Descriptive Grammar of Polish

Na wykładzie w 1. semestrze omawiane są zagadnienia fonetyki, fonologii, podstawowe pojęcia morfologii, w tym tradycyjnych części mowy i kategorii gramatycznych, słowotwórstwa oraz paradygmatyki fleksyjnej. W drugim semestrze przedmiotem wykładu są nowsze klasyfikacje części mowy, zależności między kategoriami gramatycznymi oraz cały kurs składni.

Na ćwiczeniach poświęca się więcej czasu: klasyfikacji głosek oraz grup spółgłoskowych, interpretacji fonologicznej upodobnień, segmentacji tekstu na morfy, analizie słowotwórczej podstawowych kategorii derywatów rzeczownikowych, rozpoznawaniu tradycyjnych części mowy, tradycyjnej analizie składniowej zdań pojedynczych i złożonych według zasad składni Klemensiewicza, analizie związków akomodacyjnych oraz konotacyjnych w zdaniu oraz rozpoznawaniu schematów składniowych.

Wykład

1. Jednostki języka. Tradycyjne poziomy analizy gramatycznej. Jednostka systemu i jej realizacja tekstowa. na przykładzie fonemu i głoski, morfemu i morfu.

2. Budowa narządów mowy i klasyfikacja artykulacyjna głosek. Samogłoski, spółgłoski właściwe i niewłaściwe. Kontekstowe uwarunkowania artykulacji głosek.

3. Głoska a fonem. Cechy dystynktywne fonemów oraz opozycje prywatywne w systemie języka. System fonologiczny języka polskiego według Laskowskiego, Sawickiej i Klebanowskiej a system Stiebera. Warianty fonemu.

4. Interpretacja fonologiczna zjawisk fonetycznych.

5. Jednostki poziomu morfologicznego języka. Morfem jako najmniejsza jednostka znacząca. Znaczenie leksykalne i gramatyczne (funkcyjne). Klasyfikacja morfemów: dystrybucyjna (swobodne, związane) i funkcjonalna (rdzenne, fleksyjne i słowotwórcze). Morfem a wyraz. Leksem, wyraz gramatyczny (forma gramatyczna) a słowo tekstowe.

6. Klasy semantyczno-funkcjonalne leksemów – części mowy i kategorie gramatyczne według gramatyki szkolnej. Kategorie graniczne fleksji i słowotwórstwa.

7. Podstawowe pojęcia słowotwórstwa. Słowotwórcza motywacja wyrażenia. Temat słowotwórczy i formant słowotwórczy. Podstawa słowotwórcza (wyraz motywujący). Derywat (wyraz motywowany). Alternacje morfonologiczne w derywatach słowotwórczych. Typy formantów słowotwórczych, ich funkcje.

8. Rola fleksji w systemie gramatycznym. Forma fleksyjna. Budowa formy fleksyjnej. Wykładniki kategorii gramatycznych. Fleksja syntetyczna, analityczna i aglutynacyjna. Paradygmat fleksyjny.

9. Kategorie gramatyczne fleksyjne i klasyfikujące. Struktura wewnętrzna członów kategorii i zależności między kategoriami w zdaniu.

10. Kategorie gramatyczne imienne. Przypadek. Liczba i rodzaj. Inwentarz wartości rodzajów: M1, M2, M3, Ż, N (N1, N2).

11. Funkcje semantyczne kategorii liczby i rodzaju oraz ich odniesienie. Rzeczowniki plurale tantum. Klasyfikacja i odmiana tradycyjnych zaimków i liczebników.

12. Kategorie gramatyczne werbalne i czasowniki. Czasy względne i bezwzględne. Tryb a modalność. Semantyka i formy przypuszczającego trybu rozkazującego. Wykładniki formalne i funkcje opozycji aspektowej. Nieosobowe formy czasownika oraz czasowniki niewłaściwe (predykatywy).

13. Wzory odmiany rzeczowników, czasowników i przymiotników (według Tokarskiego i GWJP). Końcówki fleksyjne homonimiczne i alternatywne. Analityczna i aglutynacyjna odmiana czasownika.

14. Nieodmienne części mowy, ich funkcje pragmatyczne i składniowe. Przyimki a spójniki. Różne klasy i funkcje tradycyjnych przysłówków, partykuł i wykrzykników.

15. Klasyfikacje wyrazów na części mowy. Podziały semantyczne (Milewski), fleksyjne (Saloni) i semantyczno-syntaktyczne (GWJP). Porównanie klasyfikacji tradycyjnej i fleksyjnej. Fleksemy w Narodowym Korpusie Języka Polskiego.

16. Podstawowe jednostki opisu składniowego: grupa składniowa, zdanie, wypowiedzenie, zawiadomienie. Zależność składniowa i reprezentacja składniowa. Składniki wypowiedzenia a wyrazy.

17. Składnia strukturalna: fleksja jako środek wyznaczania zależności składniowych. Akomodacja morfologiczna poszczególnych kategorii gramatycznych. Inne typy akomodacji.

18. Własności akomodacyjne leksemów. Szczególne uzgodnienia liczebników.

19. Składnia Klemensiewicza jako przykład składni zależnościowej. Zdanie pojedyncze. Tradycyjne składniki wypowiedzenia i ich typy: podmiot, orzeczenie, dopełnienie, okolicznik, przydawka. Problem składników (głównie podmiotów) logicznych. Związki rządu, zgody i przynależności.

20. Składnia wypowiedzeń złożonych według Klemensiewicza. Parataksa i hipotaksa. Wskaźniki zespolenia.

21. Model składni Saloniego i Świdzińskiego. Podział zdania na składniki bezpośrednie.

22. Konotacja w ujęciu semantycznym i składniowym. Struktura predykatowo-argumentowa zdania i role argumentów a ich powierzchniowa realizacja.

23. Własności konotacyjne poszczególnych części mowy i leksemów (na tle własności akomodacyjnych części mowy). Problem konotacji fakultatywnej.

24. Schematy zdań polskich (w tym zdania podrzędne konotowane). Ujęcie Grzegorczykowej oraz Saloniego i Świdzińskiego.

25. Problemy referencji grupy imiennej. Składnia a szyk i spójność tekstu.

Ćwiczenia

1. Budowa narządów mowy i klasyfikacja artykulacyjna głosek. Samogłoski. Alfabet fonetyczny oraz zależności między wymową a ortografią.

2. Upodobnienia i koartykulacja. Zasady wymowy głosek nosowych.

3. Głoska a fonem. Cechy dystynktywne fonemów oraz opozycje prywatywne w systemie języka. System fonologiczny języka polskiego według Laskowskiego/Sawickiej/Klebanowskiej. Warianty fonemu.

4. Interpretacja fonologiczna zjawisk fonetycznych.

5. Jednostki poziomu morfologicznego języka. Morfem jako najmniejsza jednostka znacząca. Klasyfikacja morfemów. Segmentacja wyrazów na morfy (w tym węzły morfologiczne). Morfem a wyraz. Leksem, wyraz gramatyczny i słowo tekstowe. Zasady wydzielania wyrazów gramatycznych.

6. Części mowy według gramatyki szkolnej (czasownik, rzeczownik, przymiotnik, zaimek, liczebnik, przysłówek, przyimek, spójnik, partykuła, wykrzyknik). Kategorie gramatyczne: przypadek, liczba, rodzaj, czas, tryb, aspekt.

7. Podstawowe pojęcia słowotwórstwa. Parafraza lub peryfraza jako warunek słowotwórczej motywacji wyrażenia. Formanty słowotwórcze, ich typy i funkcje. Słowotwórstwo mutacyjne, modyfikacyjne, transpozycyjne i tożsamościowe (stylistyczne). Kategoria i typ słowotwórczy.

8. Podstawowe kategorie słowotwórcze polskich rzeczowników i charakterystyczne dla nich ich formanty. Ćwiczenia z analizy słowotwórczej derywatów.

9. Wybrane kategorie słowotwórcze przymiotników oraz czasowników odrzeczownikowych. Podstawowe prefiksy polskiego czasownika i ich znaczenia wobec kategorii aspektu.

10. Budowa jednostki fleksyjnej. Wykładniki kategorii fleksyjnych. Fleksja syntetyczna, analityczna i aglutynacyjna. Paradygmat fleksyjny.

11. Kategorie gramatyczne fleksyjne i klasyfikujące. Kategorie gramatyczne imienne i leksemy odmienne przez nie. Przypadek. Liczba i rodzaj. Inwentarz wartości rodzajów: M1, M2, M3, Ż, N (N1, N2). Rzeczowniki plurale tantum.

12. Klasyfikacja i odmiana tradycyjnych zaimków i liczebników.

13. Kategorie gramatyczne werbalne i czasowniki. Czasy względne i bezwzględne. Semantyka i formy trybu rozkazującego oraz przypuszczającego.

14. Wykładniki formalne i funkcje opozycji aspektowej. Nieosobowe formy czasownika oraz czasowniki niewłaściwe (predykatywy).

15. Wzory odmiany rzeczowników, czasowników i przymiotników (według Tokarskiego). Końcówki fleksyjne homonimiczne i alternatywne. Analityczna i aglutynacyjna odmiana czasownika.

16. Nieodmienne części mowy, ich funkcje pragmatyczne i składniowe. Przyimki a spójniki. Przysłówki odprzymiotnikowe i nieodprzymiotnikowe.

17. Klasyfikacja gramatyczna leksemów polskich. Klasyfikacja Z. Saloniego a podział tradycyjny.

18. Podstawowe jednostki opisu składniowego: grupa składniowa, zdanie, wypowiedzenie, zawiadomienie. Składniki wypowiedzenia a wyrazy.

19. Fleksja jako środek wyznaczania zależności składniowych. Akomodacja morfologiczna poszczególnych kategorii gramatycznych.

20. Własności akomodacyjne leksemów ze szczególnym uwzględnieniem liczebników.

21. Tradycyjne składniki wypowiedzenia i ich typy: podmiot, orzeczenie, dopełnienie, okolicznik, przydawka. Związki rządu, zgody i przynależności.

22. Typy zdań złożonych podrzędnie i współrzędnie według Klemensiewicza. Wskaźniki zespolenia.

23. Własności konotacyjne poszczególnych części mowy i leksemów (na tle własności akomodacyjnych części mowy). Problem konotacji fakultatywnej. Konotacja tradycyjnych zdań podrzędnych.

24. Schematy zdań polskich. Ujęcie Grzegorczykowej wobec ujęcia Saloniego i Świdzińskiego.

Bańko M. 2002, Wykłady z polskiej fleksji, Warszawa.

Dukiewicz L., Sawicka L. 1995, Gramatyka współczesnego języka polskiego. Fonetyka i fonologia, Kraków.

Encyklopedia języka polskiego 1994, red. S. Urbańczyk, Wrocław (hasła z zakresu fonetyki i słowotwórstwa, m.in. akcent, fonem, fonetyka, fonologia, system fonologiczny języka polskiego, formant słowotwórczy, słowotwórcza analiza wyrazu, motywacja, derywacja, kategorie słowotwórcze, typ słowotwórczy, pełny wykaz haseł jest na s. 441-444).

Encyklopedia językoznawstwa ogólnego 1999, red. K. Polański, wyd. 2. poprawione i uzupełnione, Wrocław (wybrane hasła z zakresu fonetyki, fonologii i morfologii).

Gramatyka współczesnego języka polskiego. Morfologia 1998, red. R. Grzegorczykowa, R. Laskowski, H. Wróbel, wyd. 2 zmienione, Warszawa (rozdz. I. Zagadnienia ogólne morfologii; II. Morfonologia; IV. Słowotwórstwo).

Grzegorczykowa R. 2011, Wprowadzenie do semantyki językoznawczej, Warszawa, cz. II, rozdz. 1., 3. i 4.

Grzegorczykowa R. 2011, Wykłady z polskiej składni, Warszawa.

Grzegorczykowa R., Puzynina J. 1979, Słowotwórstwo współczesnego języka polskiego, Warszawa.

Klebanowska B. 2007, Interpretacja fonologiczna zjawisk fonetycznych w języku polskim - z ćwiczeniami, Warszawa.

Klemensiewicz Z. 1963, Zarys składni polskiej, Warszawa (lub wyd. następne).

Mańczak W. 1956, Ile rodzajów jest w polskim?, [w:] „Język Polski” XXXVI, Kraków, s. 116-121.

Nagórko A. 2006, Zarys gramatyki polskiej, Warszawa.

Ostaszewska D., Tambor J. 2000, Fonetyka i fonologia współczesnego języka polskiego, Warszawa.

Saloni M., Świdziński M. 1985, Składnia współczesnego języka polskiego, wyd. I., Wyd. Uniwersytetu warszawskiego, s. 278; wyd. II, PWN, Warszawa.

Saloni Z. 1974, Klasyfikacja gramatyczna leksemów polskich, [w:] „Język Polski” LIV, Kraków, z. 1. i 2.

Saloni Z. 1992, Co istnieje, a co nie istnieje we fleksji polskiej, „Prace Filologiczne” XXXVII, Warszawa, s. 75-87.

Tokarski J. 1973, Fleksja polska, Warszawa (lub wyd. następne).

Waszakowa K. 1996, Słowotwórstwo współczesnego języka polskiego. Rzeczowniki z formantami paradygmatycznymi, Warszawa.

Wierzchowska B. 1970, Wymowa polska, Warszawa.

Żmigrodzki P. 2007, Związki między składnikami w zdaniu polskim, [w:] Sztuka czy rzemiosło? Nauczyć Polski i polskiego, red. A. Achtelik, J. Tambor, Katowice.

Po ukończeniu przedmiotu studenci:

- opisują cechy artykulacyjne spółgłosek i samogłosek polskich,

- rozpoznają i charakteryzują upodobnienia fonetyczne,

- określają cechy dystynktywne fonemów,

- rozróżniają fonemy i ich warianty,

- samodzielnie przeprowadzają analizę słowotwórczą derywatów,

- segmentują tekst na formy wyrazowe,

- dokonują analizy morfologicznej formy wyrazowej,

- określają wartości kategorii gramatycznych,

- zdają sobie sprawę z relacji między kategoriami gramatycznymi a logicznymi (np. rodzaj a płeć, liczba a ilość),

- nazywają części mowy według wybranych klasyfikacji: a) tzw. „szkolnej”, b) Z. Saloniego, c) R. Laskowskiego),

- omawiają problemy dyskusyjne morfologii,

- samodzielnie analizują wypowiedzenia pojedyncze i złożone w ujęciu tradycyjnym (Z. Klemensiewicza),

- przeprowadzają analizę akomodacyjną wypowiedzeń,

- rozpoznają schematy składniowe oraz wzorce konotacyjne form i leksemów,

- wskazują podstawowe cechy charakterystyczne polszczyzny na różnych poziomach systemu na tle języków sąsiednich.