„Czy Rudolf Höss może być zbawiony?” O winie, zemście i przebaczeniu badaniach nad Zagładą

fakultatywne

Znajomość języka angielskiego. Umiejętność obsługi

programu Dropbox, WeTransfer

Zajęcia mają charakter interdyscyplinarny.

Założeniem badawczym jest reorientacja dominującego

sposobu badań nad Holokaustem, czyli historia – pamięć –

reprezentacja. Topos niewyrażalności doświadczenia Zagłady

wydaje się już wyeksploatowany i poznawczo

przewidywalny. Chciałbym podjąć próbę myślenia o winie i

karze, o zemście i przebaczeniu z perspektywy badań

kulturowych, filozofii, psychologii, teorii afektu oraz – last

but not least – w kontekście judaizmu i chrześcijaństwa.

Będzie to spojrzenie na Zagładę jako wydarzenie historyczne

z perspektywy moralnej, afektywnej i teologicznej.

Kontekstem będzie doświadczenie ofiar, napięcie między

deklarowaną nienawiścią i pragnieniem zemsty, a realnymi

zachowaniami. Perspektywę sprawców reprezentować będą

Rudolf Höss, Hans Frank, Heinrich Himmler; ofiar: Tadeusz

Borowski, Primo Levy, Elie Wiesel, Jean Améry, więźniowie

Sonderkommando w Birkenau. Perspektywę filozoficzną

wyznaczać będą: Nietzsche, Scheller, Jaspers, Derrida,

Jankélévitch).

Podstawowym założeniem badawczym, profilującym

cele dydaktyczne, jest reorientacja dominujących obecnie

perspektyw badań nad Zagładą Żydów, ogniskujących się w

trójkącie: historia – pamięć – reprezentacja. Topos

niewyrażalności czy nieprzedstawialności doświadczenia

Zagłady, tych wszystkich jej „zakazanych reprezentacji” (J.-

L. Nancy) czy „negatywnych przedstawień” (J.-F. Lyotard),

wydaje się już wyeksploatowany. Zalew prac nad

reprezentacją doświadczenia Zagłady, podejmujących tę

problematykę z różnych punktów widzenia i zwracających

się ku różnym obszarom przedstawienia (literatura i

dokument osobisty, sztuki wizualne i teatr) przyniósł wiele

cennych prac, ale staje się coraz bardziej przewidywalny

poznawczo. Chciałbym podjąć dylematy innego rodzaju,

dylematy, które – jak sądzę – stanowią sam rdzeń

doświadczenia Zagłady. Chodzi o próbę myślenia o winie i

karze, o zemście i przebaczeniu z perspektywy badań

kulturowych, filozofii, psychologii, teorii afektu oraz – last

but not least – w kontekście judaizmu i chrześcijaństwa. W

centrum mojego myślenia znajdą się pojęcia winy – zemsty –

przebaczenia. Będzie to spojrzenie na Zagładę jako

wydarzenie historyczne z perspektywy moralnej, afektywnej

i teologicznej. Skoncentrują się na trzech typach postaw i

trzech rodzajach zachowań sprawców. Po pierwsze – akt

„nawrócenia” największych zbrodniarzy nazistowskich

podczas procesów sadowych, po ogłoszeniu wyroku śmierci i

w obliczu egzekucji (np. Rudolf Höss). Po drugie – odmowa

przyznania się do winy (np. Adolf Eichmann). Po trzecie –

samobójstwo jako ucieczka od odpowiedzialności (np. Adolf

Hitler czy Heinrich Himmler). Kontekstem do rozważań tych

fenomenów będzie perspektywa ofiar, ich postaw wobec

sprawców, napięcie między deklarowaną nienawiścią i

pragnieniem zemsty, a realnymi zachowaniami w czasie

wojny i po wojnie. Skupię się na trzech kategoriach: 1. na

winie w aspekcie prawnym, moralnymi i egzystencjalnym; 2.

na zemście, rozumianej jako postawa moralna i jako afekt; 3.

na przebaczeniu w wymiarze moralnym, teologicznym,

społecznym i politycznym, a także na warunkach

możliwości–niemożliwości przebaczenia. Na tej drodze

myślenia napotkam filozofów (przede wszystkim Jacques’a

Derride, ale też Nietzschego, Schelera, Jaspersa, Ricoeura).

Napotkam sprawców: komendanta Auschwitz-Birkenau

Rudolfa Hössa, generalnego gubernatora Hansa Franka,

Reichsfűhrera-SS Heinrich Himmlera, szefa Głównego

Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy Ernsta Kaltenbrunnera,

koordynatora „ostatecznego rozwiązania” Adolfa

Eichmanna, odpowiedzialnego za zdławienie powstania w

getcie warszawskim Jűrgena Stroopa, komendanta obozu

zagłady w Treblince Franza Stangla. Napotkam ofiary: setki

tysięcy tych, którzy żyjąc w gettach i obozach bądź

ukrywając się zdołali zostawić świadectwo, złożyć relacje;

więźniów Auschwitz-Birkenau, a wśród nich tych, którym

udało się przeżyć, jak Tadeusz Borowski, Primo Levy, Elie

Wiesel, Jean Améry, a także tych, których zgładzono, jak

więźniowie Sonderkommando w Birkenau.

Podstawą źródłową będą świadectwa Żydów(pisane

zarówno hic et nunc, jak i post factum), zapiski jakie

zostawili niemieccy sprawcy (ich zeznania procesowe oraz

teksty autobiograficzne), dokumenty procesowe oraz

świadectwa obserwatorów i sprawozdawców.

Wykaz literatury

Źródła:

ofiary (tam i wtedy)

• Greif G., „…płakaliśmy bez łez…” Relacje byłych

więźniów żydowskiego Sonderkommando z Auschwitz,

przeł. Jan Kapłon, ŻIH, Warszawa 2001.

• Wśród koszmarnej zbrodni. Notatki więźniów

Sonderkommando, Oświęcim 1975.

• Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, tom 13.

Ostatnim etapem przesiedlenia jest śmierć. Pomiechówek,

Chełmno nad Nerem, Treblinka, oprac Ewa wiatr, Barbara

Engelking, Alina Skibińska, Warszawa 2013.

sprawcy

• Auschwitz w oczach SS. Rudolf Höss, Pery Broad, Johann

Paul Kremer ; [wybór tekstów, oprac. przypisów i notatek

biogr. Jadwiga Bezwińska i Danuta Czech ; przekł. z jęz.

niem. Eugenia Kocwa, Jerzy Rawicz], Oświęcim 2011.

• Autobiografia Rudolfa Hössa komendanta obozu

oświęcimskiego, Warszawa 1990.

• Sereny G., W stronę ciemności. Rozmowy z komendantem

Treblinki, tłum. J.k. Milencki, Warszawa 2002.

Opracowania:

• Améry J., Resentymenty, w: idem, Poza winą i karą.

Próby przełamania podjęte przez złamanego, tłum. R.

Turczyn, Kraków 2007, s. 145-185. Derida J., On

Forgiveness w: idem, Cosmopoitanism and Forgivenes, z

francuskiego na angielski tłum. M. Dooley, M. Hughes,

London, New York 2003.

• Derrida J., Przebaczyć – nieprzebaczalne i

6

nieprzedawnialne, tłum. U. Herhorowicz, w: „Principia”

1999, nr XXIV-XXV. // Szaleństwo przebaczenia, „Gazeta

Wyborcza” nr 96, wydanie z dnia 22/04/2000

• Deselaers M. , "I nigdy oskarżony nie miał wyrzutów

sumienia?" : biografia Rudolfa Hössa, komendanta

Auschwitz, a kwestia jego odpowiedzialności przed

Bogiem i ludźmi, tłum. Juliusz Zychowicz, Oświęcim

2014

• Erber R., Sprawcy bez wyrzutów sumienia.

Samooszukiwanie i zmiana przekonań, w: Zrozumieć

Zagładę. Społeczna psychologia Holokaustu, red. L. S.

Newman, R. Erber, Warszawa 2009.

• Jasper K., Zróżnicowanie niemieckiej winy, w: Po upadku

Trzeciej Rzeszy. Niemieccy intelektualiści a tradycja

narodowa, wyb. i wstęp Jerzy W. Borejsza, Stefan H.

Kaszyński, Warszawa 1981, s. 115-145.

• K. Jaspers, Problem winy (1946). (Wprowadzenie do

cyklu wykładów o sytuacji duchowej w Niemczech),

przeł. J. Kałążny, w: Niemcy o sobie. Naród – państwo.

„Charakter narodowy” w oczach intelektualistów

niemieckich, wybór i wstęp Cz. Karolak, Poznań 1993, s.

40-46.

• Jaspers K., Problem winy, tłum. J. Garewicz, Warszawa

1982.

• Nietzsche F., „Wina”, „Nieczyste sumienie” i tym

podobne (Rozprawa druga), w: idem, Z genealogii

moralności, przeł. G. Sowiński, Kraków 2011.

• Ricoeur P., Wina, w: idem, Symbolika zła, tłum. S.

Cichowicz, M. Ochab, Warszawa 1986, s. 96-149.

• Wigura, K., Filozofia, w: eadem, Wina narodów.

Przebaczenie jako strategia prowadzenia polityki,

Warszawa 2011, s. 122-220.

Efekty kształcenia studia I stopnia

- wiedzy (W)

ma pogłębioną i poszerzoną wiedzę o najnowszych

osiągnięciach metod badań interdyscyplinarnych w naukach

humanistycznych, społecznych, ścisłych i przyrodniczych;

zna różne metody interpretacji tekstu literackiego i

filozoficznego oraz tekstualnego źródła historycznego;

zna w pogłębionym i poszerzonym zakresie metody analizy

kulturoznawczej, historycznej, społecznej i filozoficznej w

perspektywie historycznej

- umiejętności (U)

potrafi w pogłębionym i szerokim zakresie dokonywać

analizy tekstów artystycznych, filozoficznych i

socjologicznych za pomocą odpowiednich narzędzi

badawczych oraz prezentować wyniki swych prac;

posiada umiejętności badawcze pozwalające na

formułowanie problemów badawczych z zakresu

humanistyki, filozofii, literatury i sztuki

posiada umiejętności wykorzystywania interdyscyplinarnych

metod i narzędzi badawczych w analizie zjawisk kultury

współczesnej;

- kompetencji społecznych (K)

4

rozumie dynamikę rozwoju naukowego, kulturowego i

społecznego oraz śledzi nowe metody i paradygmaty

badawcze;

ponosi odpowiedzialność za ochronę dziedzictwa

kulturowego regionu, kraju i Europy

Efekty kształcenia studia II stopnia

Wiedza

-student zna współczesne pojęcia z zakresu…

- student posiada pogłębioną wiedzę z zakresu…

- student zna współczesne metodologie w obszarze…

- student posiada pogłębioną i szczegółową wiedzę w

zakresie…

Umiejętności

- student potrafi w samodzielny i krytyczny sposób

analizować zjawiska z obszaru…

- w analizie zjawisk i tekstów kultury wykorzystuje

współczesne teorie…

- w sposób pogłębiony interpretuje zjawiska kultury

uwzględniając ich kontekst…

- potrafi biegle wykorzystywać metodologię…

- potrafi zaprezentować ustnie wyniki swoich badań,

wygłosić referat, zabrać głos w dyskusji.

- potrafi skonstruować rozbudowaną wypowiedź pisemną

spełniającą standardy pracy naukowej

- potrafi biegle korzystać z literatury przedmiotu

Kompetencje społeczne

- samodzielnie i twórczo działa w kulturze, potrafi wykazać

celowość tych działań i opracować ich strategie

- kierując się stworzoną na podstawie swej wiedzy wizją

świata społecznego potrafi planować i uzasadniać swe

działania badawcze i społeczne

- prezentuje postawę szacunku i badawczej ciekawości

wobec różnorodnych zjawisk kultury

- wykazuje i stara się upowszechnić postawę tolerancji

wobec kulturowej odmienności

potrafi ze zrozumieniem i empatią angażować się w dialog

społeczny i międzykulturowy

Przykładowe metody oceniania zostały wyszczególnione na

samym dole dokumentu. Dodatkowo należy pamiętać, że:

Zajęcia kursowe

W tym przypadku należy sformułować udział procentowy w

ocenie końcowej oceny z pracy pisemnej, udziału w

5

zajęciach i egzaminu ustnego

Seminaria

W przypadku seminariów należy uwzględnić, że warunkiem

zaliczenia seminarium jest złożenie pracy dyplomowej.

Zajęcia konwersatoryjne

Aktywne uczestnictwo w zajęciach. Przygotowywanie

samodzielnych wystąpień prezentowanych podczas

zajęć. Praca pisemna (jedna w semestrze).

Student ma prawo do dwóch nieobecności na zajęciach

w czasie semestru. Dotyczy to zarówno nieobecności

związanych z chorobą, jak i z innych powodów. Trzecia

i czwarta nieobecność wymagają indywidualnego

zaliczenia zajęć. Większa liczba nieobecności

powoduje niezaliczenie zajęć i konieczność ich

powtarzania.