Anthropology of culture of Central and Eastern Europe

Zajęcia te mają charakter komplementarny wobec zajęć Współczesne kierunki i metody badań kulturoznawczych. Są wprowadzeniem do pogłębionej refleksji nad kulturą z perspektywy antropologicznej, z zaakcentowaniem kontekstów kultur Europy Środkowo-Wschodniej. Mają na celu prezentację najważniejszych obszarów zainteresowań antropologii kultury przedstawienie kategorii badawczych, kierunków i zakresów analizy zjawisk kultury, jak również przygotowanie do wykorzystania tych kategorii w opisie antropologicznym kultur regionu.

Zajęcia są organizowane w Programie zintegrowanych działań na rzecz rozwoju Uniwersytetu Warszawskiego (ZIP), współfinansowanym ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach PO WER, ścieżka 3.5.

Zajęcia te mają charakter komplementarny wobec zajęć Współczesne kierunki i metody badań kulturoznawczych. Są wprowadzeniem do pogłębionej refleksji nad kulturą z perspektywy antropologicznej, z zaakcentowaniem kontekstów kultur Europy Środkowo-Wschodniej. Mają na celu prezentację najważniejszych obszarów zainteresowań antropologii kultury (m.in. przestrzeń, czas, ciało, typy więzi społecznych, pojęcie osoby oraz historycznie ukształtowane modele kultury), przedstawienie kategorii badawczych, kierunków i zakresów analizy zjawisk kultury (m.in. wzór kultury, współczynnik humanistyczny, typ idealny i relatywizm kulturowy), jak również przygotowanie do wykorzystania tych kategorii w opisie antropologicznym kultur regionu, zilustrowane przykładami rozpoznań i analiz charakterystycznych dla regionu zjawisk kulturowych. Omówieniu ujęć metodologicznych towarzyszy przedstawienie koncepcji teoretycznych, kluczowych w dziejach myśli kulturoznawczej i stosowanych współcześnie. Zajęcia są też próbą przybliżenia postawy poznawczej określanej jako „wyobraźnia antropologiczna” w kontekście badania i rozumienia specyfiki kulturowej Europy Środkowo-Wschodniej.

Podczas zajęć student rozwija swoje umiejętności badawcze w zakresie antropologicznego opisu kultur Europy Środkowo-Wschodniej i uczy się samodzielnie zdobywać wiedzę, korzystając ze wsparcia opiekuna naukowego.

BLOK I: Wyobraźnia antropologiczna.

1. Zajęcia wprowadzające: wyobraźnia antropologiczna.

Lektury:

- Mencwel A., „Wyobraźnia antropologiczna. Próby i studia”, Warszawa 2006, rozdziały: „Przedsłowie: wyobraźnia antropologiczna” oraz „Wiedza o kulturze w kulturze współczesnej”, fragmenty: 1, 4, 5, 6;

- Czyżewski K., „Miłosz – Tkanka łączna”, Chorzów 2014, rozdział: „Linia powrotu”.

Zagadnienia: wyobraźnia antropologiczna jako postawa poznawcza w opozycji do postawy zoologicznej, Jan Jakub Rousseau – twórca nauk humanistycznych, antropologia jako „filozofia, która udała się w podróż, problem tożsamości i jej zakwestionowania, kulturoznawstwo jako aspekt kultury, kultura i komunikacja, Ośrodek „Pogranicze – wyobraźnia antropologiczna w działaniu.

2. Źródła refleksji nad kulturą.

Lektury:

- Burszta W.J, „Antropologia kultury. Tematy, teorie, interpretacje”, Poznań 1998, rozdział: „Spotkanie z Innością – u korzeni antropologii ”;

- Pomian K., „Narodziny i przemiany dziedzictwa europejskiego” [w:] „Sploty kultury”, red. Nicole Dołowy-Rybińska, Anna Gronowska, Agnieszka Karpowicz, Igor Piotrowski, Paweł Rodak, Warszawa 2010, s. 32-38.

Zagadnienia: etnocentryzm, kategoria „innego” i „obcego”, dwie koncepcje „dzikiego”, relacja między naturą i kulturą, prekursorzy refleksji nad kulturą, typy Inności – kultury pierwotne i kultura ludowa, historyczne elementy i współczesne treści dziedzictwa europejskiego, dziedzictwo narodowe a dziedzictwo europejskie, świadomość dziedzictwa europejskiego.

3. Problematyka antropologii - perspektywy współczesne.

Lektury:

- „Badanie kultury. Elementy teorii antropologicznej”, red. Marian Kempny, Ewa Nowicka, Warszawa 2003, rozdział: „Elementy teorii antropologicznej – wprowadzenie”;

- Firth R., „Czy antropologia społeczna ma przyszłość” [w:] „Badanie kultury. Elementy teorii antropologicznej”, red. Marian Kempny, Ewa Nowicka, Warszawa 2003.

Zagadnienia: kierunki i pola problemowe współczesnych poszukiwań antropologicznych: kontrowersje wokół teorii i istoty badań antropologicznych, sfera symboli i działań symbolicznych, kulturowy sens organizacji społeczeństw, kulturowy wymiar gospodarek ludzkich i problematyka płci kulturowej; antropologia jako postawa moralna.

4. Problematyka antropologii – perspektywy polskie.

Lektury:

- Piotrowski I., „Kwestia geografii? Wyspy, trajektorie, wyprawy badawcze – przesłanki mapy polskiego kulturoznawstwa” [w:] „Kulturoznawstwo polskie. Przeszłość, przestrzeń, perspektywy”, red. Piotr Jakub Fereński, Anna Gomóła, Marta Wójcicka, Magdalena Zdrodowska, Gdańsk 2018;

- Skórzyńska A., „Społeczności praktyk i pola współpracy. Między badaniami kulturoznawczymi a animacją kulturową” [w:] „Kulturoznawstwo polskie. Przeszłość, przestrzeń, perspektywy”, red. Piotr Jakub Fereński, Anna Gomóła, Marta Wójcicka, Magdalena Zdrodowska, Gdańsk 2018.

Zagadnienia: ośrodki kulturoznawcze w Polsce, ich korzenie, specyfika i zakresy zainteresowań, kulturoznawstwo polskie na tle orientacji badawczych w regionie i w świecie, kulturoznawcy jako badacze i jako praktycy działania w kulturze – fenomen animacji kultury i współpracy z kulturą sektorową.

BLOK II: Wymiary kultury.

5. Sacrum, profanum, kultura symboliczna.

Lektury:

- Eliade M., „Sacrum i profanum. O istocie religijności”, przeł. Robert Reszke, Warszawa 1999, rozdział: „Wprowadzenie”;

- Burszta W.J, „Antropologia kultury. Tematy, teorie, interpretacje”, Poznań 1998, rozdział: „Obrzędy i symbole”.

Zagadnienia: pojęcia sacrum i profanum – dwie sytuacje egzystencjalne i formy bycia w świecie, ich znaczenie dla rozpoznawania i rozumienia zjawisk kulturowych, obrzędy i obrzędowość w kulturze, rytuały i ich rola, semantyka komunikacji kulturowej, kultura symboliczna.

6. Kulturowe uwarunkowania ciała.

Lektury:

- Mauss M., „Socjologia i antropologia”, przeł. Marcin Król, Krzysztof Pomian, Jerzy Szacki, Warszawa 2001, rozdział: „Pojęcie sposobów posługiwania się ciałem”, s. 391-397;

- Stomma L., „Antropologia kultury wsi polskiej XIX w.”, Gdańsk 2000, rozdział VII: „Tablice Mendelejewa”.

Zagadnienia: ciało jako pierwsze narzędzie człowieka, sposoby posługiwania się ciałem i ich kulturowe uwarunkowanie, klasyfikacje sposobów posługiwania się ciałem, matryca ludowego spojrzenia na świat – ciało jako narzędzie wartościowania rzeczywistości i oddziaływania na nią, ciało i magia.

7. Ciało i tożsamość.

Lektury:

- Surynt I., „Brzydota – piękno – zdrowie. O narodowych konstrukcjach ciała w niemieckiej literaturze XIX wieku na przykładzie twórczości Gustava Freytaga” [w:] „Colloquia Anthropologica et Communicativa nr 4, Wrocław 2011, s. 133-157;

- Bauman Z., „Ponowoczesne przygody ciała” [w:] „Antropologia ciała. Zagadnienia i wybór tekstów”, red. Agata Chałupnik, Justyna Jaworska, Justyna Kowalska-Leder, Iwona Kurz, Małgorzata Szpakowska, Warszawa 2008.

Zagadnienia: ciało jako konstrukt ideologiczny, fizjologiczno-higieniczny aspekt koncepcji narodu, antropologia biologiczna a konstruowanie kryterium rozróżnienia swojskości i obcości, dyspozycje anatomiczne i fizjologiczne jako kryterium przynależności do cywilizacji, kwestia płci – „naturalizacja” kobiety, od ciała robotnika i żołnierza do ciała prywatnego i konsumpcyjnego.

8. Ciało w dyskursach kulturowych.

Lektury:

- Glensk U., Gawliński P., „Niechciane ciało. O zaniechaniu obrzędowości pogrzebowej w Czechach” [w:] „Colloquia Anthropologica et Communicativa nr 4, Wrocław 2011, s. 195-211;

- Nikiforova B., Šapoka K., „Body as a New Social Medium in Lithuanian Perfomative Arts: How Discourse Comes to Matter” [w:] „Kultura i wartości” nr 22, Lublin 2017, s. 5-19.

Zagadnienia: historyczne wyobrażenia śmierci i umierania, narodziny ars moriendi, konwencjonalizacja postępowania ze zmarłym i ceremonii pogrzebowych, zjawisko „bezowków”, współczesnych czeskich pochówków nierytualnych, ciało jako podmiot i przedmiot w sztuce współczesnej, artystyczne i kulturowe rekonceptualizacje ciała, funkcje i znaczenia ciała w litewskich sztukach performatywnych.

9. Przestrzeń i miejsce.

Lektury:

- Jałowiecki B., „Magia miejsc” [w:] „Peryferie kultury. Szkice ofiarowane profesorowi Rochowi Sulimie”, Warszawa 2013;

- Hall E.T., „Ukryty wymiar”, przeł. Teresa Hołówka, Warszawa 1997, rozdziały: „Antropologia przestrzeni: model strukturalny” oraz „Dystanse u człowieka”.

Zagadnienia: waloryzacja i sposoby postrzegania przestrzeni, socjotwórcze role miejsc, pojęcie „miejsca magicznego”, magia domu, przestrzeni prywatnej i przestrzeni publicznej, przestrzeń trwała, półtrwała i nieformalna, przestrzeń dospołeczna i odspołeczna, dynamizm przestrzeni, kategoria dystansów.

10. Przestrzeń: centra i pogranicza.

- Venclova T., „Opisać Wilno”, przeł. Alina Kuzborska, Warszawa 2006, rozdział: „Miasto w Europie: narodowości Wilna”;

- Kieniewicz J., „Pogranicza i peryferie: o granicach cywilizacji europejskiej” [w:] „Cywilizacja europejska. Różnorodność i podziały. Tom III”, red. Maciej Koźmiński, Kraków 2014.

Zagadnienia: miasto jako centrum i jako pogranicze, miasto jako laboratorium „wspólnot wyobrażonych”, heterogeniczność etniczna, religijna, językowa i kulturowa Wilna i jej konsekwencje w kontekście myśli Bachtina, rozumienie pogranicza i jego cechy dystynktywne, granice Europy i jej kultury a proces przekształcania się pograniczy w peryferie, pogranicza i problem Europy Środkowo-Wschodniej, Kresy jako model pogranicza wyobrażonego.

11. Przestrzeń i tożsamość.

Lektury:

- Jakowenko N., „Druga strona lustra. Z historii wyobrażeń i idei na Ukrainie XVI-XVII wieku”, przeł. Katarzyna Kotyńska, Warszawa 2010, rozdział: „Ukraina między Wschodem i Zachodem: projekcja pewnej idei”;

- Bartosz A., „Nie bój się Cygana”, Sejny 1994, rozdział: „Jadą wozy kolorowe”.

Zagadnienia: problem tożsamości terytorialnej, przestrzeń życiowa ukraińskiego etnosu jako metafizyczna, ponadczasowa stała, „swoi” i „agresorzy”, idea wyodrębnienia Europy Środkowo-Wschodniej i kulturowy status Ukrainy, przestrzeń między Wschodem a Zachodem i jej „przemieszczenia”, Cygan wędrujący – stereotyp czy rzeczywistość? Dom, miejsce, wędrówka w kulturze romskiej.

12. Czas i tożsamość.

Lektury:

- Neher A., „Wizja czasu i historii w kulturze żydowskiej”, przeł. Bohdan Chwedeńczuk [w:] „Czas w kulturze”, red. Andrzej Zajączkowski, Warszawa 1988;

- Andruchowycz J., „Środkowowschodnie rewizje”, przeł. Lidia Stefanowska [w:] Andruchowycz J., Stasiuk A., „Moja Europa”, s. 25-45.

Zagadnienia: wyobrażenie Żydów jako „budowniczych czasu”, koncepcja czasu w tradycji żydowskiej, wpisanie czasu religijnego w konstruktywny wymiar historii, sens i celowość historii, empiryczne pojmowanie czasu w judaizmie, Europa jako historia jednostkowa i zbiorowa, środkowoeuropejskie pojmowanie przeszłości i przyszłości, bycie w historii jako składnik tożsamości.

13. Czas i współczesność.

Lektury:

- Haber F.C.., „Darwinowska rewolucja w pojęciu czasu” [w:] „Czas w kulturze”, red. Andrzej Zajączkowski, Warszawa 1988;

- Schnabel U., „Sztuka leniuchowania. O szczęściu nicnierobienia”, przeł. Viktor Grotowicz, Warszawa 2014, s. 11-45.

Zagadnienia: źródła współczesnych wyobrażeń na temat czasu: koncepcje czasu przed Darwinem – czas matematyczny spleciony z czasem religijnym, rewolucja Darwinowska – zmiana, rozwój i postęp jako aspekty postrzegania czasu, otwarcie czasu linearnego, czas człowieka współczesnego: czas wolny, uzyskany i stracony, brak czasu jako zjawisko kulturowe, społeczeństwo przyspieszenia i jego charakterystyka.

14. Osoba i osobowość:

Lektury:

- Mauss M., „Socjologia i antropologia”, przeł. Marcin Król, Krzysztof Pomian, Jerzy Szacki, Warszawa 2001, część V: „Pojęcie osoby”;

- Kardiner A., „Osobowość podstawowa” [w:] „Antropologia kultury. Zagadnienia i wybór tekstów”, red. Grzegorz Godlewski, Leszek Kolankiewicz, Andrzej Mencwel, Paweł Rodak, Warszawa 2005.

Zagadnienia: ewolucja pojęcia osoby, od utożsamienia z maską, przez osobę prawną, moralna i duchową do kategorii filozoficznej, podstawowa struktura osobowości a charakter społeczny, kluczowe systemy integracyjne a proces kształtowania się osobowości podstawowej.

15. Konstrukcje osoby i osobowości w kulturach regionu.

Lektury:

- Mencwel A., „Stanisław Brzozowski. Postawa krytyczna. Wiek XX”, Warszawa 2014, rozdział II: „Białe ściany polskiego dworu”;

- Uspieński B. A., Żywow W. M., „Car i bóg. Semiotyczne aspekty sakralizacji monarchy w Rosji”, przeł. Henryk Paprocki, Warszawa 1992, rozdział: „Semiotyczne atrybuty monarchy: car i Bóg”.

Zagadnienia: szlachecki i inteligencki konstrukt osobowości, świadomość kulturowych uwarunkowań osobowości, rola rodziny w kształtowaniu osobowości, osobowość stworzona, problem symbiozy władzy i religii, Bizancjum jako źródło rosyjskich wzorów kultury, idea paralelizmu monarchy i Boga, metody i przejawy sakralizacji monarchy.

Nakład pracy studenta:

Uczestnictwo w zajęciach w sali – 30 godzin (1.5 ECTS)

Przygotowanie do zajęć - 30 godzin (1 ECTS)

Przygotowanie projektu pracy – 30 godzin (1.5 ECTS)

Literatura (poza tekstami wymienionymi w programie zajęć):

Barnard A. i Spencer J. (red.), „Encyklopedia antropologii społeczno-kulturowej”, Warszawa 2012.

Deliège R., „Historia antropologii. Szkoły, autorzy, teorie”, Warszawa 2011.

Dziamski G, „Kulturoznawstwo czyli wprowadzenie do kultury ponowoczesnej”, Gdańsk 2016.

Kłoskowska A., „Kultury narodowe u korzeni”, Warszawa 1996.

Krawczak E., „Antropologia kulturowa. Klasyczne kierunki, szkoły i orientacje”, Lublin 2007.

Mencwel A., Godlewski G., Kołakowski A. i inni (red.), „Kulturologia polska XX wieku”, tom 1: A-K, Warszawa 2013.

Mencwel A., Godlewski G., Kołakowski A. i inni (red.), „Kulturologia polska XX wieku”, tom 2: L-Ż, Warszawa 2013.

Nowicka E. i Głowacka-Grajper M (red.)., „Świat człowieka – świat kultury. Antologia tekstów klasycznej antropologii”, Warszawa 2009.

Olszewska-Dyoniziak B., „Człowiek – Kultura – Osobowość. Wstęp do klasycznej antropologii kulturowej”, Wrocław 2001.

Paluch A. K., „Mistrzowie antropologii społecznej. Rzecz o rozwoju teorii antropologicznej”, Warszawa 1990.

„Perspektywy refleksji kulturoznawczej”, red. Jacek Sójka, Poznań 1995.

Staszczak Z., „Słownik etnologiczny: terminy ogólne”, Warszawa 1987.

Szacki J. „Historia myśli socjologicznej”, Warszawa 2002.

Efekty uczenia się:

[wiedza] absolwent zna i rozumie:

1) w pogłębionym stopniu terminologię nauk o kulturze z uwzględnieniem perspektywy badawczej Europy Środkowo-Wschodniej (kierunki, teksty, badacze z zakresu nauk o kulturze) i specyfiki rozwoju tych nauk w krajach regionu; zna w zaawansowanym zakresie terminologię dyscyplin pokrewnych, niezbędną w poznawaniu i rozumieniu zjawisk kultury krajów regionu (K2_W02; odniesienie do P7S_WG Zakres i głębia)

2) w pogłębionym stopniu specyfikę różnych modeli kultury w ujęciu antropologicznym (tradycyjna, szlachecka, mieszczańska, masowa), procesy ich transformacji i wzajemne powiązania oraz emanacje w sferze symbolicznej i semiotycznej, a więc w przestrzeni kultury i sztuki, literatury i języka oraz historii krajów Europy Środkowo-Wschodniej(K2_W03; odniesienie do P7S_WG Zakres i głębia)

3) w pogłębionym stopniu szeroko rozumiany kontekst interkulturowy; ma pogłębioną wiedzę o człowieku jako podmiocie konstruującym struktury społeczne i wytwory kulturowe, ma świadomość zasad ich funkcjonowania i wynikających stąd różnic w postrzeganiu życia społecznego przez przedstawicieli różnych narodowości, grup ideologicznych i wyznaniowych oraz różnie rozumianych mniejszości (K2_W07; odniesienie do P7S_WG Zakres i głębia, P7S_WK Kontekst/uwarunkowania, skutki)

[umiejętności] absolwent potrafi:

4) rozwijać swoje umiejętności badawcze, samodzielnie i korzystając ze wsparcia opiekuna naukowego zdobywać wiedzę, umiejętnie formułować myśli, prezentować wyniki badań w postaci wypowiedzi ustnej lub pisemnej (różnego typu) w nieprzewidywalnych warunkach (K2_U03; odniesienie do P7S_UW Wykorzystywanie wiedzy/ rozwiązywane problemy i wykonywane zadania)

5) posługiwać się ujęciami teoretycznymi, paradygmatami badawczymi i pojęciami właściwymi dla kulturoznawstwa w typowych i nietypowych sytuacjach profesjonalnych (K2_U04; odniesienie do P7S_UW Wykorzystywanie wiedzy/ rozwiązywane problemy i wykonywane zadania)

[kompetencje społeczne] absolwent jest gotów do:

6) krytycznej oceny posiadanej wiedzy, ciągłego dokształcania się i uzupełniania zdobytej wiedzy (K2_K01; odniesienie do P7S_UO Organizacja pracy /planowanie i praca zespołowa, P7S_UU Uczenie się / planowanie własnego rozwoju i rozwoju innych osób, P7S_KK)

7) efektywnego komunikowania się i życia w społeczeństwie, w tym również w społeczeństwie odmiennym kulturowo od własnego, kierowania pracą grupy, radzenia sobie w sytuacjach typowych i wyjątkowych, do weryfikacji swoich poglądów na drodze rzeczowej dyskusji oraz oceny posiadanej wiedzy (K2_K02: odniesienie do P7S_KK)

Metody i kryteria oceniania – I i II semstr:

Warunkiem dopuszczenia do zaliczenia jest obowiązkowa obecność na zajęciach zgodnie ze Szczegółowymi zasadami studiowania na Wydziale Lingwistyki Stosowanej (uchwała nr 114 Rady Wydziału LS z dnia 19.12.2017 r.)

Zajęcia prowadzone będą w formie dyskusji na temat zadanych lektur lub materiału zaprezentowanego przez prowadzącego w formie prezentacji. Aktywny udział w dyskusji oznacza merytoryczne uczestnictwo w dyskusji podczas co najmniej 50% zajęć.

Na zakończenie semestru należy skonsultować z prowadzącym temat i zakres pracy pisemnej, która będzie podstawą zaliczenia całego roku. Ostateczny termin składania pracy pisemnej stanowi data wyznaczona przez prowadzącego na pierwszych lub drugich zajęciach. Osoby nieobecne na tych zajęciach zobowiązane są do zasięgnięcia informacji u prowadzącego zajęcia.

I semestr

Warunkiem zaliczenia na ocenę jest:

Aktywny i merytoryczny udział w zajęciach (40%).

Przedstawienie na piśmie tematu i konspektu pracy pisemnej oraz szczegółowe omówienie go na konsultacjach z prowadzącym, z odniesieniem do problematyki poruszanej na zajęciach (60%).

II semestr i ocena końcowa roczna:

Na końcową ocenę składają się:

Aktywny i merytoryczny udział w zajęciach w skali roku (20%)

Praca pisemna na ustalony i konsultowany wcześniej temat z zakresu antropologii kultury (80%)

Skala ocen:

0%-49% - 2

50%-60% - 3

61%-70% - 3+

71%-80% - 4

81%-90% - 4+

91%-100% - 5

Dodatkowa wiedza - 5+