Introduction to Diachronic Linguistics

Przedmiot na ma celu wykształcenie umiejętności interpretacji procesów i zmian językowych z zastosowaniem metod językoznawstwa diachronicznego, pokazanie podstawowych tendencji rozwojowych w językach indoeuropejskich, zwłaszcza słowiańskich. Założeniem przedmiotu są: praktyczne ćwiczenia procesów i zmian językowych w prasłowiańszczyźnie, interpretacja tekstu staro-cerkiewno-słowiańskiego oraz kształcenie umiejętności rekonstrukcji wyrazów poświadczających zmiany językowe, a także samodzielna praca z różnorodnymi typami słowników.

Wykład jest ściśle związany z ćwiczeniami, ponieważ student wykorzystuje na ćwiczeniach wiedzę teoretyczną zdobytą na wykładach: rekonstruuje formy języka prasłowiańskiego oraz śledzi ich ewolucję; posługuje się metodami językoznawstwa diachronicznego; śledzi etymologię wybranych wyrazów pospolitych i nazw własnych; porównuje hasła w różnorodnych słownikach i in.

Tematyka wykładów:

1. Przedmiot językoznawstwa historycznego i jego dyscypliny badawcze; metody językoznawstwa historycznego i teorie zmian językowych; chronologizacja zmian językowych (chronologia względna i bezwzględna), podstawowe dziedziny językoznawstwa diachronicznego.

2. Pokrewieństwo i powinowactwo językowe. Język praindoeuropejski i jego rodziny. Współczesny zasięg języków wywodzących się z języka praindoeuropejskiego.

3. Wspólnota bałtosłowiańska. Wspólnota Prasłowian – chronologia, lokalizacja. Język prasłowiański jako wspólne źródło wszystkich języków słowiańskich. Pochodzenie nazwy „Słowianie”.

4.-6. Główne tendencje rozwojowe w języku prasłowiańskim (prawo zastępowania różnic ilościowych jakościowymi w wymowie samogłosek, prawo sylaby otwartej, prawo korelacji palatalności) oraz zmiany językowe warunkowane tymi prawami (prawo sylaby otwartej: monoftongizacja dyftongów, powstanie samogłosek nosowych, metateza grup spółgłoskowych, zanik spółgłosek w wygłosie, upraszczanie grup spółgłoskowych, prawo korelacji palatalności: palatalizacje spółgłosek tylnojęzykowych, jotacyzacje spółgłosek i grup spółgłoskowych i in.).

7. Trzy słowiańskie zespoły dialektalne (południowo-, wschodnio- i zachodniosłowiański). Słowiańska rodzina językowa dziś. Nowe języki słowiańskie.

8. Język starocerkiewnosłowiański – najstarszy język literacki Słowian; dwa alfabety: głagolica i cyrylica. Misja cyrylometodejska na Morawach.

9. Onomastyka jako dyscyplina językoznawcza. Przedmiot i działy onomastyki. Polskie imiona. Dzieje polskiego imiennictwa.

10. Kształtowanie się nazwisk Polaków. Klasyfikacje nazwisk.

11. Polskie nazwy miejscowe, ich geneza i klasyfikacje.

12.-13. Leksykografia historyczna. Słowniki historyczne języka polskiego i słowniki historycznej (dawnej) polszczyzny.

14. Etymologia jako dyscyplina językoznawcza. Słowniki etymologiczne języka polskiego.

15. Sprawdzian pisemny.

Tematyka zajęć ćwiczeniowych:

1. Teorie zmian językowych i metody badawcze językoznawstwa historycznego w praktyce.

2. Analiza porównawcza kontynuantów wybranych rdzeni pie. we współczesnych językach indoeuropejskich.

3. Rozpad praindoeuropejszczyzny. Języki satemowe i kentumowe – wybrane przykłady zmian.

4-7. Rekonstrukcje wyrazów polskich poświadczających główne tendencje rozwojowe w języku prasłowiańskim (prawo zastępowania różnic ilościowych jakościowymi w artykulacji samogłosek, prawo sylaby otwartej, prawo korelacji palatalności oraz zmiany językowe nimi warunkowane: metateza, monoftongizacja dyftongów, powstanie samogłosek nosowych, palatalizacje, jotacyzacje i in.).

8.-9. Zapoznanie się z alfabetami języka starocerkiewnosłowiańskiego, lektura wybranego tekstu w cyrylicy.

10. Praca ze słownikami onomastycznymi (słowniki nazwisk, imion, nazw miejscowych). Mapy frekwencyjne nazwisk.

11.-12. Praca z dawnymi słownikami i słownikami dawnej polszczyzny. Analiza dziejów wybranych wyrazów.

13. Praca ze słownikami etymologicznymi języka polskiego. Omówienie etymologii wybranych wyrazów.

14. Adaptacja alfabetu łacińskiego do zapisu polszczyzny (grafia niezłożona, złożona, diakrytyczna). Staropolskie zabytki języka polskiego.

15. Sprawdzian pisemny.

Literatura obowiązkowa:

Bartula Czesław, Podstawowe wiadomości z gramatyki staro-cerkiewno-słowiańskiej na tle porównawczym, Warszawa 1981.

Bednarczuk Leszek, Rozpad języka prasłowiańskiego w świetle badań Tadeusza Milewskiego i nowszych hipotez etnogenetycznych, [w:] Prasłowiańszczyzna i jej rozpad, red. J. Rusek i W. Boryś, Warszawa 1998, s. 329-336.

Boryś Wiesław, Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków 2005.

Brückner Aleksander, Słownik etymologiczny języka polskiego, Warszawa 1927 (lub inne wyd.).

Bubak Józef, Księga naszych imion, Wrocław 1993.

Bystroń Jan S., Nazwiska polskie, Warszawa 1993.

Cienkowski Witold, Tajemnice imion własnych, Warszawa 1992, cz. 4: Nazwy geograficzne, s. 122–154.

Derwojedowa Magdalena, Gałczyńska Alicja, Gruszczyński Włodzimierz, Kopcińska Dorota, Linde-Usiekniewicz Jadwiga, Winiarska-Górska Izabela, Język polski. Kompendium, red. M. Derwojedowa, H. Karaś, D. Kopcińska, Warszawa 2005.

Dąbrowska Anna, Język polski. A to Polska właśnie, Wrocław 2005 (reedycja wydania z 1998 r., z nowymi ilustracjami).

Długosz-Kurczabowa Krystyna, Nowy słownik etymologiczny języka polskiego, Warszawa 2003 (wstęp, wybrane hasła).

Długosz-Kurczabowa Krystyna, Wielki słownik etymologiczno-historyczny języka polskiego, Warszawa 2008 (wybrane hasła).

Długosz-Kurczabowa Krystyna, Dubisz Stanisław, Gramatyka historyczna języka polskiego. Podręcznik dla studentów polonistyki, Warszawa 1998 (lub wyd. nast.).

Dubisz Stanisław, Język, historia, kultura, t. 1. (wykłady, studia, analizy), t. 2. (wykłady, studia, szkice), t. 3. (wykłady, rozprawy, rozważania), Warszawa 2002, 2007, 2012 (wybrane fragmenty).

Dubisz Stanisław, Między dawnymi a nowymi laty. Eseje o języku, Warszawa 1988 (wybrane fragmenty).

Dubisz Stanisław, Archaizacja w XX-wiecznej polskiej powieści historycznej o średniowieczu, Warszawa 1991.

Encyklopedia języka polskiego, red. S. Urbańczyk, Wrocław 1991 (wybrane hasła).

Garczyńska Justyna, Najdawniejsze podziały Słowiańszczyzny w świetle danych językowych i archeologicznych, „Prace Filologiczne” 2000, XLV, s. 187-194.

Gramatyka języka staro-cerkiewno-słowiańskiego, oprac. H. Karaś, Warszawa 2001.

Grzegorczykowa Renata, Wstęp do językoznawstwa, Warszawa 2007.

Jakubowicz Mariola, Dzieje Słowian w świetle rekonstruowanej leksyki prasłowiańskiej, [w:] Dzieje Słowian w świetle leksyki, red. J. Rusek, W. Boryś, L. Bednarczuk, Kraków 2002, s. 125-131.

Języki indoeuropejskie, red. Leszek Bednarczuk, t. II, Warszawa 1988.

Kupiszewski Władysław, Dlaczego Agnieszka a nie Ines?, Warszawa 1991.

Leśny Jan, Konstantyn i Metody. Apostołowie Słowian – dzieło i jego losy, Poznań 1987.

Łuczyński Edward, Maćkiewicz Jolanta, Językoznawstwo ogólne. Wybrane zagadnienia, Gdańsk 2009.

Malec Maria, Imiona i nazwiska w kulturze polskiej: tradycja i współczesność, Kraków 1996.

Mańczak Witold, Wieża Babel, Wrocław 1999.

Mareš Franciszek, Pierwszy słowiański język literacki i początki piśmiennictwa słowiańskiego, „Nauka dla Wszystkich” 1994, nr 461.

Moszyński Leszek, Wstęp do filologii słowiańskiej, Warszawa 1984.

Najnowsze dzieje języków słowiańskich, przew. Komitetu Red. Serii Gajda Stanisław, Opole 1996-2004 (13 t., każdy tom poświęcony jednemu językowi słowiańskiemu).

Polskie nazwy własne: encyklopedia, red. E. Rzetelska-Feleszko, Warszawa 1998 (wbrane artykuły)

Popowska-Taborska Hanna, Wczesne dzieje Słowian w świetle ich języka, Wrocław 1991 (wybrane fragmenty).

Prasłowiańszczyzna i jej rozpad, red. J. Rusek i W. Boryś, Warszawa 1998.

Rospond Stanisław, Mówią nazwy, Warszawa 1974.

Rymut Kazimierz, Nazwiska Polaków. Słownik historyczno-etymologiczny, t. I-II, Kraków 1999-2001.

Siatkowska Ewa, Rodzina języków zachodniosłowiańskich, Warszawa 1992.

Siatkowska Ewa, Szkice z dziejów literackich języków słowiańskich, Warszawa 2004.

Sławski Franciszek, Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków 1952 i n.

Steinke Klaus, Aktualna dyskusja o praojczyźnie Słowian (Sławski vs. Mańczak), [w:] Dzieje Słowian w świetle leksyki, red. J. Rusek, W. Boryś, L. Bednarczuk, Kraków 2002, s. 199-203.

Szymański Tadeusz, Język prasłowiański w ujęciu Franciszka Sławskiego, [w:] Prasłowiańszczyzna i jej rozpad, red. J. Rusek i W. Boryś, Warszawa 1998, s. 337-341.

Urbańczyk Stanisław, Słowniki i encyklopedie. Ich rodzaje i użyteczność, wyd. 3 poszerz., Wrocław 1967.

Zieniukowa Jadwiga, Pojęcie aksjologiczne „prestiż” a społeczna sytuacja języków mniej używanych – casus łużycczyzny i kaszubszczyzny, [w:] Języki mniejszości i języki regionalne, red. E. Wrocławska, J. Zieniukowa, Warszawa 2003, s. 79-98.

Literatura dodatkowa:

Bańkowski Andrzej, Etymologiczny słownik języka polskiego, t. 1-2, Warszawa 2000.

Brajerski Tadeusz, Język staro-cerkiewno-słowiański, Lublin 1990 (lub inne wyd.)

Breza Edward, Problem statusu językowego kaszubszczyzny: materiały z sesji popularnonaukowej 17 X 1991, red. E. Breza, Gdańsk 1992.

Dalewska-Greń Hann, Języki słowiańskie, Warszawa 2002 (rozdz. V. Języki literackie i pisownia, s. 560-606).

Dzieje Słowian w świetle leksyki, red. J. Rusek, W. Boryś, L. Bednarczuk, Kraków 2002.

Jakubowicz Mariola, Z warsztatu badań etymologicznych – od Pokornego do Borysia, „Poradnik Językowy” 2010, nr 7, s. 38-49.

Języki indoeuropejskie, red. L. Bednarczuk, t. 2, Warszawa 1988 (F. Sławski, Języki słowiańskie).

Lisowski Tomasz, Pisownia polska. Główne fazy rozwoju (propozycja rozdziału podręcznika do nauczania treści historycznojęzykowych na studiach I stopnia), „Kwartalnik Językoznawczy” 2010/3-4 (3-4), s. 117-131, http://www.kwartjez.amu.edu.pl/kwartalnik_numer_3-4.html

Nauka o języku dla polonistów, red. S. Dubisz, Warszawa 2000, s. 456–476.

Oczkowa Barbara, Kilka uwag o współczesnych słowiańskich standardach językowych, [w:] Zrozumieć słowiańszczyznę, red. Maria Dąbrowska-Partyka, Kraków 2010, s. 19-27.

Piotrowski Tadeusz, Słowniki języka polskiego, [w:] Współczesny język polski, red. J.o Bartmiński, Wrocław 1993, s. 571-588.

Piotrowski Tadeusz, Zrozumieć leksykografię, Warszawa 2002.

Rojszczak-Robińska Dorota, Język a Kościół (propozycja rozdziału podręcznika do nauczania treści historycznojęzykowych na studiach I stopnia), „Kwartalnik Językoznawczy” 2010/2 (2), s. 76-91, http://www.kwartjez.amu.edu.pl/teksty/teksty2010_2_2/Rojszczak.pdf

Słowiańskie języki literackie. Rys historyczny, red. B. Oczkowa i E. Szczepańska przy współpracy T. Kwoki, Kraków 2011.

Słowiańszczyzna w kontekście przemian Europy końca XX wieku. Język – tradycja – kultura, red. E. Tokarz, Katowic 2001.

Taszycki Witold, Najdawniejsze zabytki języka polskiego, Kraków 1927 i wyd. nast.

Tokarz Emil, Powstawanie nowych standardów językowych u Słowian, [w:] Słowiańszczyzna w kontekście przemian Europy końca XX wieku. Język – tradycja – kultura, red. E. Tokarz, Katowic 2001, s. 157-164.

Linde Samuel Bogumił, Słownik języka polskiego, Warszawa 1951 (również: http://poliqarp.wbl.klf.uw.edu.pl/slownik-lindego/).

Rymut Kazimierz, Nazwiska Polaków. Słownik historyczno-etymologiczny, Kraków, 1999, t. 1-2.

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, red. F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski, Warszawa 1880-1895 (również: http://poliqarp.wbl.klf.uw.edu.pl/slownik-geograficzny).

Słownik etymologiczno-motywacyjny staropolskich nazw osobowych, red. A. Cieślikowa, t. 1-6, Kraków 2000-2002.

Słownik gwar polskich, oprac. Pracownia Dialektologii Polskiej PAN w Krakowie, t. 1-7, Kraków 1979-2007.

Słownik języka polskiego, red. J. Karłowicz, A. Kryński, W. Niedźwiedzki, t. 1-8, Warszawa 1900-1927 (również: http://poliqarp.wbl.klf.uw.edu.pl/slownik-warszawski/).

Słownik języka polskiego, red. W. Doroszewski, Warszawa 1958-1969.

Słownik polszczyzny XVI wieku, red. S. Bąk, Wrocław 1966-2010 (również: http://poliqarp.wbl.klf.uw.edu.pl/slownik-polszczyzny-xvi-wieku).

Słownik staropolski, red. K. Nitsch, Z. Klemensiewicz, W. Urbańczyk, J. Safarewicz, Kraków 1953-2002.

Słownik staropolskich nazw osobowych, red. W. Taszycki, t. 1-7, Wrocław 1965-1984.

Spis miejscowości w Polsce, red. G. Strycharz, Katowice 2005.

Słownik polszczyzny XVII i 1. poł. XVIII wieku: http://sxvii.pl/.

Słowniki dawne i współczesne. Internetowy przewodnik edukacyjny, red. M. Bańko, M. Majdak, M. Czeszewski, www.leksykografia.uw.edu.pl

Sobotka Piotr, Etymologizowanie i etymologia: od semantyki ontologicznej do etymologii hermeneutycznej, Warszawa 2015.

Urbańczyk Stanisław, Słowniki i encyklopedie, ich rodzaje i użyteczność, wyd. 3 poszerz., Kraków 1991 lub wydania wcześniejsze; pierwsze: Wrocław 1967.

Walczak Bogdan, Z zagadnień warsztatu badań etymologicznych (teoria i metodologia w najnowszych słownikach etymologicznych języka polskiego), „Studia Językoznawcze” USz, t. 7, 2008, s. 179-190.

Wicherkiewicz Tomasz, Języki mniejszościowe i regionalne w Europie – problemy typologii, [w:] Języki mniejszości i języki regionalne, red. E. Wrocławska, J. Zieniukowa, Warszawa 2003, s. 73-78.

Żmigrodzki Piotr, Słowo – słownik – rzeczywistość, Kraków 2008.

Żmigrodzki Piotr, Wprowadzenie do leksykografii polskiej, Katowice 2003.

Student:

WIEDZA

1. Zna i rozumie na poziomie podstawowym rolę refleksji literaturoznawczej i językoznawczej w kształtowaniu kultury;

2. Ma podstawową wiedzę o miejscu i znaczeniu filologii polskiej w relacji do innych nauk oraz o specyfice przedmiotowej i metodologicznej filologii polskiej, w szczególności metod badawczych językoznawstwa diachronicznego.

3. Zna podstawową terminologię językoznawczą w języku polskim, w szczególności tę dotyczącą językoznawstwa diachronicznego.

4. Ma podstawową wiedzę o powiązaniach filologii polskiej z innymi dziedzinami nauki i dyscyplinami naukowymi, w szczególności wiedzę dotyczącą interdyscyplinarności dialektologii, onomastyki itp.;

5. Zna zależności między głównymi subdyscyplinami filologii polskiej;

6. Ma uporządkowaną wiedzę ogólną i szczegółową obejmującą terminologię, teorie i metodologie z zakresu językoznawstwa diachronicznego;

7. Zna i rozumie główne kierunki rozwoju i stanowiska współczesnych teorii i językoznawczych;

8. Zna i rozumie diachroniczny charakter kształtowania się koncepcji badań językoznawczych;

9. Ma świadomość kompleksowej natury języka polskiego oraz jego złożoności i historycznej zmienności znaczeń, w szczególności definiuje najważniejsze zmiany w systemie językowym wynikające z ewolucji języka

10. Zna podstawowe metody badawcze właściwe dla językoznawstwa diachronicznego i synchronicznego;

11. Wykorzystuje narzędzia wyszukiwawcze właściwe dla filologii polskiej, w szczególności nowoczesne narzędzia badawcze – kwerendy słownikowe (słowniki elektroniczne);

12. Wymienia prasłowiańskie prawa głosowe.

13. Rozpoznaje najważniejsze zjawiska językowe, które zaszły we wskazanych wyrazach.

UMIEJĘTNOŚCI

1. Wyszukuje, analizuje, ocenia, selekcjonuje i wykorzystuje informacje ze źródeł pisanych i elektronicznych, w szczególności sprawnie posługuje się różnego rodzaju słownikami.

2. Pisząc pracę zaliczeniową, samodzielnie zdobywa wiedzę i rozwija umiejętności badawcze, kierując się wskazówkami opiekuna naukowego;

3. Umie posługiwać się podstawowymi ujęciami teoretycznymi, paradygmatami badawczymi i pojęciami właściwymi dla filologii polskiej;

4. Czyta, interpretuje i analizuje teksty o charakterze naukowym i poprawnie stosuje poznaną terminologię językoznawczą;

5. Ma umiejętność właściwego doboru argumentów, z wykorzystaniem poglądów innych autorów, oraz umiejętność poprawnego formułowania wniosków, które wykorzystuje przy pisaniu pracy zaliczeniowej.

6. Przytacza główne tezy badaczy językoznawstwa, stosownie do ich istotności.

7. Formułuje w mowie i na piśmie problemy badawcze właściwe dla filologii polskiej, stawia tezy oraz artykułuje własne poglądy w sprawach językoznawczych;

8. Dobiera strategie argumentacyjne, na poziomie elementarnym konstruuje krytyczne argumenty, formułuje odpowiedzi na krytykę;

9. Prowadzi na poziomie podstawowym pracę badawczą pod kierunkiem opiekuna naukowego lub kierownika zespołu badawczego;

10. Klasyfikuje języki do konkretnych rodzin językowych.

11. Rekonstruuje formy wyrazowe, w których zaszły poznane przez niego zjawiska.

12. Sprawnie posługuje się różnego rodzaju słownikami.

13. Opisuje zabytek charakterystyczny dla języka ssc.

14. Wskazuje najważniejsze różnice i podobieństwa między różnymi językami słowiańskimi.

15. Wiąże fakty językowe z faktami kulturowymi.

16. Formułuje hipotezy dotyczące etymologii wybranych wyrazów pospolitych i nazw własnych.

KOMPETENCJE SPOŁECZNE

1. Jest świadomy posiadanej przez siebie wiedzy i zna zakres nabytych umiejętności, rozumie potrzebę ciągłego dokształcania się i rozwoju;

2. Umie współpracować w grupie i jest otwarty na nowe idee i gotów do zmiany opinii w świetle dostępnych danych i argumentów;

3. Pisząc pracę, samodzielnie podejmuje i inicjuje proste działania badawcze;

4. Pisząc pracę, efektywnie organizuje własną pracę i krytycznie ocenia jej stopień zaawansowania;

5. Rozumie problematykę etyczną związaną z odpowiedzialnością za trafność przekazywanej wiedzy, z uczciwością naukową oraz rzetelnością i uczciwością w sytuacji prowadzenia sporów naukowych i ideowych;

6. Wykazuje motywację do zaangażowanego uczestnictwa w życiu naukowym i kulturalnym;

7. Ma świadomość znaczenia europejskiego i narodowego dziedzictwa kulturowego dla rozumienia wydarzeń społecznych i kulturalnych;

8. Ma świadomość znaczenia refleksji humanistycznej dla kształtowania się więzi społecznych;

9. Traktuje język jako integralną część kultury danego narodu.

10. Postrzega języki słowiańskie jako należące do jednej rodziny językowej;

11. Docenia piękno języka polskiego i jego różnorodność w porównaniu z innymi językami słowiańskimi i indoeuropejskimi.

Metody nauczania: wykład, ćwiczenia przedmiotowe, pokaz, praca z tekstem, pogadanka i in.

Warunki zaliczenia wykładu:

Zaliczenie sprawdzianu na ocenę (40% oceny końcowej)

Warunki zaliczenia ćwiczeń (na ocenę)

1. Napisanie pracy rocznej z dowolnego, samodzielnie wybranego tematu (30% oceny końcowej)

2. Praca na zajęciach i zaliczenie sprawdzianu końcowego bądź sprawdzianów cząstkowych (30% oceny końcowej).

Jeśli nauka w semestrze letnim odbywać się będzie zdalnie, zajęcia będą prowadzone za pomocą narzędzi Google, w tym Google Meet do prowadzenia zajęć w formie synchronicznej (wykład i ćwiczenia).

Nie.