Polish old and contemporary, general, regional and dialect vocabulary

Słownictwo używane przez członków danego narodu nie jest jednorodne. Jest zróżnicowane chronologicznie: zmienia się w historii wraz ze zmianą kultury i obyczajowości użytkowników języka. Także w danym przedziale czasowym – jako zróżnicowane terytorialnie i społecznie – nie jest jednorodne.

Leksyka zawiera informacje o ludziach posługujących się danym językiem, ich doświadczeniach, o zmieniających się obyczajach i historii społeczności, o jej kontaktach z innymi narodami i innymi językami; w języku odzwierciedla się także sposób postrzegania przyrody, np. roślin czy zwierząt. To wszystko odzwierciedla się w języku w różnoraki sposób, np. w licznych zapożyczeniach leksykalnych. Historia polskiej leksyki to ponadto ukształtowanie się różnorodnej terminologii, co na zajęciach będzie ukazane na podstawie leksyki medycznej, prawniczej, naukowej czy handlowej.

Seminarium adresowane jest do studentów zainteresowanych szeroko rozumianą historią języka polskiego, sięgającą aż do współczesności, bo to, co zaszło przed chwilą, to już historia. Język kształtuje się i zmienia w czasie, a na jego stan mają wpływ zarówno procesy wewnątrzjęzykowe, jak i czynniki ekstralingwistyczne. Język, zwłaszcza leksyka informuje także o doświadczeniach, o zmieniających się obyczajach, historii i kulturze używającej go społeczności, o kontaktach z innymi narodami i językami, które pozostawiły w języku wiele różnorodnych zapożyczeń leksykalnych. Ważne odmiany każdego języka to odmiany terytorialne i społeczne. Ich słownictwo także stanie się przedmiotem omówienia. Do dziś regionalizmy leksykalne stanowią interesującą grupę słownictwa, podobnie jak mikroregionalizmy (wyrazy przejmowane z gwar ludowych, funkcjonujące w języku niewielkiego obszaru na prawach regionalizmów). Przedmiotem omówienia będzie także leksyka używana poza granicami Polski, np. kresowa czy leksyka emigracji polskiej w różnych krajach świata. Dla zainteresowanego przeszłością języka diachronisty ciekawą dyscyplinę stanowi onomastyka, bo wśród nazw własnych jest sporo takich, które można nazwać „skamielinami” językowymi, umożliwiającymi odtwarzanie zarówno wyrazów wyszłych już z użycia, jak i dawnych stosunków osadniczych i kulturowych. Zgodnie z tematyką seminarium będzie można napisać pracę magisterską na różnorodne, zaproponowane czy wybrane przez studentów tematy.

Ciekawymi zagadnieniami do opracowania są przykładowe: 1) wybrana tematyczna grupa nazw, np. nazwy żeńskie w XVIwiecznych Ewangeliach lub w pojedynczym ówczesnym przekładzie Nowego Testamentu, lub w wybranym tekście, nie tylko dawnym, 2) wybrane zapożyczenia leksykalne w różnych tekstach (nie tylko literackich), także w Internecie; 3) regionalizmy i mikroregionalizmy leksykalne w różnych typach tekstów; 4) słownictwo terminologiczne z różnych dziedzin. Przedmiotem opracowania (i źródłem materiału badawczego) mogą też być powieści, reportaże czy pamiętniki autorów zarówno dawnych, jak i współczesnych. Wdzięczny temat do badań stanowi wciąż słownictwo gwar ludowych i język mieszkańców miast, a także leksyka różnych socjalnych i profesjonalnych odmian polszczyzny. Można również wybrać do opisu różne typy nazw własnych, np. chrematonimów, jak np. nazwy wytworów wędliniarskich czy cukierniczych, nazwy przychodni i klinik weterynaryjnych bądź sklepów i galerii handlowych w danej miejscowości, czy antroponimy lub toponimy występujące na wybranym terenie lub w wybranym utworze literackim. Sugerowana tematyka prac magisterskich oraz zajęć może ulec modyfikacji, w zgodzie z zainteresowaniami studentów i tematyką podjętych prac.

Proponowana tematyka zajęć (niektóre tematy mogą być omówione na kilku zajęciach):

1. Rozwój słownictwa w dziejach języka polskiego (m.in. na podstawie rozdz. „Historia w słownictwie opisana” z monografii Stanisława Dubisza „Językoznawcze studia polonistyczne (pisma wybrane, uzupełnione, zmienione)”, t. 4. Historia języka polskiego).

2. Słownictwo jako interpretacja świata, pojęcie "językowy obraz świata", na podstawie prac R. Tokarskiego, J. Bartmińskiego i W. Cockiewicza.

3. Termin jednostka leksykalna i terminy pokrewne; jednostka języka, monoleksem i wielosegmentowa jednostka leksykalna, jednostka analityczna, derywat składniowy i in.

4. Typologia odmian językowych współczesnej polszczyzny.

5. Zróżnicowanie regionalne polskiego słownictwa. Regionalizmy leksykalne i ich funkcje.

6. Słownictwo terytorialnych odmian polszczyzny – dialektów i gwar wiejskich. 7. Nowe spojrzenie na kulturę ludową – kulturemy podhalańskie.

8. Teksty gwarowe jako źródło i świadectwo kultury ludowej, na podstawie tekstów z Podhala.

9. Leksyka miejskich odmian polszczyzny

10. Słownictwo socjolektalne i profesjolektalne (na wybranych przykładach). 11. Mowa studentów i uczniów jako przykłady zróżnicowanych socjolektów. 12. Korpusy języka polskiego – leksyka współczesna, dawna i gwarowa.

13. Metodologia badań zapożyczeń leksykalnych. Leksykograficzne ujęcie zapożyczeń.

14. Słownictwo polszczyzny funkcjonującej w polszczyźnie poza granicami Polski (słownictwo kresowe, słownictwo emigracji polskiej – na wybranych przykładach).

15. Stylizacja językowa – wybrane problemy.

16. Metodologia analizy polowej leksyki, na podstawie monografii B. Batko-Tokarz i A. Markowskiego.

17. Nazwy ubiorów w historii polszczyzny, na podstawie prac M. Borejszo i słownika I. Turnau.

18. Leksyka kulinarna dawniej i dziś – m.in. monografie: M. Witaszek-Samborskiej i I. Łukaszuk.

19. Słownictwo z zakresu górnictwa solnego XVI-XVIII wieku na podstawie monografii E. Horyń.

20. Staropolska terminologia bartnicza (na tle porównawczym) na podstawie monografii A. Kwaśnickiej-Janowicz.

21. Terminologia prawnicza od staropolszczyzny po współczesność – na podstawie monografii A. Zajdy, B. Wróblewskiego oraz wybranych artykułów o współczesnym języku prawnym i prawniczym.

22. Ewolucja słownictwa medycznego, od XVI po XIX wiek – na podstawie prac L. A. Jankowiak.

23. Kształtowanie się leksyki specjalistycznej i naukowej, na podstawie monografii Agnieszki Szczaus i Jerzego Biniewicza.

24. Słownictwo teatralne w historii polszczyzny na podstawie prac A. Cegieły, R. Kowalczyka, E. Dulnej-Rak.

25. Słownictwo związane z żeglugą na podstawie dwóch monografii E. Łuczyńskiego.

26. Drzewa w języku i kulturze, na podstawie monografii M. Marczewskiej, na tle pracy A. Spólnik.

27. Nazwy zwierząt w historii polszczyzny.

28. Kategoryzacja w komunikacji językowej (na przykładzie leksemu PTAK); monografia D. Kępy-Figury.

29. Językowy obraz owadów.

30. Językowe portrety zwierząt we frazeologii na przykładzie monografii A. Piaseckiej i W. Wysoczańskiego.

Wybrana literatura:

Apresjan Jurij D., Semantyka leksykalna. Synonimiczne środki języka, przełożyli Z. Kozłowska i A. Markowski, drugie wyd. polskie przygotowały Z. Kozłowska i E. Janus, Wyd. 2, popr. i uzup., Wrocław 2000.

Bartmiński Jerzy, Tokarski Ryszard, Definicja semantyczna: czego i dla kogo?, [w:] J. Bartmiński, R. Tokarski (red.), O definicjach i definiowaniu, Lublin 1993, s. 47–61.

Batko-Tokarz Barbara, Tematyczny podział słownictwa współczesnego języka polskiego: teoria, praktyka, leksykografia, Kraków 2019.

Błasiak Marzena, Dwujęzyczność i ponglish: zjawiska językowo-kulturowe polskiej emigracji w Wielkiej Brytanii, Kraków 2011.

Bogusławski Andrzej, O zasadach rejestracji jednostek języka, „Poradnik Językowy” 1976, 8, s. 356-364.

Bogusławski Andrzej, Obiekty leksykograficzne i jednostki języka, [w:] Studia z polskiej leksykografii współczesnej II, red. Z. Saloni, Białystok 1987, s. 13-34. Borejszo Maria, Nazwy ubiorów w języku polskim do roku 1600, Poznań 1990. Borejszo Maria, Nazwy ubiorów we współczesnej polszczyźnie, Poznań 2001. Brzozowska Małgorzata, Etymologia i konotacja słowa. Studia semantyczne, Lublin 2009.

Büntig Karl-Dieter, Wstęp do lingwistyki, tłum. E. Tomczyk-Popińska, Warszawa 1989.

Cegieła Anna, Polski słownik terminologii i gwary teatralnej, t. 1, Wrocław 1992. Cegieła Anna, Polskie słownictwo teatralne 1765-1965, Wrocław 1992. Cierpich Agnieszka, Zapożyczenia angielskie w polszczyźnie korporacyjnej, Kraków 2019.

Cockiewicz Wacław, O językowym obrazie świata – niekognitywnie a może tylko kognitywnie inaczej, „Polonica” XXXVIII, 2018, s. 1-14.

Cygal-Krupa Zofia, Podstawowe słownictwo tematyczne języka polskiego (na wybranych przykładach), Kraków 1990.

Cygal-Krupa Zofia, Słownictwo tematyczne języka polskiego. Zbiór wyrazów w układzie rangowym, alfabetycznym i tematycznym, Kraków 1986.

Czarnecka Katarzyna, Zgółkowa Halina, Słownik gwary uczniowskiej, Poznań 1991.

Dubisz Stanisław, Językoznawcze studia polonistyczne (pisma wybrane, uzupełnione, zmienione), t. 4. Historia języka polskiego, Warszawa 2016. Dubisz Stanisław, Stylizacja gwarowa w polskiej prozie trzydziestolecia powojennego (nurt ludowy w latach 1945-1975, Wrocław 1986.

Dulna-Rak Ewa, Słownik leksyki teatralnej największych polskich reformatorów teatru w dwudziestoleciu międzywojennym - Juliusza Osterwy, Leona Schillera, Aleksandra Zelwerowicza, Wiliama Horzycy, Iwona Galla, Warszawa 2016. Furdal Antoni, Klasyfikacja odmian współczesnego języka polskiego, Wrocław 1973.

Gasz Agnieszka, Polskie i rosyjskie czasowniki jedzenia: studium leksykalno-semantyczne, Katowice 2019.

Geben Kinga, Świadomość i kompetencja językowa a warstwy leksykalne w idiolektach młodzieży polskiego pochodzenia na Wileńszczyźnie, Warszawa 2003.

Gomola Aleksander, Bóg kobiet : studium językoznawczo-teologiczne, Tarnów 2010.

Grabias Stanisław, Język w zachowaniach społecznych. Podstawy socjolingwistyki i logopedii, wyd. 4, uzup., Lublin 2019.

Horyń Ewa, Słownictwo z zakresu górnictwa solnego XVI-XVIII wieku na tle polszczyzny ogólnej, Kraków 2018.

Internet jako przedmiot badań językoznawczych, pod red. Ewy Kołodziejek, Rafała Sidorowicza, Szczecin 2017.

Jankowiak Lucyna Agnieszka, Słownictwo medyczne Stefana Falimirza, t. 1. Początki polskiej renesansowej terminologii medycznej, t. 2. Słownik, Warszawa 2005-2006.

Jankowiak Lucyna Agnieszka, Synonimia w polskiej terminologii medycznej drugiej połowy XIX wieku (na podstawie słownika terminologii lekarskiej polskiej z 1881 roku), Warszawa 2015.

Jarosz Beata, O zasięgu słownictwa socjolektalnego w XXI wieku, „Białostockie Archiwum Językowe” 2013, t. 13, s. 97–116.

Język mieszkańców Spisza. Korpus tekstów i nagrań gwarowych, spisz.ijp.pan.pl

Kaczmarek Leon, Skubalanka Teresa, Grabias Stanisław, Słownik gwary studenckiej, Wrocław 1974.

Kania Stanisław, Z badań nad folklorem uczniowskim w Szczecinie, Szczecin 1991.

Karaś Halina (red.), Dialekty i gwary polskie. Kompendium internetowe, http://www.dialektologia. uw.edu.pl.

Karaś Halina, Jeszcze o potrzebie dokumentowania leksyki gwarowej (na przykładzie wybranych wyrazów południowomałopolskich z okolic Biecza), „Gwary Dziś”, nr 11, 2019, s. 19-27

Karaś Halina, O planowanym Korpusie Gwar Polskich, [w:] Badania dialektologiczne. Stan, perspektywy, metodologia. Materiały konferencji naukowej „Gwara i tekst” Kraków, 27–28 września 2013 r., pod red. Macieja Raka i Kazimierza Sikory, Kraków 2014, s. 33-43.

Karaś Halina, Wpływy języka rosyjskiego na polszczyznę – stan i problemy badań, „Rozprawy Komisji Językowej Łódzkiego Towarzystwa Naukowego”, t. LXVI, 2018, https://doi.org/10.26485/RKJ/2018/66/12, s. 185-217.

Karaś Mieczysław, Jak jest z tymi gwarami miejskimi czy też miastowymi?, [w:] Miejska polszczyzna mówiona. Metodologia badań. Materiały z konferencji naukowej w Sosnowcu dniach 20–21 czerwca 1974 roku, pod red. W. Lubasia, Katowice 1976, s. 21–33.

Karwatowska Małgorzata, Tymiakin Leszek, Światy uczniowskie: język, media, komunikacja, Lublin 2014.

Kąś Józef, Zmiany w gwarowym systemie leksykalnym a praktyka leksykograficzna, „Gwary Dziś” nr 11, 2019, s. 29-39.

Kępa-Figura Danuta, Kategoryzacja w komunikacji językowej na przykładzie leksemu PTAK, Lublin 2007.

Kita Małgorzata, Polański Edward, Słownik tematyczny języka polskiego, Warszawa 2002.

Kobieta w kulturze i społeczeństwie, pod red. Barbary Jedynak, Lublin 1990.

Kołodziejek Ewa, Człowiek i świat w języku subkultur, Szczecin 2006.

Kontakty języka polskiego z innymi językami na tle kontaktów kulturowych, red. J. Maćkiewicz i J. Siatkowski, Wrocław 1992 (Język a Kultura; t. 7).

Kowalczyk Rafał, Rosyjskie słownictwo teatralne w porównaniu z polskim, Wrocław 2005.

Kowecka Elżbieta, W salonie i w kuchni. Opowieść o kulturze materialnej pałaców i dworów polskich w XIX wieku, Warszawa 1984 (lub inne wyd.)

Krawczyk-Wieczorek Aleksandra, Automatyczna lematyzacja tekstu w zapisie fonetycznym. Korpus polskiej gwary południowokresowej, „Język Polski” XCII, 2012, s. 11–19.

Kurzowa Zofia, Elementy kresowe w języku powieści powojennej, Wrocław 1975.

Kurzowa Zofia, Język polski Wileńszczyzny i kresów północno-wschodnich XVI-XX w., Warszawa-Kraków 1993.

Kurzowa Zofia, Polszczyzna Lwowa i kresów południowo-wschodnich do 1939 roku, wyd. II rozszerz., Warszawa-Kraków 1985.

Kwaśnicka-Janowicz Agata, Staropolska terminologia bartnicza (na tle porównawczym), Kraków 2018.

Lewaszkiewicz Tadeusz, Język powojennych przesiedleńców z Nowogródka i okolicy, Poznań 2017.

Lipińska E., Seretny A., Turek P., Ta sama, lecz nie taka sama polszczyzna Polaków z zagranicy, cudzoziemców i rodzimych użytkowników języka, „Poradnik Językowy” 2016, z. 2, s. 7-20.

Łozińska Maja, Łoziński Jan, Historia polskiego smaku: kuchnia, stół, obyczaje, Warszawa 2012.

Łuczyński Edward, Polska terminologia morska I połowy XX wieku: nazwy części jednostki pływającej, Gdańsk 1987.

Łuczyński Edward, Staropolskie słownictwo związane z żeglugą XV-XVI wiek, Gdańsk 1986.

Łukaszuk Irena, Rosyjskie nazwy kulinariów na tle języków słowiańskich, Białystok 2005.

Maciołek Marcin, Kształtowanie się nazw owadów w języku polskim. Procesy nominacyjne a językowy obraz świata, Katowice 2013.

Mańczak-Wohlfeld Elżbieta: Angielsko-polskie kontakty językowe, Kraków 2006.

Marczewska Marzena, Drzewa w języku i w kulturze, Kielce 2002.

Markowski Andrzej, Leksyka wspólna różnym odmianom polszczyzny, t. 1, 2, Warszawa 1990.

Miodunka Władysław, Podstawy leksykologii i leksykografii, Warszawa 1989, zwłaszcza rozdz. 5.3. Semantyka strukturalna, s. 109-168.

Nazwy własne w języku, kulturze i komunikacji społecznej, red. Robert Mrózek, Katowice 2004.

Nowy słownik gwary uczniowskiej, pod red. Haliny Zgółkowej, Wrocław 2004.

Od Biblii Wujka do współczesnego języka religijnego: z okazji 400-lecia wydania Biblii ks. Jakuba Wujka, pod red. Zbigniewa Adamka i Stanisława Koziary, Tarnów 1999.

Piotrowska-Wojaczyk Agnieszka, Regionalizmy leksykalne w słownikach doby nowopolskiej, Poznań 2019.

Polskie nazwy własne. Encyklopedia, red. Ewa Rzetelska-Feleszko, Kraków 1998.

Porayski-Pomsta Józef, Słownictwo pochodzenia obcego w „Uniwersalnym słowniku języka polskiego” pod red. S. Dubisza, „Poradnik Językowy” 2006, z. 4, s. 58-69.

Rak Maciej, Kulturemy podhalańskie, Kraków 2015.

Rak Maciej, Materiały do etnografii Podhala, Kraków 2016.

Rieger Janusz, Masojć Irena, Rutkowska Krystyna, Słownictwo polszczyzny gwarowej na Litwie, Warszawa 2006.

Rzetelska-Feleszko Ewa, W świecie nazw własnych, Warszawa-Kraków 2006.

Sękowska Elżbieta, Język emigracji polskiej w świecie. Bilans i perspektywy badawcze, Kraków 2010.

Słowniczek współczesnej gwary uczniowskiej, pod red. Moniki Kresy, Warszawa 2016.

Spólnik Anna, Nazwy polskich roślin do XVIII wieku, Wrocław 1990.

Szczepanek H., Górski R.L., von Waldenfelds R., Woźniak M., Korpus języka mówionego mieszkańców Spisza, „LingVaria” LV/1, 2019, s. 165-180.

Tokarski Ryszard, Struktura pola znaczeniowego (studia językoznawcze), Warszawa 1984.

Tokarski Ryszard, Światy za słowami. Wykłady z semantyki leksykalnej, Lublin 2013.

Trier Jost, Der deutsche Wortschatz im Sinnebezirk des Verstandes. Die Geschichte eines Sprachlichen Feldes, Heilderberg 1931.

Ułaszyn Henryk, Przyczynki leksykalne. 2. Trzy gwary uczniowskie: wielkopolska, królewiacka i galicyjska, Poznań 1938.

Walczak Bogdan, Zapożyczenia leksykalne: teoria i metodologia badań, w: B. Nowowiejski, red., Polszczyzna północno-wschodnia, cz. II, Białystok 1999, s. 96-107.

Waśkowski Krzysztof, Polskie nazwy zwierząt. Studium historycznojęzykowe, Nowy Targ 2017.

Wilkoń Aleksander, Typologia odmian językowych współczesnej polszczyzny, Wyd. 2 popr. i uzup., Katowice 2000.

Witaszek-Samborska Małgorzata, Studia nad słownictwem kulinarnym we współczesnej polszczyźnie, Poznań 2005.

Wróblewski Bronisław, Język prawny i prawniczy, Kraków 1948.

Wyderka Bogusław, Problemy teoretyczne współczesnej dialektologii, [w:] Badania dialektologiczne. Stan, perspektywy, metodologia. Materiały konferencji naukowej „Gwara i tekst” Kraków, 27–28 września 2013 r., pod red. Macieja Raka i Kazimierza Sikory, Kraków 2014, s. 13-21.

Wysoczański Włodzimierz, Językowy obraz świata w porównaniach zleksykalizowanych. Na materiale wybranych języków, Wrocław 2005.

Zajda Aleksander, Staropolska terminologia prawnicza (do 1500 r.), Kraków 1990.

Zajda Aleksander, Studia z historii polskiego słownictwa prawniczego i frazeologii, Kraków 2001.

Efekty kształcenia:

Student:

WIEDZA

1. Umie dokonać analizy językowej dawnego tekstu.

2. Zna stań badań nad leksykologią historyczną, onomastyką i dialektologią.

3. Posiada wiedzę na temat wzajemnych zależności między językiem a kulturą.

UMIEJĘTNOŚCI:

1. Wskazuje w tekstach cechy poświadczające różne kategorie morfologiczne bądź pola semantyczne

2. Potrafi zgromadzić materiał do badań własnych.

3. W zależności od tematu pracy dokonuje poprawnej analizy badanej leksyki.

KOMPETENCJE SPOŁECZNE:

1. Docenia historię i kulturę Polski, a także języki i kultury „małych ojczyzn”.

2. Docenia wagę świadectw i dokumentów historii języka jako dziedzictwa narodowego i ważnych składników kultury.

3. Reprezentuje krytyczną postawę wobec rozstrzygnięć innych autorów.

Zaliczenie seminarium na podstawie obecności i aktywności na zajęciach, wygłoszonych referatów, udziału w dyskusji, wyboru tematu pracy magisterskiej, przygotowania stanu badań, celu, problematyki oraz planu pracy magisterskiej.

Nie