Cultural anthropology

Zajęcia są wprowadzeniem do pogłębionej refleksji nad kulturą z perspektywy antropologicznej, z zaakcentowaniem kontekstów kultur Europy Środkowo-Wschodniej. Mają na celu prezentację najważniejszych obszarów zainteresowań antropologii kultury przedstawienie kategorii badawczych, kierunków i zakresów analizy zjawisk kultury, jak również przygotowanie do wykorzystania tych kategorii w opisie antropologicznym kultur regionu.

Zajęcia te mają charakter komplementarny wobec zajęć Współczesne kierunki i metody badań kulturoznawczych. Są wprowadzeniem do pogłębionej refleksji nad kulturą z perspektywy antropologicznej, z zaakcentowaniem kontekstów kultur Europy Środkowo-Wschodniej. Mają na celu prezentację najważniejszych obszarów zainteresowań antropologii kultury (m.in. przestrzeń, czas, ciało, typy więzi społecznych, pojęcie osoby oraz historycznie ukształtowane modele kultury), przedstawienie kategorii badawczych, kierunków i zakresów analizy zjawisk kultury (m.in. wzór kultury, współczynnik humanistyczny, typ idealny i relatywizm kulturowy), jak również przygotowanie do wykorzystania tych kategorii w opisie antropologicznym kultur regionu, zilustrowane przykładami rozpoznań i analiz charakterystycznych dla regionu zjawisk kulturowych. Omówieniu ujęć metodologicznych towarzyszy przedstawienie koncepcji teoretycznych, kluczowych w dziejach myśli kulturoznawczej i stosowanych współcześnie. Zajęcia są też próbą przybliżenia postawy poznawczej określanej jako „wyobraźnia antropologiczna” w kontekście badania i rozumienia specyfiki kulturowej Europy Środkowo-Wschodniej.

Podczas zajęć student rozwija swoje umiejętności badawcze w zakresie antropologicznego opisu kultur Europy Środkowo-Wschodniej i uczy się samodzielnie zdobywać wiedzę, korzystając ze wsparcia opiekuna naukowego.

BLOK III: Kategorie, orientacje, założenia poznawcze.

1. Relatywizm kulturowy i wzory kultury.

Lektury:

- Kłoskowska A., „Różnorodność wzorów kultury i funkcje antropologii kulturalnej” oraz „Trwałość i trwanie książki Ruth Benedict Wzory kultury” [w:] Benedict R., „Wzory kultury”, przeł. Jerzy Prokopiuk, Warszawa 1999 (lub inne wydanie);

- Kołakowski L., „Złudzenia uniwersalizmu kulturowego” [w:] „Antropologia kultury. Zagadnienia i wybór tekstów”, red. Grzegorz Godlewski, Leszek Kolankiewicz, Andrzej Mencwel, Paweł Rodak, Warszawa 2005.

Zagadnienia: różnorodność i równoważność kultur, kategorie relatywizmu kulturowego i wzoru kultury, kultura jako rozszerzenie osobowości, krytyka etnocentryzmu, naturalizmu i ewolucjonizmu, postulat badań porównawczych, zakwestionowanie własnej tożsamości jako warunek poznania innego, problem tolerancji wobec różnorodności kultur.

2. Antropologia codzienności.

Lektury:

- Sulima R., „Antropologia codzienności”, Kraków 2000, rozdziały: „Wstęp”, „Semantyka libacji alkoholowej”, „Supermarket. Wstęp do retoryki konsumpcji”;

- Szpakowska M., „Samowiedza obyczajowa czasu wielkich przemian” [w:] „Życie codzienne Polaków na przełomie XX i XXI wieku”, red. Roch Sulima, Łomża 2003.

Zagadnienia: antropologia codzienności jako orientacja badawcza, postulat poznawczy i propozycja badania kultury własnej jako kultury obcej – antropologia, która zaczyna się we własnym domu, dostrzeżenie „inności” w tym, co bliskie i oczywiste, metody obserwacji i opisu, samowiedza kulturowa Polaków, badanie obyczajów jako opis etnograficzny, poszukiwanie ukrytej struktury systemu i rekonstrukcja świadomości uczestników kultury.

3. Antropologia rzeczy.

Lektury:

-Pomian K., „Jak uprawiać historię kultury” [w:] „Przegląd Historyczny”, nr 1/1995 (tom 86), s. 1-13;

- Barański J., „Świat rzeczy. Zarys antropologiczny”, Kraków 2007, rozdział: „Wstęp”.

Zagadnienia: semiofory – klucz do badania historii kulturowej, korzenie, kierunki i problemy badania kultury materialnej, pojęcie kultury materialnej, interdyscyplinarność i semantyczny wymiar rzeczy, współczesne konteksty rzeczy.

BLOK IV: Kultura i związki społeczne.

4. Rodzina – typ idealny i obraz współczesny.

Lektury:

- Malinowski B., „Dzieła. Tom 6: Seks i stłumienie w społeczności dzikich oraz inne studia o płci, rodzinie i stosunkach pokrewieństwa”, red Władysław Markiewicz, Warszawa 1987, rozdziały: „Małżeństwo” oraz „Pokrewieństwo”, przeł. Grażyna Kubica;

- Siekierski S., „Codzienne troski kobiet w świetle listów do Poradnika Domowego” [w:] „Życie codzienne Polaków na przełomie XX i XXI wieku”, red. Roch Sulima, Łomża 2003.

Zagadnienia: konteksty, funkcje i aspekty małżeństwa: seksualność, prokreacja, ekonomia, prawo i rytuał, społeczne uwarunkowania małżeństwa (zakaz kazirodztwa, egzogamia, endogamia), formy małżeństwa (poliandria, poligynia, monogamia), systemy pokrewieństwa, współczesne małżeństwo i rodzina z perspektywy kobiecej.

5. Modele i przemiany rodziny w Europie Środkowo-Wschodniej.

Lektury:

- Łukasiewicz D., „Zmiany w rodzinie” [w:] „Prusy w dobie kształtowania się kapitalizmu (1806-1871)”, red. Grzegorz Kucharczyk, Poznań 2014;

- Meyenhoff John, „Małżeństwo w prawosławiu. Liturgia, teologia, życie”, przeł. Krzysztof Leśniewski, Lubin 1995, rozdziały: „Warunki zawarcia małżeństwa”, „Rozwód”, „Rodzina i planowanie rodziny”.

Zagadnienia: model rodziny w Prusach w II połowie XIX wieku, system wartości kulturowych jako wsparcie dla tradycyjnego typu rodziny, kwestia autorytetu i hierarchii w rodzinie, zmiany i przekształcenia funkcji małżeństwa (powolne zanikanie kontraktu ekonomicznego), społeczne i religijne uwarunkowania małżeństwa w prawosławiu, między rygorem tradycji a nowoczesnością, problem seksualności.

6. Wspólnota i lokalizm.

Lektury:

- Sulima R., „Głosy tradycji”, Warszawa 2001, rozdział: „Małe ojczyzny”;

- Burszta W. J., „Burszta W.J, „Antropologia kultury. Tematy, teorie, interpretacje”, Poznań 1998, rozdział: „Globalizacja i nowa lokalność”.

Zagadnienia: globalizacja kultury i jej konsekwencje – deterytorializacja kultur, homogenizacja kultur, peryferyzacja centrów, turystyka jako forma globalnej praktyki kulturowej, nowa lokalność, ponowne odkrycie kultury ludowej i jej redefiniowanie, pojęcie małych ojczyzn, małe ojczyzny w dyskursach tożsamości i w praktykach lokalnego życia społecznego.

7. Naród jako wspólnota.

Lektury:

-Kłoskowska A., „Kultury narodowe u korzeni”, Warszawa 1996, część I: „Teoria, historia i antropologia narodu”;

- Masłowski M., „Formowanie się narodu kulturowego w Polsce i w Europie Środkowej” [w:] „Sploty kultury”, red. Nicole Dołowy-Rybińska, Anna Gronowska, Agnieszka Karpowicz, Igor Piotrowski, Paweł Rodak, Warszawa 2010, s. 382-398.

Zagadnienia: naród – dzieje refleksji nad pojęciem narodu, koncepcja narodu politycznego, koncepcje Ernesta Gellnera, Benedicta Andersona, Clifforda Geertza, polskie teorie narodu, kwestia nacjonalizmu, proces formowania się narodów kulturowych Europy Środkowej, jego specyfika, źródła i cezury, przyszłość narodu kulturowego.

8. Wyróżniki kultury tradycyjnej:

Lektury:

- Dobrowolski K., „Chłopska kultura tradycyjna” [w:] „Antropologia kultury. Zagadnienia i wybór tekstów”, red. Grzegorz Godlewski, Leszek Kolankiewicz, Andrzej Mencwel, Paweł Rodak, Warszawa 2005;

- Stomma L., „Antropologia kultury wsi polskiej XIX w.”, Gdańsk 2000, rozdział IV: „Różne wymiary izolacji”.

Zagadnienia: wspólnotowy typ więzi społecznej i organizacji terytorialnej w kulturze tradycyjnej, oralność, autorytet tradycji i autorytet starości, folklor, izolacja jako cecha dystynktywna kultury tradycyjnej, różne wymiary izolacji (świadomościowa, terytorialna), ludowy sposób postrzegania świata.

9. Współczesne postacie kultury tradycyjnej.

Lektury:

- Adamowski J., Współczesne funkcje kultury tradycyjnej” [w:] „Antologia tekstów polskiego kulturoznawstwa”, red. Piotr Jakub Fereński, Anna Gomóła, Krzysztof Moraczewski, Gdańsk 2017;

- Grębecka Z., „Słowo magiczne poddane technologii. Magia ludowa w praktykach postsowieckiej kultury popularnej”, Kraków 2006, rozdział: „Magia a współczesne doświadczenie rzeczywistości”.

Zagadnienia: współczesne funkcje kultury tradycyjnej – poznawcza, ekspresywna, ludyczna, estetyczna, religijna, magiczna, ceremonialno-obrzędowa, edukacyjno-wychowawcza, magia praktykowana współcześnie jako odpowiedź na nowy katalog problemów społecznych.

10. Kultura szlachecka.

Lektury:

- Tazbir J., „Kultura szlachecka w Polsce” [w:] „Antropologia kultury. Zagadnienia i wybór tekstów”, red. Grzegorz Godlewski, Leszek Kolankiewicz, Andrzej Mencwel, Paweł Rodak, Warszawa 2005;

- Orzeł J., „Historia – tradycja – mit w pamięci kulturowej szlachty Rzeczypospolitej XVI-XVIII wieku”, Warszawa 2016, rozdział „Miejsca pamięci rodów szlacheckich”.

Zagadnienia: szlachta polska jako dworska społeczność lokalna, atomizacja, rustykalność, antymiejskość, etyczne i estetyczne wyznaczniki kultury szlacheckiej, mit szlachecki, legenda herbowa, sakralizacja przodków i przestrzeni rodowej, polityczne i militarne obowiązki szlachcica a funkcje i znaczenia przestrzeni rodowej.

11. Relikty i trwanie kultury szlacheckiej.

Lektury:

- Sawaniewska-Mochowa Z., Zielińska A., „Dziedzictwo kultury szlacheckiej na byłych kresach północno-wschodnich Rzeczypospolitej. Ginąca część kultury europejskiej”, Warszawa 2007, rozdział 3: „Dziedzictwo kultury”, s. 79-123, 189-194;

- Dzięcielski R., „Współczesne wyobrażenia biesiady szlacheckiej” [w:] „Smak biesiady. Antropologiczne szkice o kulturze szlacheckiej i współczesnej”, red. Jarosław Eichstaedt, Ożarów 2000.

Zagadnienia: żywotność mitów szlacheckich (mit o pochodzeniu i mit krwi) szlachta i jej historia wyobrażona, kultura szlachecka jako przedmiot pamięci i rytuałów, trwałe wzory kultury szlacheckiej na ziemiach współczesnej Litwy i Białorusi: rodzina, dom, pamiątki.

12. Wzory kultury mieszczańskiej:

Lektury:

- Trojan J.,, „Mój ojciec, kupiec”, przeł. Janusz Mosakowski, Gdańsk 2017, rozdział: „Kupiec starej daty”;

- Watt I., „Narodziny powieści. Studia o Defoe’em, Richardsonie i Fieldingu”, przeł. Agnieszka Kreczmar, Warszawa 1973, rozdział: „Robinson Kruzoe – powieść a indywidualizm”.

Zagadnienia: kupiec – etos, typ społeczny i wzór kultury, wartości i priorytety kultury mieszczańskiej: aspekt materialny, edukacja, zasługa osobista, zaangażowanie społeczne, rodzina i dom, zmiany modelu mieszczańskiego, pojęcie „homo oeconomicus” i jego wyróżniki: utylitaryzm, pragmatyzm, życie metodyczne, pracowitość, oszczędność.

13. Miasto i mieszczanie w Europie Środkowo-Wschodniej.

Lektury:

- Purchla J., „Miasto i polityka. Przypadki Krakowa”, Kraków 2018, rozdział: „Miasto Europy Środkowej i jego tożsamość”;

- Miłosz Cz., Venclova T., „Dialog o Wilnie” [w:] tychże, „Powroty do Litwy”, red. Barbara Toruńczyk, Warszawa 2011.

Zagadnienia: problem specyfiki i tożsamości miast w Europie Środkowej, rozpad dawnych imperiów europejskich a przemiany funkcji miasta w regionie, peryferyzacja dawnych centrów kulturowych, miasto i mit, miasto jako mit, miasto jako miejsce pamięci, refleksja nad miastem jako rekonstrukcja pamięci i reaktualizacja mitu.

14. Dylematy kultury masowej.

Lektury:

- Ritzer G. „Makdonaldyzacja społeczeństwa. Wydanie na nowy wiek”, przeł. Ludwik Stawowy, Warszawa2003, rozdział: „Wprowadzenie do Makdonaldyzacji”;

- Kowalski P., „Popkultura i humaniści. Daleki od kompletności remanent spraw, poglądów i mistyfikacji”, Kraków 2004, rozdział: „Kanon, czyli wspólnota komunikacji”

Zagadnienia: makdonaldyzacja społeczeństwa, jej wady i zalety, sprawność, wymierność, przewidywalność, jakość wypierana przez ilość, kanon kulturowy (system wartości i znaków) i jego obrona w dobie kultury masowej, globalizacja jako zagrożenie dla wspólnoty komunikacji, ignorancja w świecie hiperrealności, iluzja erudycji,

15. Ethnos w dobie kultury masowej.

Lektury:

- Bilewicz A., „Internet a diasporyczne tożsamości etniczne” [w:] „Pamięć utraconych ojczyzn”, red. Ewa Nowicka, Aleksandra Bilewicz, Warszawa 2012;

- Dołowy-Rybińska N., „Języki i kultury mniejszościowe w Europie: Bretończycy, Łużyczanie, Kaszubi”, Warszawa 2011, rozdziały: „Współczesna kultura łużycka”, „Mniejszości kulturowe i języki zagrożone we współczesnym świecie – w stronę antropologii i animacji”.

Zagadnienia: nowe technologie wobec starych problemów – nowy, technologiczny typ więzi w diasporach etnicznych, inny typ uczestnictwa i konstrukcja tożsamości, współczesne sposoby i postaci istnienia etniczności, opieka państwa i odpowiedzialność mniejszości, zadania antropologii i animacji kultury.

Nakład pracy studenta:

Uczestnictwo w zajęciach w sali – 30 godzin (1.5 ECTS)

Przygotowanie do zajęć - 30 godzin (1 ECTS)

Przygotowanie pracy pisemnej – 30 godzin (1.5 ECTS)

Literatura (poza tekstami wymienionymi w programie zajęć):

Barnard A. i Spencer J. (red.), „Encyklopedia antropologii społeczno-kulturowej”, Warszawa 2012.

Deliège R., „Historia antropologii. Szkoły, autorzy, teorie”, Warszawa 2011.

Dziamski G, „Kulturoznawstwo czyli wprowadzenie do kultury ponowoczesnej”, Gdańsk 2016.

Kłoskowska A., „Kultury narodowe u korzeni”, Warszawa 1996.

Krawczak E., „Antropologia kulturowa. Klasyczne kierunki, szkoły i orientacje”, Lublin 2007.

Mencwel A., Godlewski G., Kołakowski A. i inni (red.), „Kulturologia polska XX wieku”, tom 1: A-K, Warszawa 2013.

Mencwel A., Godlewski G., Kołakowski A. i inni (red.), „Kulturologia polska XX wieku”, tom 2: L-Ż, Warszawa 2013.

Nowicka E. i Głowacka-Grajper M (red.)., „Świat człowieka – świat kultury. Antologia tekstów klasycznej antropologii”, Warszawa 2009.

Olszewska-Dyoniziak B., „Człowiek – Kultura – Osobowość. Wstęp do klasycznej antropologii kulturowej”, Wrocław 2001.

Paluch A. K., „Mistrzowie antropologii społecznej. Rzecz o rozwoju teorii antropologicznej”, Warszawa 1990.

„Perspektywy refleksji kulturoznawczej”, red. Jacek Sójka, Poznań 1995.

Staszczak Z., „Słownik etnologiczny: terminy ogólne”, Warszawa 1987.

Szacki J. „Historia myśli socjologicznej”, Warszawa 2002.

Efekty uczenia się:

[wiedza] absolwent zna i rozumie:

1) w pogłębionym stopniu terminologię nauk o kulturze z uwzględnieniem perspektywy badawczej Europy Środkowo-Wschodniej (kierunki, teksty, badacze z zakresu nauk o kulturze) i specyfiki rozwoju tych nauk w krajach regionu; zna w zaawansowanym zakresie terminologię dyscyplin pokrewnych, niezbędną w poznawaniu i rozumieniu zjawisk kultury krajów regionu (K2_W02; odniesienie do P7S_WG Zakres i głębia)

2) w pogłębionym stopniu specyfikę różnych modeli kultury w ujęciu antropologicznym (tradycyjna, szlachecka, mieszczańska, masowa), procesy ich transformacji i wzajemne powiązania oraz emanacje w sferze symbolicznej i semiotycznej, a więc w przestrzeni kultury i sztuki, literatury i języka oraz historii krajów Europy Środkowo-Wschodniej(K2_W03; odniesienie do P7S_WG Zakres i głębia)

3) w pogłębionym stopniu szeroko rozumiany kontekst interkulturowy; ma pogłębioną wiedzę o człowieku jako podmiocie konstruującym struktury społeczne i wytwory kulturowe, ma świadomość zasad ich funkcjonowania i wynikających stąd różnic w postrzeganiu życia społecznego przez przedstawicieli różnych narodowości, grup ideologicznych i wyznaniowych oraz różnie rozumianych mniejszości (K2_W07; odniesienie do P7S_WG Zakres i głębia, P7S_WK Kontekst/uwarunkowania, skutki)

[umiejętności] absolwent potrafi:

4) rozwijać swoje umiejętności badawcze, samodzielnie i korzystając ze wsparcia opiekuna naukowego zdobywać wiedzę, umiejętnie formułować myśli, prezentować wyniki badań w postaci wypowiedzi ustnej lub pisemnej (różnego typu) w nieprzewidywalnych warunkach (K2_U03; odniesienie do P7S_UW Wykorzystywanie wiedzy/ rozwiązywane problemy i wykonywane zadania)

5) posługiwać się ujęciami teoretycznymi, paradygmatami badawczymi i pojęciami właściwymi dla kulturoznawstwa w typowych i nietypowych sytuacjach profesjonalnych (K2_U04; odniesienie do P7S_UW Wykorzystywanie wiedzy/ rozwiązywane problemy i wykonywane zadania)

[kompetencje społeczne] absolwent jest gotów do:

6) krytycznej oceny posiadanej wiedzy, ciągłego dokształcania się i uzupełniania zdobytej wiedzy (K2_K01; odniesienie do P7S_UO Organizacja pracy /planowanie i praca zespołowa, P7S_UU Uczenie się / planowanie własnego rozwoju i rozwoju innych osób, P7S_KK)

7) efektywnego komunikowania się i życia w społeczeństwie, w tym również w społeczeństwie odmiennym kulturowo od własnego, kierowania pracą grupy, radzenia sobie w sytuacjach typowych i wyjątkowych, do weryfikacji swoich poglądów na drodze rzeczowej dyskusji oraz oceny posiadanej wiedzy (K2_K02: odniesienie do P7S_KK)

Metody i kryteria oceniania – I i II semstr:

Warunkiem dopuszczenia do zaliczenia jest obowiązkowa obecność na zajęciach zgodnie ze Szczegółowymi zasadami studiowania na Wydziale Lingwistyki Stosowanej (uchwała nr 114 Rady Wydziału LS z dnia 19.12.2017 r.)

Zajęcia prowadzone będą w formie dyskusji na temat zadanych lektur lub materiału zaprezentowanego przez prowadzącego w formie prezentacji. Aktywny udział w dyskusji oznacza merytoryczne uczestnictwo w dyskusji podczas co najmniej 50% zajęć.

Na zakończenie semestru należy skonsultować z prowadzącym temat i zakres pracy pisemnej, która będzie podstawą zaliczenia całego roku. Ostateczny termin składania pracy pisemnej stanowi data wyznaczona przez prowadzącego na pierwszych lub drugich zajęciach. Osoby nieobecne na tych zajęciach zobowiązane są do zasięgnięcia informacji u prowadzącego zajęcia.

I semestr

Warunkiem zaliczenia na ocenę jest:

Aktywny i merytoryczny udział w zajęciach (40%).

Przedstawienie na piśmie tematu i konspektu pracy pisemnej oraz szczegółowe omówienie go na konsultacjach z prowadzącym, z odniesieniem do problematyki poruszanej na zajęciach (60%).

II semestr i ocena końcowa roczna:

Na końcową ocenę składają się:

Aktywny i merytoryczny udział w zajęciach w skali roku (20%)

Praca pisemna na ustalony i konsultowany wcześniej temat z zakresu antropologii kultury (80%)

Skala ocen:

0%-49% - 2

50%-60% - 3

61%-70% - 3+

71%-80% - 4

81%-90% - 4+

91%-100% - 5

Dodatkowa wiedza - 5+