Historia Polski

obowiązkowe

w sali

Wykład poświęcony będzie wybranym zagadnieniom z dziejów ludności polskiej w XIX w. Rozważania skoncentrowane będą wokół problematyki równości. Interesować nas będzie zarówno zmieniająca się na przestrzeni stulecia definicja, jak i granice równości. W tym celu przyjrzymy się zwłaszcza grupom uważanym za gorsze pod pewnymi względami i niezasługujące na niektóre prawa: chłopom, Żydom, kobietom, a także robotnikom. Uwzględniona zostanie też kwestia statusu dzieci oraz społecznego postrzegania osób chorych i starszych. Szerokie, trójzaborowe ujęcie ma na celu zapoznanie studentów z doświadczeniami w znacznej mierze wspólnymi dla ludności polskiej tego okresu.

Przedmiotem wykładu będą wybrane zagadnienia z historii ludności polskiej pod zaborami, ujmowane z perspektywy problemu równości. Kwestia ta rozważana będzie w szerokim ujęciu – zarówno na poziomie społecznych wyobrażeń, jak i zachodzących realnie procesów, odzwierciedlających się m.in. w zmianach treści obowiązującego ustawodawstwa.

Wiek XIX miał w Europie szczególne znaczenie dla redefinicji pojęcia równości i postrzegania jego granic. Pod wpływem dorobku Oświecenia i doświadczeń okresu Rewolucji Francuskiej zakwestionowano odwieczne, sztywne podziały stanowe i po raz pierwszy w odniesieniu do tak wielu grup zaczęto formułować postulat egalitaryzmu, w większym niż dotąd stopniu dostrzegając człowieczeństwo jednostek nienależących do elit. Jednocześnie w zależności od tego, przez kogo i w odniesieniu do kogo ów postulat równości był formułowany, przyjmował zróżnicowaną treść; żądanie równości absolutnej niemal nie występowało – nawet myśliciele uznawani za liberałów byli przeciwnikami równouprawnienia wszystkich kategorii mieszkańców. Uważano, że społeczeństwa składają się z ludzi o różnej wartości.

Charakterystyka ta aktualna jest również w odniesieniu do ziem polskich pod zaborami. Zniesienie stanów i demokratyzacja społeczno-polityczna, wzmacniana przez nowoczesne, jednolite procedury biurokratyczne, prowadziły do realnych równościowych zmian statusu jednostek. Słabły dotychczasowe podziały, wyłaniały się nowe grupy społeczne (inteligencja, robotnicy fabryczni, burżuazja). Z drugiej jednak strony przynależność do poszczególnych grup nadal trwale „stygmatyzowała” – wyjście poza własne środowisko czy awans społeczny wymagały wielkich wysiłków jednostek i prób przebicia się przez „szklany sufit”.

Co ważne, nie zanikała również trwałość ugruntowanego od stuleci przekonania o podziale ludzi na lepszych i gorszych, na zdatnych i niezdatnych do udziału w rządach, na „motłoch” i „elity”. Nawet autorzy projektów postulujących poprawę losu poszczególnych grup, jak np. dążący do zreformowania sytuacji chłopów klemensowczycy czy opowiadający się za emancypacją robotników socjaliści, nie byli wolni od przekonania o gorszości, niższym statusie i zacofaniu cywilizacyjnym otaczanych opieką grup. Owo paternalistyczne nastawienie zastępowało wprawdzie dawniejsze głosy pełne otwartej pogardy wobec grup nieuprzywilejowanych, pozostaje jednak pytanie, na ile była to zmiana jakościowa.

W trakcie wykładu omówione zostaną rozmaite projekty reformatorskie, jakie wobec dezintegracji dotychczasowego ładu społecznego formułowali polscy politycy i społecznicy. Poruszony zostanie problem ambiwalencji tychże projektów – choć z jednej strony zawierały one w sobie mniejsze lub większe postulaty emancypacji grup nieuprzywilejowanych (chłopów, Żydów, kobiet, robotników), to zarazem nierzadko głosiły konieczność stosowania przymusu i niezbędność wykorzenienia złych nawyków siłą. Uważano, że dla dobra tychże grup i osiągnięcia harmonii społecznej przymusowe dyscyplinowanie, „cywilizowanie” i wtłaczanie w założony mechanizm jest niezbędne.

Przedmiotem zainteresowania w ramach wykładu będą zatem rozmaite grupy uważane za gorsze pod pewnymi względami i niezasługujące na równouprawnienie. Uzupełniająco uwzględniona zostanie kwestia statusu dzieci oraz społecznego postrzegania osób chorych i starszych, a więc kolejnych grup niezaliczanych do normatywnego modelu.

1. Literatura ogólna:

- T. Kizwalter, W stronę równości, Kraków 2014

- A. Chwalba, Historia Polski 1795-1918, Kraków 2000

- T. Kizwalter, Historia powszechna. Wiek XIX, Warszawa 2003

- J. Osterhammel, Historia XIX wieku. Przeobrażenie świata, Poznań 2016

- Przemiany społeczne w Królestwie Polskim 1815-1864, red. W. Kula, J. Leskiewiczowa, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1979

2. Literatura dotycząca kwestii chłopskiej:

- Chłopi – naród – kultura, t. 1-5, Rzeszów 1996-1997

- W. Mędrzecki, Młodzież wiejska na ziemiach Polski centralnej 1864-1939: procesy socjalizacji, Warszawa 2002

- A.K. Banach, Kariery zawodowe studentów Uniwersytetu Jagiellońskiego pochodzenia chłopskiego z lat 1860/1861-1917/1918, Kraków 2009

- R. Czepulis, Myśl społeczna twórców Towarzystwa Rolniczego (1842-1861), Wrocław 1964

3. Literatura dotycząca kwestii żydowskiej:

- A. Eisenbach, Emancypacja Żydów na ziemiach polskich 1785-1870 na tle europejskim, Warszawa 1988

- A. Polonsky, The Jews in Poland and Russia, t. 1, Oxford-Portland 2010

- M. Wodziński, Władze Królestwa Polskiego wobec chasydyzmu. Z dziejów stosunków politycznych, Wrocław 2008

- M. Wodziński, „Cywilni chrześcijanie”: Spory o reformę Żydów w Polsce, 1789-1830, w: Kwestia żydowska w XIX wieku. Spory o tożsamość Polaków, Warszawa 2004, s. 9-42

- A. Jagodzińska, Pomiędzy. Akulturacja Żydów Warszawy w drugiej połowie XIX wieku, Wrocław 2008

- A. Cała, Wizerunek Żyda w polskiej kulturze ludowej, Warszawa 2005

4. Literatura dotycząca kwestii kobiecej:

- Kobieta i edukacja na ziemiach polskich w XIX i XX wieku: zbiór studiów, red. A. Żarnowska, A. Szwarc, Warszawa 1995

- Kobieta i praca: wiek XIX i XX: zbiór studiów, red. A. Żarnowska, Warszawa 2000

- Kobieta i świat polityki: Polska na tle porównawczym w XIX i w początkach XX wieku: zbiór studiów, red. A. Żarnowska, A. Szwarc, Warszawa 1994

- A. Dauksza, Kobiety na drodze. Doświadczenie przestrzeni publicznej w literaturze przełomu XIX i XX wieku, Kraków 2013

- Aktywność kobiet w organizacjach zawodowych i gospodarczych w XIX i XX wieku, red. K. Makowski, Poznań 2007

5. Literatura dotycząca kwestii robotniczej:

- A. Żarnowska, Klasa robotnicza Królestwa Polskiego 1870-1914, Warszawa 1974

- A. Żarnowska, Robotnicy i procesy modernizacji społecznej w dobie intensywnej industrializacji na ziemiach polskich na przełomie wieków XIX i XX, Warszawa 1998

- M. Nietyksza, Rozwój miast i aglomeracji miejsko-przemysłowych w Królestwie Polskim 1865-1914, Warszawa 1986

6. Literatura dotycząca praw dzieci:

- P. Ariẻs, Historia dzieciństwa, przeł. M. Ochab, Warszawa 2010

- S. Pinker, Zmierzch przemocy, tłum. T. Bieroń, Poznań 2015

- E. Key, Stulecie dziecka, tłum. I. Moszczeńska, Warszawa 1995

7. Literatura dotycząca problemu dysfunkcji fizycznych i starości:

- J. P. Bois, Historia starości. Od Montaigne’a do pierwszych emerytur, Warszawa 1996

- B. Gapiński, Ludzie starzy na wsi polskiej od schyłku XIX wieku po rok 1939, Poznań 2014

- E. Leś, Zarys historii dobroczynności i filantropii w Polsce, Warszawa 2001

- A. Woźniak, Szpitale wiejskie na Mazowszu w końcu XVII i w początkach XIX w., w: Szpitalnictwo w dawnej Polsce, red. M. Dąbrowska, J. Kruppé, Warszawa 1998, s. 75-86

- B. Geremek, Litość i szubienica, Warszawa 1989

Warunkiem zaliczenia jest uzyskanie pozytywnej oceny z krótkiego egzaminu pisemnego przeprowadzonego na zakończenie zajęć.