(in Polish) Historie obrazów

Spośród niezliczonych możliwości przyglądania się historiom obrazów wybieramy dwie – takie, które uzupełniając zarówno program specjalizacji, jak i kulturoznawczych studiów drugiego stopnia, stanowią naszym zdaniem przypadki wyjątkowe na tle wszystkich możliwych (historii) obrazów, ale zarazem takie, które odegrały zasadnicze role w przemianach współczesnej ikonosfery. Pierwszy semestr poświęcony jest historiom filmów (dr Paulina Kwiatkowska), a w drugi – historiom sztuki współczesnej (dr Łukasz Zaremba). Zgodnie z założeniami specjalizacji skupiamy się zatem na wybranych wizualnych zjawiskach nowoczesnych i ponowoczesnych. Traktujemy przy tym dzieła sztuki i filmy jako laboratoria refleksji o obrazach (ich historiach i historiografach) oraz refleksji prowadzonej za pomocą obrazów. Traktujemy je też jako miejsca testowania ich możliwości – wykraczających poza spory o języki artystyczne, prądy i nurty, ku sprawdzaniu społecznych uwarunkowań produkcji obrazów czy sprawczości obrazów.

W pierwszym semestrze zajęcia prowadzi dr Paulina Kwiatkowska, a w drugim dr Łukasz Zaremba. Przypominamy, że zajęcia są całoroczne (na drugi semestr nie ma odrębnej rejestracji) i nie ma możliwości zaliczenia tylko jednego semestru.

HISTORIE FILMÓW (semestr zimowy)

Program zbudowany jest wokół kilku wybranych filmów – nie tyle „wybitnych” czy „najważniejszych” z perspektywy historii czy estetyki filmu, ile wyjątkowo dobrze nadających się do analizy pod kątem historycznym i teoretycznym, w których z jednej strony ścierają się tendencje kluczowe dla danego momentu w historii kina, z drugiej – ujawniają spory właściwe dla rozwijającej się teorii kina. Filmy będą pretekstem do zarysowania kontekstów społeczno-kulturowo-polityczno-ekonomicznych oraz do przetestowania pojęć odnoszących się do statusu obrazu filmowego.

Pełny program i ostateczna lista filmów przedstawione zostaną podczas pierwszych zajęć w semestrze letnim, które poświęcone też będą prehistorii kina i pionierom ruchomego obrazu w perspektywie Nowej Historii Filmu. Zastanowimy się nad miejscem kinematografii w krajobrazie naukowym, medialnym i artystycznym przełomu XIX i XX wieku oraz nad źródłami wyobrażeń związanych z funkcją i statusem ruchomego obrazu.

Kolejne zajęcia pozwolą zrekonstruować tradycyjny porządek i logikę historii kina – zastanowimy się nad statusem takich kategorii porządkujących różnorodność zjawisk i praktyk z obszaru kinematografii jak: kino prymitywne, klasyczne, modernistyczne i postmodernistyczne. W ramach tej nadrzędnej logiki zajmiemy się również wybranymi nurtami z historii kina europejskiego i amerykańskiego, m.in. niemieckim ekspresjonizmem, radziecką szkołą montażu, włoskim neorealizmem, francuską Nową Falą, amerykańskim kinem kontestacji czy Kinem Nowej Przygody. Ostatecznym celem będzie jednak skomplikowanie (a momentami zakwestionowanie) tego tradycyjnego porządku historycznofilmowego. Zastanowimy się choćby nad kinem atrakcji i kinem narracyjnej integralności jako kategoriami umożliwiającymi redefinicję początków kina czy nad statusem praktyk awangardowych w kinie. W trakcie całego semestru ważne będzie również przypominanie o mniej oczywistych ścieżkach w historii kina i praktykach twórczych przekraczających ramy konkretnych nurtów i szkół.

Równolegle rozwijać się będzie refleksja teoretyczne. Praca z kolejnymi filmami pozwoli na wprowadzenie najważniejszych pojęć z zakresu teorii filmu i namysł nad statusem obrazu filmowego, relacją między obrazem a rzeczywistością oraz między obrazem i dźwiękiem, ideologiczną strukturą aparatu kinematograficznego, funkcją spojrzenia w kinie czy zjawiskiem projekcji-identyfikacji. Nie będzie to w żadnym razie pełny przegląd historii teorii kina, ale próba usystematyzowania zagadnień i pytań szczególnie często podejmowanych przez teoretyczki i teoretyków kina identyfikujących się różnymi nurtami myśli filmowej, filozoficznej i psychologicznej.

I. Podróż na księżyc, reż. Georges Méliès (1902)

Zagadnienia: początki kina w kontekście przemian percepcji na przełomie XIX i XX wieku; kinematograf jako wynalazek; realizm i kreacja w pierwszych filmach; świadomość estetyczna pionierów kina; „kino jarmarczne” i jego uwarunkowania ideologiczne; teoria kina atrakcji; Nowa Historia Filmu i anarcheologia kina.

II. Skutki feminizmu (1906) i/lub Spadające liście (1912), reż. Alice Guy-Blaché

Zagadnienia: perspektywa feministyczna w podejściu do wczesnego kina; kino narracyjnej integralności i źródła narracji filmowej; początki Hollywood: studyjny system produkcji i jego artystyczne, ideologiczne i ekonomiczne konsekwencje; początki kina gatunków: odkrycia w dziedzinie montażu i rozwój filmowej narracji.

III. Człowiek z kamerą, reż. Dziga Wiertow (1929)

Zagadnienia: europejska awangarda filmowa (futuryzm, impresjonizm, surrealizm); walka o film artystyczny; film: synkretyzm czy nowa forma sztuki?; związki kina z malarstwem (obraz), poezją (metafora), muzyką (rytm); kino niefabularne – w poszukiwaniu innych form narracji filmowej; kino i rewolucja; film awangardowy w służbie ideologii; eksperymenty Lwa Kuleszowa: montowanie czasu, przestrzeni, postaci i emocji; montowanie ruchomych obrazów jako praktyka sensotwórcza.

IV. Nie znała miłości [Craig’s Wife], reż. Dorothy Arzner (1936)

Zagadnienia: kino klasyczne – próba (re)definicji; kino klasyczne a kino gatunków; system gwiazdorski i hollywoodzki model aktorstwa filmowego; techniczne i ekonomiczne uwarunkowania przełomu dźwiękowego; estetyczne i narracyjne konsekwencje wprowadzenia dźwięku; przekształcenia w obrębie kina gatunków; relacje obraz – dźwięk i obraz – słowo; czy kino było nieme?; obraz i dźwięk: w stronę realizmu przedstawienia.

V. Dama z Szanghaju, reż. Orson Welles (1947)

Zagadnienia: kodeks Haysa i cenzura w kinie hollywoodzkim; wpływ Wielkiego Kryzysu na rozwój kina klasycznego; modelowy widz kina hollywoodzkiego; wpływ filozofii egzystencjalnej i ekspresjonizmu niemieckiego na amerykańskie kino noir; detektyw i femme fatale: dwie figury kina noir; płeć i seksualność w kinie; film i przemoc: sposoby obrazowania; różne interpretacje „kryzysu” kina w latach 40. i 50.

VI. Cléo od 5 do 7, reż. Agnès Varda (1962)

Zagadnienia: wpływ drugiej wojny światowej na historię kina; źródła filmowego modernizmu; kino klasyczne a kino modernistyczne; obraz-ruch i obraz-czas w filozofii kina Gilles'a Deleuze'a; neorealistyczny stan świadomości; kino jako medium społeczne; teoretyczne i ideologiczne podstawy nowofalowej koncepcji kina; intelektualna funkcja filmu – pytanie o tzw. kino mentalne; założenia i konsekwencje polityki autorskiej w kinie lat 60.; wpływ Nowej Fali na kino europejskie i amerykańskie drugiej połowy XX wieku.

VII. Stokrotki, reż. Vĕra Chytilová (1966)

Zagadnienia: kino jako medium kontrkultury; „kino kontestujące” czy „kino o kontestacji”?; czeska Nowa Fala; krytyka ideologiczna w refleksji o kinie; obraz filmowy wobec innych praktyk awangardowych; kobiety i kino; feministyczna teoria filmu.

VIII. Nieustające wakacje, reż. Jim Jarmusch (1980)

Zagadnienia: przekształcenia klasycznego hollywoodzkiego modelu produkcji filmowej; nowe praktyki odbioru filmu (m.in. kino kultowe, midnight movies); kryzys ideologiczny i jego odzwierciedlenia w kinie amerykańskim lat 60. i 70.; amerykańskie kino awangardowe lat 60. i 70. wobec kina głównego nurtu i kina kontestacji; kino niezależne – zakresy znaczeniowe; amerykański wariant kina autorskiego.

IX. Dzikość serca, reż. David Lynch (1990)

Zagadnienia: źródła określenia „Kino Nowej Przygody” i pytanie o jego zasadność; amerykańskie kino popularne lat 80. wobec przemian technologicznych; zastosowanie psychoanalitycznej teorii filmu do badania kina popularnego; spory teoretyczne i pojęciowe w obrębie psychoanalitycznej teorii filmu; kino klasyczne, kino modernistyczne, kino postmodernistyczne, kino neomodernistyczne: problem ewolucji form filmowych oraz instytucji kinematograficznych; „postmodernizm wysoki” i „postmodernizm popularny” – wątpliwości i spory w teorii filmu lat 90.; ewolucja formuły kina autorskiego pod koniec XX wieku.

X. Western, reż. Valeska Griesebach (2017) i Eastern, reż. Piotr Adamski (2019)

Zagadnienia: „globalne Hollywood”: pytania o uniwersalny model produkcji filmowej, nowe praktyki odbiorcze i wyzwania teoretyczne; sytuacja kinematografii narodowych wobec przekształceń zaplecza kapitałowego globalnej produkcji filmowej; teoria filmu i filmowa praktyka wobec perspektywy dosłownej lub metaforycznej „śmierci kina”; kino transnarodowe i transkulturowe; pytania o strategie oporu i adaptacji (widzów i samego obrazu filmowego) wobec przekształceń krajobrazu medialnego.

HISTORIE STUKI WSPÓŁCZESNEJ (semestr letni)

Semestr poświęcony wybranym przemianom w sztukach wizualnych XX i XXI wieku, pomyślany jako wybiórcza historia sztuki XX/XXI wieku.

Program zbudowany jest wokół wybranych dzieł sztuki (zachodniej) - nie zawsze najbardziej reprezentatywnych dla artysty/tki lub tendencji w sztuce XX i XXI wieku, lecz takich, które stanowią punkty przecięcia historycznych przemian formuł twórczości (stylów, technik, prądów), propozycji teoretycznych (często tekstów samych artystek/ów) oraz współczesnej krytyki artystycznej i/lub twórczości współczesnych artystek/ów. Celem zajęć nie jest rekonstrukcja pełnego obrazu sceny artystycznej XX wieku, lecz wskazanie wybranych nurtów, szczególnie ważnych z perspektywy zainteresowań specjalizacji. Interesują nas zatem takie hasła jak awangarda (z jej napięciem pomiędzy autonomią sztuki a jej społeczno-politycznymi zadaniami), modernizm czy postmodernizm w sztukach wizualnych, ale też konkretne formuły wizualnej krytyki społecznej takie jak pop czy dada, oraz nurty sztuki (i debaty o nich) definiowanej tożsamościowo.

Program drugiego semestru nie ma układu chronologicznego. Wybrane tematy to między innymi:

- krytyka widzenia w XX wieku: od impresjonizmu do op-artu

- awangarda - redefinicja zadań i formuł

- czy abstrakcja może być polityczna?

- konceptualizm: od Duchampa do Weinera

- ciało jako medium i mediocentryzm w sztuce

- sztuka feministyczna wobec kanonu

- krytyka instytucjonalna

- przestrzenie sztuki i wykroczenia poza nie

- reprezentacja: koniec przedstawienia i walka o przedstawicielstwo?

HISTORIE FILMÓW (semestr zimowy)

Pełna lista lektur – obowiązkowych do kolejnych zajęć oraz uzupełniających – zostanie przedstawiona na pierwszych zajęciach w semestrze letnim. Wszystkie teksty wskazane do lektury na zajęcia udostępniane będą w postaci skanów na google classroom. UWAGA: na każde zajęcia należy również obejrzeć wskazany w programie film!

Podstawowa literatura:

Tom Gunning, Jesteśmy tutaj i gdzieś indziej. Magia sceniczna końca XIX wieku a pojawianie się (i znikanie) wirtualnego obrazu jako korzenie kina, „Kultura Popularna” 2013, nr 3, s. 6–17.

André Gaudreault, Teatralność, narracyjność i trickowość. Oceniając kino Georges’a Mélièsa, w: W cieniu braci Lumière. Europejscy historycy filmu o początkach kina, red. Małgorzata Hendrykowska, Poznań 1995.

Siegfried Zielinski, Przeszłość i przyszłość, czyli przestrzenie możliwego. Przyczynek do badań nad kinem jako wehikułem czasu, „Kwartalnik Filmowy” 2014, nr 85, s. 5–14.

Elżbieta Ostrowska, Początki procesu narratywizacji przestrzeni filmowej – na przykładzie wczesnych filmów D.W. Griffitha, w: tejże, Przestrzeń filmowa, Kraków 2000.

Riciotto Canudo, Manifest siedmiu sztuk, w: Europejskie manifesty kina. Antologia, red. Andrzej Gwóźdź, Warszawa 2002.

Dziga Wiertow, O znaczeniu kinematografii niefabularnej oraz Człowiek z kamerą, w: tegoż, Człowiek z kamerą. Wybór pism, Warszawa 1976.

Lew Kuleszow, Montaż jako podstawa kinematografii, w: tegoż, Sztuka filmowa: Moje doświadczenia, Kraków 1996.

Alan Williams, Historyczne i teoretyczne problemy wprowadzenia do kina ścieżki dźwiękowej, „Kwartalnik Filmowy” 2003, nr 44.

Paul Schrader, Uwagi o filmie „noir”, „Studia Filmoznawcze” 2010, nr 31.

Slavoj Žižek, Sposób Philipa Marlowe'a, w: tegoż, Patrząc z ukosa. Do Lacana przez kulturę popularną, Warszawa 2003.

Miriam Bratu Hansen, Masowe wytwarzanie doświadczenia zmysłowego. Klasyczne kino hollywoodzkie jako modernizm wernakularny, w: Rekonfiguracje modernizmu. Nowoczesność i kultura popularna, red. Tomasz Majewski, Warszawa 2009.

Gilles Deleuze, Kryzys obrazu-działania oraz Poza obraz-ruch, w: tegoż, Kino. 1. Obraz-ruch 2. Obraz-czas, Gdańsk 2008.

Alexandre Astruc, Narodziny nowej awangardy: kamera-pióro, w: Europejskie manifesty kina. Antologia, red. Andrzej Gwóźdź, Warszawa 2002.

André Bazin, Polityka autorska, w: tegoż, Film i rzeczywistość, Warszawa 1963.

Konrad Klejsa, Kontestacja i kino – refleksje teoretyczne, w: tegoż, Filmowe oblicza kontestacji. Kino Stanów Zjednoczonych i Europy Zachodniej wobec kultury protestu przełomu lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych, Warszawa 2008.

Laura Mulvey, Kino, feminizm i awangarda, w: tejże, Do utraty wzroku. Wybór tekstów, Kraków – Warszawa 2010.

Marta Kosińska, Awangarda i seks. Filmowe (od)erotyzowanie ciała, w: tejże, Ciało filmu. Medium obecnego w powojennej amerykańskiej awangardzie filmowej, Poznań 2012.

J. Hoberman, Jonathan Rosenbaum, Szaleństwo „Rocky Horror”, w: tychże, Midnight Movies. Seans o północy, Warszawa – Kraków 2011.

Jerzy Szyłak, Kino Nowej Przygody – jego cechy i granice, w: Kino Nowej Przygody, red. Jerzy Szyłak, Gdańsk 2011.

Maureen Turim, Modernizm i postmodernizm w kinie, „Film na Świecie” 2000, nr 401.

Jean Baudrillard, Zły duch obrazu, „Film na Świecie” 2000, nr 401.

Mirosław Filiciak, Film jako zdarzenie wizualne. Relacje kina i innych mediów w epoce cyfrowej – przypadek gier wideo, w: Kino po kinie. Film w kulturze uczestnictwa, red. Andrzej Gwóźdź, Warszawa 2010.

Roland Barthes, Wychodząc z kina, w: Interpretacja dzieła filmowego. Antologia przekładów, red. Wiesław Godzic, Kraków 1993.

HISTORIE STUKI WSPÓŁCZESNEJ (semestr letni)

Lektury udostępniane będą przez prowadzącego w formacie pdf. Pełna lista lektur zostanie podana na początku semestru. Poniższy zestaw lektur może zostać częściowo wymieniony. Zajęcia pozostaną w dialogu z ekspozycjami, które można będzie zobaczyć w warszawskich instytucjach wystawienniczych (przewidziane są wspólne wizyty w galeriach i oprowadzania kuratorskie).

Przykładowa literatura:

- Perspektywy współczesnej historii sztuki. Antologia przekładów, Wydawnictwo naukowe UAM, 2009.

- Skuteczność sztuki, red. T. Załuski, MSŁ, 2014.

- Agnieszka Rejniak-Majewska, Obraz zwielokrotniony. Reprodukcja fotograficzna i wizualne narracje sztuki awangardowej 1910–1939, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 2017.

- TJ Demos, Exiles of Marcel Duchamp, MIT Press, 2012.

- R. Heidu, The Absence of Work. Marcel Broodthaers, October Books, MIT Press, 2010.

- L. Nochlin, Representing Women, Thames & Hudson, 1999.

- D. Crimp, On the Museum's Ruins, MIT Press, 1993.

- C. Bishop, Sztuczne piekła, przeł. J. Staniszewski, 2015.

- TJ Clark, Painting of Modern Life: Paris in the Art of Manet and his Followers. Princeton University Press, 1985.

- R. Krauss, Oryginalność awangardy i inne mity modernistyczne, przeł. M. Szuba, słowo/obraz terytoria, 2011.

WIEDZA

Osoba uczestnicząca w zajęciach zna i rozumie:

- swoistość studiów nad kulturą wizualną oraz relacji tej dyscypliny z filmoznawstwem i historią sztuki;

- w sposób pogłębiony współczesne teorie filmu i obrazu oraz związane z nimi praktyki artystyczne i medialne;

- najważniejsze zjawiska z historii filmu i historii sztuki XX i XXI wieku.

UMIEJĘTNOŚCI

Osoba uczestnicząca w zajęciach potrafi:

- wykorzystać zdobytą podczas zajęć i samodzielnie pogłębioną wiedzę na temat historii filmu i historii sztuki współczesnej w projektach badawczych

z zakresu kultury wizualnej oraz właściwie i twórczo prezentować wyniki tych badań;

- analizować i interpretować wybrane filmy i dzieła sztuki współczesnej, uwzględniając kontekst historyczny, społeczny, polityczny i medialny;

- wykorzystywać posiadaną wiedzę z zakresu historii filmu i historii sztuki, by formułować i testować hipotezy z zakresu studiów nad kulturą wizualną - zarówno w trakcie zajęć, jak i w projektach zaliczeniowych.

KOMPETENCJE SPOŁECZNE

Osoba uczestnicząca w zajęciach jest gotowa do:

- krytycznej oceny źródeł wizualnych (filmów i dzieł sztuki) i uwarunkowań medialnych;

- przyjęcia postawy szacunku i badawczej ciekawości wobec zjawisk kultury wizualnej - przede wszystkim filmów, dzieł sztuki oraz praktyk artystycznych i kuratorskich;

- używania zdobytej wiedzy na temat kina i sztuki współczesnej do rozwiązywania zaobserwowanych problemów społecznych oraz zasięgania opinii ekspertów;

- wykazywania troski o dokonania z zakresu sztuk wizualnej i sztuki filmowej oraz świadomości ich znaczenia dla życia społecznego.

Podstawowym warunkiem zaliczenia każdego semestru jest uczestniczenie w zajęciach. Nieobecności należy usprawiedliwiać u osoby prowadzącej. Osoba studiująca ma prawo do dwóch usprawiedliwionych lub nieusprawiedliwionych nieobecności w każdym semestrze. Osoba mająca od trzech do pięciu nieobecności w semestrze musi nadrobić je w sposób określony przez osobę prowadzącą. Nieobecności (nawet usprawiedliwione!) na więcej niż pięciu zajęciach (30%) w semestrze skutkują niedopuszczeniem do zaliczenia tego semestru, a w konsekwencji niezaliczeniem całych zajęć. Jedynie osoby z przyznaną Indywidualną Organizacją Studiów w oparciu o opinię BON mogą mieć zwiększony limit nieobecności, jednak nie więcej niż do 50% w każdym semestrze.

Ocena na zaliczenie zostanie wystawiona na koniec roku na podstawie ocen cząstkowych na zaliczenie pierwszego i drugiego semestru - będzie to średnia z dwóch ocen.

Warunkiem zaliczenia semestru zimowego - obok obecności i aktywności (włączanie się do dyskusji, formułowanie pytań) - będzie przygotowanie zagadnień do jednych wybranych zajęć w semestrze. Ocena na zaliczenie tego semestru zostanie wystawiona na podstawie indywidualnej prezentacji poświęconej wybranemu filmowi i jego miejscu w historii kina. Forma prezentacji, szczegółowy zakres tematyczny oraz termin zostaną ustalone i omówione z grupą podczas pierwszych zajęć w semestrze zimowym.

Warunkiem zaliczenia semestru letniego - obok obecności, aktywności, lektury tekstów (w tym lektury w języku angielskim) i wykonywania zadań grupowych, w tym uczestnictwa w oprowadzaniach na wystawach - będzie przygotowanie tekstu w formule rozbudowanej recenzji krytycznej dzieła sztuki lub aktualnej wystawy, uzgodnionej wcześniej z prowadzącym. Termin oddania eseju (ok. 10 tys. znaków) przypada w połowie sesji letniej.

Szacunkowy nakład pracy osoby uczestniczącej w zajęciach: udział w zajęciach 60h (2 ECTS), przygotowanie do zajęć 60h (2 ECTS), przygotowanie prezentacji na zaliczenie semestru zimowego 30h (1 ECTS) i pracy pisemnej na zaliczenie semestru letniego 30h (1 ECTS). Łącznie 180h (6 ECTS).

Sposób wykorzystania narzędzi sztucznej inteligencji w pracach pisemnych i prezentacjach zaliczeniowych określają zapisy § 3 i 4 uchwały nr 98 Uniwersyteckiej Rady ds. Kształcenia z dnia 8 grudnia 2023 roku. W związku z tym, że jedną z podstawowych umiejętności zdobywanych na kierunkach studiów organizowanych na Wydziale Polonistyki jest sprawne i profesjonalne posługiwanie się polszczyzną pisaną, a w szczególności stylem naukowym, zabrania się wykorzystywania systemów sztucznej inteligencji do przygotowania, korekty i redakcji tekstów oraz opracowywania materiałów do prezentacji.