Antropologia kultury

Przedmiot ma charakter wstępu do badań nad kulturami słowiańskimi z perspektywy antropologii kulturowej. Celem zajęć jest omówienie podstawowych problemów i pojęć tej dyscypliny, a także zagadnień z zakresu etnologii, socjologii i religioznawstwa. Przedmiot ma przybliżyć ponadto kwestie dotyczące metodologii badań kulturoznawczych.

(Uporządkowana odpowiednio do wskazanych bloków tematycznych)

1. Pojęcie kultury.

Definicje kultury (kultura jako zbiór wytworów, jako system więzi, znaczeń pojęć, wartości). Rola tradycji w kulturze. Kultura jako kreacja zbiorowa. Pojęcia natury i kultury. Kultura jako sztuczne środowisko człowieka. Zorganizowane zachowania i instytucje kultury

S. Czarnowski, Kultura, (w:) Antropologia kultury, red. A. Mencwel, wyd. dowolne.

B. Malinowski, Czym jest kultura, tamże.

Claude Lévi-Strauss, Miejsce antropologii wśród nauk społecznych, tamże.

Lektury uzupełniające:

E. Nowicka, Podstawowe pojęcia antropologii (fragment), (w:) Świat człowieka – świat kultury. Systematyczny wykład problemów antropologii kulturowej, wyd. dowolne.

2. Przedmiot i kierunki antropologii kulturowej.

Rodowód i kierunki antropologii kulturowej. Antropologia społeczna i kulturowa. Miejsce antropologii wśród innych nauk o człowieku – humanistycznych, przyrodniczych; zakres badań i jego zmienność.

C. Lévi-Strauss, Miejsce antropologii wśród nauk społecznych, (w:) Antropologia kultury, dz. cyt.

A. Mencwel, Wyobraźnia antropologiczna, tamże.

[Hasło]: Antropologia społeczna (kulturowa), oprac. A. Godlewski, (w:) Encyklopedia katolicka, Lublin 1973, s. 684-686.

3. Rozumienie kultury.

Świat ludzki jako produkt ludzkiej twórczości, wartości jako regulatory tej twórczości, ich historyczna relatywność. Rozumienie wytworów kultury i ich interpretacja. Typ idealny, „idealne pojęcie graniczne ”jako narzędzie rozumienia. Współczynnik humanistyczny – subiektywny oraz intersubiektywny aspekt rzeczywistości kulturowej. Relatywizm kulturowy jako założenie poznawcze i postawa praktyczna.

W. Dilthey, Rozumienie kultury, (w:) Antropologia kultury, dz. cyt.

M. Weber, Narzędzie rozumienia: typ idealny, tamże.

F. Znaniecki, Narzędzie rozumienia: współczynnik humanistyczny, tamże.

4. Wzory kultury.

Antropologiczna i biologiczna interpretacja różnorodności kultur. Integracja i konfiguracja elementów kultury. Pojęcie wzoru kultury. Jednostka i zbiorowość wobec wzoru kultury.

R. Benedict, Wzory kultury, (w:) Antropologia kultury, dz. cyt.

R. Benedict, Relatywizm kulturowy, tamże.

Lektury uzupełniające:

C. Turnbull, Ikowie, ludzie gór, Warszawa 1980, s. 7-44.

5. Czas.

Czas świecki i czas święty. Odwracalność i cykliczność czasu świętego. Reaktualizacja mitów – funkcja ontofaniczna i wzorcotwórcza. Antropomorficzność i lokalność czasu cyklicznego. Jakościowe określanie czasu. Czas historyczny w społecznościach archaicznych i chrześcijaństwie. Od czasu świętego do czasu liturgicznego. Czas fizyczny i czas antropologiczny. Czas linearny. Mechaniczna rachuba czasu. Czas wsi i czas miasta.

M. Eliade, Czas święty i mity, (w:) Antropologia kultury, dz. cyt.

A.Guriewicz, Cóż to jest czas, tamże.

Film nowelowy: 10 minut później – trąbka (reż. Chen Kaige: 100 Flowers Hidden Deep; Victor Erice: Lifeline; Werner Herzog: Ten Thousand Years Older; Jim Jarmusch: Int. Trailer Night; Aki Kaurismaki: Dogs Have No Hell; Spike Lee: We Wuz Robbed; Wim Wenders:Twelve Miles to Trona; (2002)

6. Przestrzeń w kulturach tradycyjnych.

Organizacja przestrzeni w doświadczeniach religijnym i świeckim. Konstrukcja obszaru świętego. Konsekracja miejsca. Symbolika środka świata i granicy. Tradycyjna koncepcja świata – chaos i kosmos. Hierofania, teofania, kratofania. Pojęcie imago mundi. System kulturowy a struktura przestrzeni. Strukturalny model miasta.

M. Eliade, Święty obszar i sakralizacja świata, (w:) Antropologia kultury, dz. cyt.

E. T. Hall, Ukryty wymiar, tamże.

Dż. Karahasan, Sarajewo – portret wewnętrznego miasta, (w:) tegoż, Sarajewska sevdalinka, Sejny 1996, s. 15 – 26.

7. Przestrzeń w kulturze współczesnej.

Ciało a relacje przestrzenne: przestrzeń jako ekstensja organizmu. Kategoryzacja przestrzeni – dystanse: intymny, indywidualny, społeczny, publiczny.

E. T. Hall, Ukryty wymiar, (w:) Antropologia kultury, dz. cyt.

S. Symotiuk, Ejdetyka bramy, (w:) tegoż, Filozofia i genius loci, Warszawa 1997, s. 9-20.

8. Ciało.

Ciało – pierwsze narzędzie człowieka. Tradycyjny sposób posługiwania się ciałem jako technika. Kulturowe zróżnicowanie sposobów posługiwania się ciałem. Ciało jako znak. Komunikacyjne funkcje ciała.

M. Maus, Sposoby posługiwania się ciałem, (w:) Antropologia kultury, dz. cyt.

A. Kępiński, Twarz, ręka, tamże.

N. Elias, O zachowaniu w sypialni, tamże.

Lektura uzupełniająca:

C. Lévi-Strauss, Społeczeństwo tubylców i jego styl, (w:) tenże, Smutek tropików, Łódź 1992, s. 172 – 191.

9. Kultura i osobowość.

Pojęcie osoby i jego ewolucje: od identyfikacji z maską przez osobę prawną, moralną i duchową do kategorii filozoficznej. Psychika a osobowość w koncepcji psychoanalitycznej, zakaz kazirodztwa – kultura jako rezultat obrony „ja” przed popędami. Wpływ interakcji społecznych na kształtowanie osobowości – charakter społeczny jako rezultat internalizacji standardów moralnych, kategoryzacji poznawczych i systemu symboliki ekspresji. Międzykulturowe i wewnątrzkulturowe zróżnicowanie charakteru; pojęcie socjalizacji.

S. Freud, Egi i id, (w:) Antropologia kultury, dz. cyt.

M. Mauss, Pojęcie osoby, pojęcie „ja”, tamże

Lektura uzupełniająca:

E. Fromm, Charakter a proces społeczny, tamże.

10. Pierwotne związki społeczne - rodzina

Wspólnota a stowarzyszenie – podstawowe wzory związków społecznych. Konstytutywne cechy wspólnoty i jej typy. Grupa własna i obca; grupa odniesienia. Społeczność lokalna i zbiorowość terytorialna. Lokalizm. Cechy dystynktywne rodziny. Zakaz kazirodztwa i elementarna organizacja społeczna. Małżeństwo jako więź grupowa. Kulturowe i historyczne odmiany modelu rodziny.

F. Tönies, Wspólnota i stowarzyszenie, (w) Antropologia kultury, dz. cyt.

R. Hoggart, „Oni” i my, tamże. C. Lévi-Strauss, Rodzina, (w:) Antropologia kultury, dz. cyt.

B. Szacka, Sfera reprodukcji, (w:) tejże, Wprowadzenie do socjologii, Warszawa 2003.

Lektury uzupełniające:

Ch. H. Cooley, Grupy pierwotne, tamże

E. Nowicka, Struktura społeczna (fragment), (w:) Świat człowieka – świat kultury, dz. cyt.

11. Mit i myślenie mityczne.

Funkcje i znaczenie mitu. Mit jako forma myślenia; cechy światopoglądu mitycznego. Mit jako uprawomocnienie tradycji. Mit pierwotny a mit narodowy. Pojęcie mitologizacji. Mitologie współczesne.

L. Kołakowski, Rozróżnienie wstępne, (w:) tegoż, Obecność mitu, wyd. dowolne.

Joanna Rapacka, Z dziejów mitu kosowskiego. (Od Miloša Obilića do Gavrila Principa), (w:) tejże, Godzina Herdera. O Serbach, Chorwatach i idei jugosłowiańskiej, Warszawa 1995, s. 113 – 124.

Lektury uzupełniająca:

O. Paz, Lévi-Strauss albo nowa uczta Ezopa, Kraków, s. 23-49.

J.Cambpell, Mit a świat współczesny (fragment), (w:) tegoż, Potęga mitu, Kraków 1994, s. 37 – 63.

12. Rytuał, rytualizacja, ceremonia.

Zjawisko rytualizacji – biologiczny i kulturowy sens rytuału. Czynności kompulsywne a rytuały religijne. Komunikacyjna i więzotwórcza funkcja zachowań zrytualizowanych. Schemat i rytm rytuału. Homeostatyczna funkcja rytuału – rytuał jako podstawowa struktura przeżyciowa w sytuacjach progowych; rytuał jako rutynowa technika przezwyciężania kryzysów społecznych. Koncentracja życia społecznego w ceremoniach. Zjawisko etykiety. Ceremonialna przemoc symboliczna.

I. Eibl-Eibesfeldt, Ryty powitania, (w:) Antropologia widowisk, red. L. Kolankiewicz, Warszawa 2005.

N. Elias, Etykieta i cereminiał, tamże.

Lektury uzupełniające:

K. Lorenz, Tak zwane zło, Warszawa 1996, (fragmenty, s. 84-89, 92-114.)

J. Tokarska-Bakir, Zanik doświadczenia, „Teksty Drugie” 2006, nr 3.

13. Kultura przez pryzmat języka.

Język jako kryterium kultury – kryteria identyfikacji języka, jego podstawowe funkcje kulturowe. Hipotezy pochodzenia mowy i ich rola heurystyczna. Powstanie języka jako pierwotny fakt kulturowy. Język jako forma symboliczna i elementarna postać funkcji symbolicznej kultury.

R. Leakey, Sztuka mówienia, (w:) Antropologia słowa, red. G. Godlewski, Warszawa 2003.

E. Cassirer, Język jako forma symboliczna, tamże.

Lektury uzupełniające:

C. Lévi-Strauss, Kultura i język, tamże.

E. Sapir, Język, tamże.

14. Oralność a piśmienność.

Słowo jako zdarzenie i jako działanie. Intelektualna organizacja doświadczenia i refleksji w kulturze oralnej. Pamięć typu oralnego; środki mnemoniczne; rola formuły. Charakterystyka komunikacji w kulturze oralnej. Ciało w procesie wokalizacji. Wynalazek pisma a przeobrażenia kultury i świadomości. Rodzaje zapisów: piktogram, ideogram, zapis sylabiczny, alfabet fonetyczny. Organizacja wypowiedzi w kulturze oralnej i tekstu w kulturze pisma. Charakterystyka komunikacji opartej na piśmie. Znaczenie języków kontrolowanych chirograficznie. Wpływ pisma na kształtowania się języków narodowych; dialekty a grofolekt.

W. J. Ong, Psychodynamika oralności, (w:) Antropologia słowa, dz. cyt.

A. B. Lord, O formule, tamże. W. J. Ong, Pismo a struktura świadomości, (w:) Antropologia słowa, dz. cyt.

Lektury uzupełniające:

J. Goody, Słowo Boga, tamże.

M. Dąbrowska-Partyka, Pismo jako znak tożsamości, (w:) Język a tożsamość narodowa, red. M. Bobrownicka, Kraków 2000.

15. Kultura druku.

Stan kultury poprzedzającej wynalazek druku: ograniczony i wyspecjalizowany obieg piśmienności, rozległe residua kultury oralnej. Techniczne, społeczne, ekonomiczne i światopoglądowe przesłanki pojawienia się druku. Mechanika i czytelność druku: słowo „widzialne”, „homogeniczność” strony, typograficzne środki organizacji percepcji i myślenia, przekład kompleksu stosunków na proste kategorie wizualne, specjalizacja i fragmentaryzacja zmysłów, kwantyfikacja i jednolita powtarzalność – ich funkcja wzorcotwórcza. Autor jako nowa postać kultury – mechaniczność a idea oryginalności. Indywidualizacja i racjonalizacja stosunków międzyludzkich. Pojawienie się kategorii „punktu widzenia”.

J. Burke, Drukarskie prasy, czyli o maszynach do porządkowania myśli, (w:) Antropologia słowa, dz. cyt.

W. J. Ong, Druk, przestrzeń i zamknięcie, tamże.

M. Mc Luhan, Galaktyka Gutenberga, tamże.

Bieżące przygotowanie do zajęć i aktywność podczas dyskusji. Prezentacje studenckie. Obecność na zajęciach.

Egzamin (ocena niezależna).