Introduction to cultural research

Zajęcia te mają charakter komplementarny wobec zajęć Historia myśli kulturoznawczej. Celem zajęć jest przygotowanie studentów do krytycznej refleksji nad kulturą z perspektywy antropologicznej. Jego realizacji służy prezentacja podstawowych kategorii badawczych, pól zainteresowań i narzędzi metodologicznych charakterystycznych dla ujęcia antropologicznego.

Zajęcia te mają charakter komplementarny wobec zajęć Historia myśli kulturoznawczej. Zajęcia są wprowadzeniem do antropologicznego rozumienia kultury, z uwzględnieniem kontekstów kultur Europy Środkowo-Wschodniej. Mają na celu wyjaśnienie, na czym polega antropologiczna perspektywa w badaniach nad kulturą. Prezentują najważniejsze dla tej perspektywy obszary zainteresowań i kategorie badawcze, a w tym: przestrzeń, czas, ciało, typy więzi społecznych, pojęcie osoby oraz historycznie ukształtowane modele kultury, a także podstawowe narzędzia metodologiczne i ujęcia teoretyczne, takie jak wzór kultury i relatywizm kulturowy. Zajęcia są też próbą przybliżenia postawy poznawczej określanej jako „wyobraźnia antropologiczna”. Poszczególne tematy omawiane są w odniesieniu do zjawisk i procesów reprezentatywnych dla kultur regionu.

Podczas zajęć student rozwija swoje umiejętności badawcze i uczy się samodzielnie zdobywać wiedzę, korzystając ze wsparcia opiekuna naukowego.

1. Wprowadzenie: antropologiczne rozumienie kultury.

Zagadnienia: uniwersum człowieka jako uniwersum kultury, różnorodność kultur, postrzeganie innego/obcego, dwa modele postawy wobec „dzikich”: Jean-Jacques Rousseau i Charles Darwin, europocentryzm; pojęcie wyobraźni antropologicznej, obszary i perspektywy refleksji antropologicznej.

2. Antropologia wśród innych nauk społecznych.

Zagadnienia: dziej kształtowania się pojęcia i zakresu antropologii, perspektywa europejska a perspektywa amerykańska, paradygmaty antropologii, antropologia fizyczna, antropologia wobec etnologii i etnografii, antropologia społeczna i kulturowa, antropologia, humanistyka i nauki społeczne, problem folklorystyki.

3. Czym jest kultura?

Zagadnienia: źródła refleksji kulturoznawczej, różnorodność sposobów rozumienia kultury i próby ich uporządkowania, problem opozycji natura-kultura, wartościujące i niewartościujące rozumienie kultury, „cechy dystynktywne” kultury, klasyczne definicje i teorie kultury, holistyczne koncepcje kultury a jej współczesne rozumienie.

4. Ciało i cielesność.

Zagadnienia: kierunki naukowej refleksji nad ciałem i cielesnością, prekursorzy antropologii ciała, ciało ludzkie jako źródło wyobrażeń kultury symbolicznej, kulturowe tworzenie ciała, człowiek jako całość fizjo-psycho-socjologiczna, ciało jako pierwsze narzędzie człowieka, techniki posługiwania się ciałem, ich uwarunkowania i klasyfikacje.

5. Przestrzeń jako kategoria kultury.

Zagadnienia: jednorodność przestrzeni naturalnej i niejednorodność przestrzeni kulturowej, przestrzeń jako sacrum i profanum, Chaos i Kosmos, axis mundi – środek świata, symboliczny wymiar miasta, stwarzanie świata, emocje, pojęcia i wyobrażenia dotyczące przestrzeni u człowieka dorosłego i dziecka, ciało i schemat orientacji przestrzennej, ludzka perspektywa i miary przestrzeni, językowe wymiary przestrzeni.

6. Czas jako kategoria kultury.

Zagadnienia: specyfika czasu świętego, czas historyczny i czas mityczny, cykliczność czasu mitycznego, kulturowe funkcje powrotu do czasu początków, pojęcie mitu, mit jako wzorzec, reaktualizacja mitu, historia święta a historia, zmiana wyobrażeń o czasie, metod organizacji i odmierzania czasu od wieków średnich do renesansu, czas miasta i czas wsi, pojawienie się zegara, kolejne przemiany w postrzeganiu czasu.

7. Osoba, osobowość, tożsamość.

Zagadnienia: podstawowe pojęcia i teorie koncepcji psychoanalitycznej Freuda, procesy psychiczne w kształtowaniu osobowości, kompleks Edypa a superego, znaczenie kultury w koncepcji Freuda, podstawowa struktura osobowości, struktura socjoekonomiczna społeczeństwa a struktura charakterologiczna jednostki, procesualność tych kategorii, psychologiczne podłoże kultury.

8. Wspólnota i stowarzyszenie.

Zagadnienia: wspólnota i stowarzyszenie jako podstawowe wzory związków społecznych, charakterystyka wspólnoty (wspólnota krwi, terytorium, ducha, kwestia autorytetu) i stowarzyszenia (niezależność – rozdzielenie, dobrowolność, kontrakt, konwencja), najważniejsze formy wspólnoty i stowarzyszenia, naród jako abstrakcyjna wspólnota.

9. Kultura symboliczna i kultura materialna.

Zagadnienia: pojęcie kategorii kultury, klasyfikacje kategorii kultury, potoczne rozumienie kultury, zakres kultury symbolicznej: znaki i wartości, proces semiozy, problem autonomiczności i autoteliczności kultury symbolicznej, świat rzeczy jako sfera ludzkiej codzienności i niecodzienności, kultura materialna – zakres kategorii, kierunki refleksji antropologicznej nad kulturą materialną.

10. Kultura i język.

Zagadnienia: język jako kryterium kultury, podstawowy fakt kulturowy i najdoskonalszy przejaw ładu kulturowego, język jako narzędzie transmisji kultury, funkcja symboliczna języka, oralność i piśmienność, tradycja ustna jako medium podtrzymywania ciągłości kultury, mówienie jako działanie, sposób istnienia dzieła ustnego, literatura ustna.

11. Narzędzia rozumienia kultury: wzór kultury, relatywizm kulturowy.

Zagadnienia: antropologiczne i biologiczne przesłanki różnorodności kultur, integracja i konfiguracja kultury, wzór kultury jako kategoria rozumienia i opisu kultury, przykłady wzorów kultury, wymiary relatywizmu kulturowego: deskryptywny, normatywny, epistemologiczny, Franz Boas jako twórca paradygmatu antropologicznego.

12. Modele kultury: kultura tradycyjna i jej przykłady w Europie Środkowo-Wschodniej.

Zagadnienia: niejednoznaczność pojęcia „kultura tradycyjna”, charakterystyka tradycyjnej kultury ludowej, panpsychizm i wielofunkcyjność czynności i wytworów, życie wsi litewskiej jako wzór kultury, obyczajowość, religijność, oralność, wspólnotowość, kwestia autorytetu, święto, formy transmisji wiedzy i doświadczenia.

13. Modele kultury: kultura szlachecka i jej przykłady w Europie Środkowo-Wschodniej.

Zagadnienia: wzór kultury szlacheckiej: szlachcic ziemianin i gospodarz, rustykalny charakter kultury szlacheckiej, etos rycerski jako podstawa tożsamości szlacheckiej, autorytet, prawo, obyczaj i język w kulturze szlacheckiej, dworska społeczność lokalna, wzorce osobowe: mąż, wojownik, patriota, katolik.

14. Modele kultury: kultura mieszczańska i jej przykłady w Europie Środkowo-Wschodniej.

Zagadnienia: etyka protestancka i postawa purytańska jako źródła „ducha kapitalizmu”, utylitaryzm, życie metodyczne, pracowitość, oszczędność, kategoria zysku, mieszczaństwo kapitalistyczne i jego racjonalizm, burżuazja, problem wolności i własności, dynamika życia miejskiego, praca, zasługa osobista i dochód jako kryterium wartości jednostki i warunek awansu społecznego.

15. Model kultury: kultura masowa.

Zagadnienia: pojęcie kultury masowej, historyczne uwarunkowania narodzin kultury masowej, kultura ludowa a kultura masowa, zjawisko homogenizacji, ujednolicenie, infantylizacja i konsumpcja jako atrybuty kultury masowej, korupcja sztuki, masowy charakter środków komunikacji.

Nakład pracy studenta:

Uczestnictwo w zajęciach w sali – 30 godzin (1 ECTS)

Przygotowanie do zajęć - 30 godzin (1 ECTS)

Przygotowanie do egzaminu – 30 godzin (1 ECTS)

Literatura obowiązkowa

01.1. Nowicka E., Przedmiot antropologii [w:] tejże, Świat człowieka – świat kultury, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006, s. 17-44.

01.2. Mencwel A., Przedsłowie. Wyobraźnia antropologiczna, [w:] tegoż, Wyobraźnia antropologiczna. Próby i studia, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2006, s. 9-24.

02.1. Barnard A., Wizje antropologii [w:] tegoż, Antropologia. Zarys teorii i historii, Państwowy Instytut Wydawniczy, przeł. S. Szymański, Warszawa 2006, s. 31-45.

02.2. Lévi-Strauss C., Miejsce antropologii wśród nauk społecznych... [w:] tegoż, Antropologia strukturalna, przeł. K. Pomian, Wydawnictwo KR, Warszawa 2000, s. 309-318.

03.1. Nowicka E., Podstawowe pojęcia antropologii [w:] Świat człowieka – świat kultury, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006, s. 45-88.

03.2. Kłoskowska A., Rozumienie kultury [w:] tejże, Kultura masowa. Krytyka i obrona, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1983, s. 9-42.

03.3. Burszta W. J., Kultura i kultury [w:] tegoż, Antropologia kultury. Tematy, teorie, interpretacje, Zysk i S-ka, Poznań 1998, s. 35-57.

04.1. Szpakowska M., Wstęp: ciało w kulturze [w:] Antropologia ciała. Zagadnienia i wybór tekstów, red. A. Chałupnik, J. Jaworska, J. Kowalska-Leder, I. Kurz, M. Szpakowska, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2008, s. 5-13.

04.2. Mauss M., Sposoby posługiwania się ciałem [w:] Antropologia kultury. Zagadnienia i wybór tekstów, red. G. Godlewski, L. Kolankiewicz, A. Mencwel, P. Rodak, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2005, s. 201-211.

05.1. Eliade M., Elementy rzeczywistości mitycznej (fragment), [w:] tegoż, Sacrum – mit – historia, przeł. A. Tatarkiewicz, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1970, s. 61-96.

05.2. Yi-Fu Tuan, Przestrzeń, miejsce i dziecko oraz Ciało, relacje międzyludzkie i wartości przestrzenne [w:] tegoż, Przestrzeń i miejsce, przeł. A. Morawińska, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1987, s. 32-70.

06.1. Eliade M., Elementy rzeczywistości mitycznej (fragment), [w:] tegoż, Sacrum – mit – historia, przeł. A. Tatarkiewicz, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1970, s. 97-131.

06.2. Le Goff J., Od czasu średniowiecznego do czasu nowożytnego, przeł. A. Frybes [w:] Le Goff J., Czas w kulturze, oprac. A. Zajączkowski, Warszawa 1988, s. 331-355.

07.1. Freud S., Ego i id [w:] Antropologia kultury. Zagadnienia i wybór tekstów, red. G. Godlewski, L. Kolankiewicz, A. Mencwel, P. Rodak, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2005, s. 261-273.

07.2. Fromm E., Dodatek. Charakter a proces społeczny [w:] tegoż, Ucieczka od wolności, przeł. O. i A. Ziemilscy, Czytelnik, Warszawa 1978, s. 257-276.

08.1. Tönnies F., Wspólnota i stowarzyszenie, przeł. M. Łukasiewicz, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1988, s. 21-50 oraz 67-82.

08.2. Kilias J., To, co najważniejsze: naród jako abstrakcyjna wspólnota polityczna [w:] tegoż, Wspólnota abstrakcyjna. Zarys socjologii narodu, Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa 2004, s. 86-97.

09.1. Kłoskowska A., Kategorie kultury. Akademickie i potoczne ujęcie [w:] tejże, Socjologia kultury, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1983, s. 67-81.

09.2. Barański J., Świat rzeczy. Zarys antropologiczny, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2007, s. 7-28.

10.1. Charbonnier G., Kultura i język [w:] tegoż, Rozmowy z Claude Lévi-Straussem, przeł. J. Trznadel, Czytelnik, Warszawa 2000, s. 139-145.

10.2. Czapliński P., Słowo i głos [w:] Literatura ustna, red. P. Czapliński, Słowo/obraz terytoria, Gdańsk 2010, s. 5-16.

11.1. Benedict R., Wzory kultury [w:] Antropologia kultury. Zagadnienia i wybór tekstów, red. G. Godlewski, L. Kolankiewicz, A. Mencwel, P. Rodak, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2005, s. 67-84.

11.2. Barnard A., Od relatywizmu do kognitywistyki [w:] tegoż, Antropologia. Zarys teorii i historii, przeł. S. Szymański, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2006, s. 146-169.

12.1. Pawluczuk W., Ludowa „ontologia” i „technologia” [w:] Antropologia kultury. Zagadnienia i wybór tekstów, red. G. Godlewski, L. Kolankiewicz, A. Mencwel, P. Rodak, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2005, s. 407-413.

12.2. Kolberg O., Dzieła wszystkie. Tom 53: Litwa, Polskie Towarzystwo Muzyczne – Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Wrocław – Kraków – Warszawa 1966, s. 21-43 oraz 63-70.

13.1. Tazbir J., Kultura szlachecka w Polsce [w:] Antropologia kultury. Zagadnienia i wybór tekstów, red. G. Godlewski, L. Kolankiewicz, A. Mencwel, P. Rodak, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2005, s. 477-488.

13.2. Świderska-Włodarczyk U., Uwarunkowania społeczne [w:] tejże, Homo nobilis. Wzorzec szlachcica w Rzeczypospolitej XVI i XVII wieku, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2017, s. 191-270.

14.1. Weber M, Uwagi wstępne [w:] tegoż, Etyka protestancka a duch kapitalizmu, przeł. J. Miziński, Test, Lublin 1994, s.

14.2. Schötz S., Mobilność zawodowa pracowników handlu Lipska w okresie rewolucji przemysłowej 1830-1870. Między samodzielnością a proletaryzacją, przeł. W. Czepulis [w:] Drobnomieszczaństwo XIX i XX wieku. Studia, t. 3., red. S. Kowalska-Gliksman, Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 1992, s. 166-179.

15.1. Kłoskowska A., Ramy społeczne kultury masowej [w:] tejże, Kultura masowa. Krytyka i obrona, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1983, s. 94-107.

15.2. Macdonald D., Teoria kultury masowej [w:] Kultura masowa, wybór, przeł., przedmowa C. Miłosz, kom. J. Szacki, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2002, s. 14-36

Literatura uzupełniająca

Barnard A. i Spencer J. (red.), Encyklopedia antropologii społeczno-kulturowej, Warszawa 2012.

Deliège R., Historia antropologii. Szkoły, autorzy, teorie, Warszawa 2011.

Dziamski G, Kulturoznawstwo czyli wprowadzenie do kultury ponowoczesnej, Gdańsk 2016.

Kłoskowska A., Kultury narodowe u korzeni, Warszawa 1996.

Krawczak E., Antropologia kulturowa. Klasyczne kierunki, szkoły i orientacje, Lublin 2007.

Mencwel A., Godlewski G., Kołakowski A. i inni (red.), Kulturologia polska XX wieku, tom 1: A-K, Warszawa 2013.

Mencwel A., Godlewski G., Kołakowski A. i inni (red.), Kulturologia polska XX wieku, tom 2: L-Ż, Warszawa 2013.

Nowicka E. i Głowacka-Grajper M (red.)., Świat człowieka – świat kultury. Antologia tekstów klasycznej antropologii, Warszawa 2009.

Olszewska-Dyoniziak B., Człowiek – Kultura – Osobowość. Wstęp do klasycznej antropologii kulturowej, Wrocław 2001.

Paluch A. K., Mistrzowie antropologii społecznej. Rzecz o rozwoju teorii antropologicznej, Warszawa 1990.

Perspektywy refleksji kulturoznawczej, red. Jacek Sójka, Poznań 1995.

Staszczak Z., Słownik etnologiczny: terminy ogólne, Warszawa 1987.

Szacki J., Historia myśli socjologicznej, Warszawa 2002.

[Wiedza] absolwent zna i rozumie:

- w podstawowym stopniu terminologię nauk o kulturze z uwzględnieniem perspektywy badawczej Europy Środkowo-Wschodniej (kierunki, teksty, badacze z zakresu nauk o kulturze) i specyfiki rozwoju tych nauk w krajach regionu; zna w podstawowym zakresie terminologię dyscyplin pokrewnych, niezbędną w poznawaniu i rozumieniu zjawisk kultury krajów regionu (K1_W02; Odniesienie do P6S_WG Zakres i głębia)

- w stopniu podstawowym specyfikę różnych modeli kultury w ujęciu antropologicznym (tradycyjna, szlachecka, mieszczańska, masowa), procesy ich transformacji i wzajemne powiązania oraz emanacje w sferze symbolicznej i semiotycznej, a więc w przestrzeni kultury i sztuki, literatury oraz historii krajów Europy Środkowo-Wschodniej (K1_W03; Odniesienie do P6S_WG Zakres i głębia)

[Umiejętności] absolwent potrafi:

- formułować i analizować problemy badawcze, dobierać metody i narzędzia badawcze, oraz prowadzić pod kierunkiem opiekuna naukowego proste badania z zakresu nauk o kulturze i religii i dyscyplin pokrewnych, dotyczących regionu Europy Środkowo-Wschodniej (K1_U02; Odniesienie do P6S_UW Wykorzystywanie wiedzy/ rozwiązywane problemy i wykonywane zadania)

- rozwijać swoje umiejętności badawcze, samodzielnie zdobywać wiedzę, korzystając ze wsparcia opiekuna naukowego; umiejętnie formułować myśli, prezentować wyniki badań w postaci wypowiedzi ustnej lub pisemnej (różnego typu) (K1_U03; Odniesienie do P6S_UW Wykorzystywanie wiedzy/ rozwiązywane problemy i wykonywane zadania)

[Kompetencje społeczne] absolwent jest gotów do:

- krytycznej oceny posiadanej wiedzy, ciągłego dokształcania się i uzupełniania zdobytej wiedzy (K1_K01; Odniesienie do P6S_KK)

- efektywnego komunikowania się i życia w społeczeństwie, w tym również w społeczeństwie odmiennym kulturowo od własnego, podejmowania pracy w grupie, radzenia sobie w typowych sytuacjach zawodowych, do weryfikacji swoich poglądów na drodze rzeczowej dyskusji oraz oceny posiadanej wiedzy (K1_K02; Odniesienie do P6S_KK)

Warunkiem dopuszczenia do zaliczenia przedmiotu jest obowiązkowa obecność na zajęciach zgodnie ze Szczegółowymi zasadami studiowania na Wydziale Lingwistyki Stosowanej (uchwała nr 114 Rady Wydziału LS z dnia 19.12.2017 r.).

Zajęcia prowadzone będą w formie dyskusji na temat zadanych lektur lub materiału zaprezentowanego przez prowadzącego w formie prezentacji.

Egzamin będzie miał charakter ustny. Obejmie wiedzę z materiału omawianego na zajęciach w czasie semestru. Egzamin obejmuje trzy pytania dotyczące materiału przerobionego na zajęciach i lektur wskazanych przez prowadzącego. Na końcową ocenę składają się:

Aktywny udział w zajęciach (10%)

Egzamin ustny (90%).

(wyczerpująca odpowiedź na pytanie = 30%, częściowa = 15%)

Skala ocen:

0%-49% - 2

50%-60% - 3

61%-70% - 3+

71%-80% - 4

81%-90% - 4+

91%-100% - 5

Dodatkowa wiedza - 5+