tłum. Anna Alichniewicz, Anna Szczęsna, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1997, r. Zamiast dawnej etyki

Rosi Braidotti, Po człowieku, przeł. Joanna Bednarek, Agnieszka Kowalczyk, PWN, Warszawa 2014 (?), r. 3 Nieludzkie: życie poza śmiercią

Literatura uzupełniająca

T. Lemke, Biopolityka, przeł. T. Dominiak, Wydawnictwo Sic!, r. 3. Rządzenie istotami żywymi: Michel Foucault, r. 4. Suwerenna władza i nagie życie: Giorgio Agamben, r. 5. Kapitalizm i żywa wielość: Michael Hardt i Antonio Negri, s. 42-90.

J. Butler, Ramy wojny. Kiedy życie godne jest opłakiwania, przeł. A. Czarnacka, Waszawa 2011, Przedmowa do wydania w twardej oprawie

VII. Konstruowanie i rozsadzanie wspólnoty

R. Sennett, Upadek człowieka publicznego, Muza, Warszawa 2009, fragmenty, np. rozdział 13 Wspólnota traci ogładę; Sprawa Dreyfusa: destrukcyjna Gemeinschaft (s. 392-409) oraz Zakończenie: Tyranie intymności (s. 544-549)

N. Fraser, Sprawiedliwość społeczna w dobie polityki tożsamości: redystrybucja, uznanie, uczestnictwo, w: N. Fraser, A. Honneth, Redystrybucja czy uznanie? Debata polityczno-filozoficzna, Wydawnictwo Naukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej Edukacji TWP, Wrocław 2005

Michael Walzer, Polityka i namiętność. O bardziej egalitarny liberalizm, przeł. Hanna Jankowska, Warszawskie Wydawnictwo Literackie Muza, Warszawa 2006, aneks (artykuł Komunitariańska krytyka liberalizmu) i rozdział 3 Prawa kulturowe.

Robert D. Putnam, Samotna gra w kręgle. Upadek i odrodzenie wspólnot lokalnych w Stanach Zjednoczonych, przeł. Przemysław Sadura i Sebastian Szymański, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2009, rozdział pierwszy.

M. Wieviorka, Dziewięć wykładów z socjologii, Nomos, Kraków 2011, r. Po nowych ruchach społecznych

Literatura uzupełniająca

G. Standing, Najwyższy czas: prawo do podstawowego bezpieczeństwa dochodu, http://dochodpodstawowy.pl/2017/03/guy-standing-najwyzszy-czas-prawo-do-podstawowego-bezpieczenstwa-dochodu/

Elżbieta Korolczuk, Społeczeństwo obywatelskie w Polsce – kryzys czy nowe otwarcie?, „Analizy Instytutu Studiów Zaawansowanych”, grudzień 2017.

Pierre Bourdieu, Dystynkcja

A. Touraine, Myśleć inaczej, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2011, r. Konflikty i ruchy

Student zna i rozumie:

swoistość nauk o kulturze, subdyscypliny tych nauk i ich rozległe związki z innymi naukami humanistycznymi i społecznymi

także w perspektywie historycznej

w stopniu pogłębionym współczesne teorie kultury oraz jej mediów (kultura wizualna, teatr i performans, słowo) i związanych

z nimi praktyk kulturowych

w stopniu pogłębionym współczesne teorie tożsamości stanowiące podstawę aktualnie prowadzonych badań

kulturoznawczych i z zakresu antropologii kulturymetodologie nauk o kulturze i powiązane z nimi metody badawcze

główne tendencje rozwojowe nauk o kulturze w Polsce i na świecie

Student potrafi:

wykorzystać posiadaną wiedzę, by samodzielnie wyszukiwać, analizować, oceniać, selekcjonować, integrować informacje z

różnorodnych źródeł i wykorzystywać je w samodzielnych projektach badawczych oraz właściwie i twórczo prezentować ich

wyniki

interpretować zgromadzony materiał uwzględniając kontekst historyczny, społeczny i polityczny

wykorzystywać metodologię badawczą oraz narzędzia (także cyfrowe) nauk humanistycznych oraz prezentować i syntetyzować

uzyskane tymi metodami dane; dostosować istniejący lub stworzyć nowe narzędzia badawcze dla celów własnych badań

wykorzystywać posiadaną wiedzę by formułować i testować hipotezy z zakresu nauk o kulturze

zabierać głos w dyskusji wobec różnorodnych odbiorców, mówiąc zrozumiale i poprawnie; samodzielnie poprowadzić

debatę naukową lub dyskusję publiczną

inicjować i prowadzić badawcze prace zespołowe; współdziałać w zespole z innymi osobami; prowadzić zespół; organizować

pracę indywidualną i zespołową

ciągle dokształcać się i rozwijać intelektualnie oraz zawodowo; ukierunkowywać innych w tym zakresie

Student jest gotów do:

krytycznej oceny posiadanej wiedzy i odbieranych treści

przyjęcia postawy szacunku i badawczej ciekawości wobec różnorodnych zjawisk kultury w tym używania zdobytej wiedzy do

rozwiązywania zaobserwowanych problemów oraz zasięgania opinii ekspertów

dostrzegania wagi refleksji kulturoznawczej dla życia społecznego i dostrzegania konieczność jej rozwoju

zaangażowania w dialog społeczny i międzykulturowy ze zrozumieniem i empatią

Zakładana forma zaliczenia końcowego to egzamin. Prowadzący zajęcia w danej grupie poinformują o sposobie przeprowadzenie egzaminu końcowego z odpowiednim wyprzedzeniem.

Materiały (lektury) do zajęć będą udostępniane w plikach PDF, np. za pośrednictwem aplikacji Google Classroom. Stąd do uczestnictwa w kursie niezbędne jest aktywne konto w domenie @uw.edu.pl - prywatne konta pocztowe nie mogą być wykorzystywane.