Sociological and anthropological dimensions of the refugee phenomenon

Konwersatorium Socjologiczne i antropologiczne aspekty zjawiska uchodźstwa służy poznaniu najważniejszych teorii powstałych w naukach społecznych podczas analiz migracji przymusowych, a także stanu wiedzy w obrębie tych nauk na temat uchodźców w Polsce.

Uchodźstwo jako składnik procesów społecznych jest przedmiotem zainteresowania socjologii, zajmującej się w tym wypadku: relacjami grupy uchodźców ze społeczeństwem przyjmującym (zwłaszcza procesem integracji) ; postawami społeczeństwa przyjmującego wobec uchodźców ; instytucjami związanymi z „obsługą” uchodźstwa ; problemami społecznego wykluczenia uchodźców ; kwestiami genderowymi związanymi z zagadnieniem uchodźstwa.

Antropologia interesuje się uchodźcami przede wszystkim z powodu ich wyraźnie określonego statusu „innego” czy „obcego”. Uchodźcy są dla niej przedmiotem badań również jako przedstawiciele odmiennych kultur oraz uczestnicy szczególnego rodzaju rytuałów przejścia wytworzonych przez instytucje państw przyjmujących.

Konwersatorium Socjologiczne i antropologiczne aspekty zjawiska uchodźstwa służy poznaniu najważniejszych teorii powstałych w naukach społecznych podczas analiz migracji przymusowych, a także stanu wiedzy w obrębie tych nauk na temat uchodźców w Polsce.

Uchodźstwo jako składnik procesów społecznych jest przedmiotem zainteresowania socjologii . Z punktu widzenia socjologii można zajmować się: relacjami grupy uchodźców ze społeczeństwem przyjmującym (zazwyczaj podejmowane są wtedy wątki adaptacji, asymilacji, separacji bądź integracji społecznej) ; postawami społeczeństwa przyjmującego wobec uchodźców ; instytucjami związanymi z „obsługą” uchodźstwa ; problemami społecznego wykluczenia uchodźców ; kwestiami genderowymi związanymi z zagadnieniem uchodźstwa.

Antropologia interesuje się uchodźcami przede wszystkim z powodu ich wyraźnie określonego statusu „innego” czy „obcego”. Uchodźcy są dla nich przedmiotem badań również jako przedstawiciele odmiennych kultur oraz uczestnicy szczególnego rodzaju rytuałów przejścia wytworzonych przez instytucje państw przyjmujących. W latach 80. wyodrębniła się gałąź badań nazwana „studiami nad uchodźcami” (refugee studies), którą założyciele zdefiniowali jako „całościową, historyczną, interdyscyplinarną i porównawczą perspektywę koncentrującą się na regularnościach i wzorach doświadczenia uchodźczego”.

Do Polski uchodźcy - w rozumieniu prawa międzynarodowego – przybywają od 1990 r. Definicję uchodźcy określa „Konwencja dotycząca statusu uchodźców sporządzona w Genewie dnia 28 lipca 1951 r.”, zgodnie z którą jest to osoba, która na skutek uzasadnionej obawy przed prześladowaniem w kraju pochodzenia z powodu: rasy, religii, narodowości, przekonań politycznych lub przynależności do określonej grupy społecznej nie może lub nie chce korzystać z ochrony tego kraju. W Polsce były to grupy pochodzące przede wszystkim z miejsc konfliktów etnicznych: Bośniacy, Afgańczycy, Somalijczycy, Lankijczycy, Ormianie a od roku 2000 przede wszystkim Czeczeni.

Przedstawiciele nauk społecznych w Polsce podjęli bardzo wiele badań mających na celu poznanie problemów tożsamości uchodźców w Polsce, przebiegu ich kontaktu ze społeczeństwem polskim – zwłaszcza ze społecznościami lokalnymi, przebiegu procesu ich integracji, oceny polityki integracyjnej, zagrożeń wykluczeniem i dyskryminacją, a także rekonstrukcji przedstawień medialnych dotyczących uchodźców. O ile jest to bardzo mała grupa (według UNHCR łącznie uznanych uchodźców, osób objętych ochroną uzupełniającą oraz osób ubiegających się o status uchodźcy jest w Polsce ok. 15 tys.) w porównaniu z ogółem społeczeństwa polskiego, to cieszy się dużym zainteresowaniem badaczy. Wynika to z dużej ilości kontaktów, do jakich przymusowi migranci są zmuszeni z instytucjami państwa oraz ich ekstremalnej sytuacji, dzięki której można dowiedzieć się czegoś nowego również o instytucjach i postawach społeczeństwa przyjmującego.

Zakres tematów:

1.Zajęcia wprowadzające. Definicja uchodźstwa. Podstawowe informacje na temat historii uchodźstwa w Polsce

2.Przyjmowanie uchodźców jako kryterium demokracji

3.Tworzenie systemów ochrony uchodźców

4.Ośrodek dla uchodźców: dom, schronienie czy instytucja dyscyplinująca?

5.Uchodźcy w społeczności lokalnej

6.Co dzięki uchodźcom wiemy o społeczeństwie przyjmującym?

7.Przedstawienia uchodźstwa – uchodźcy w mediach

8.Tworzenie systemów integracji uchodźców

9.Uchodźcy czeczeńscy w Polsce

10.Uchodźcy afrykańscy w Polsce

11.Afgańczycy, Bośniacy, Gruzini, Lankijczycy, Ormianie,– mniej liczne grupy etniczne uchodźców w Polsce

12.Uchodźstwo a wykluczenie społeczne

13.Uchodźstwo w ujęciu tożsamościowym

14.Płeć, wiek i różnorodność uchodźców

15.Studia nad uchodźcami i antropologiczne definicje uchodźstwa

1. M. Ząbek, Wprowadzenie, M. Ząbek (red.), Między piekłem a rajem. Problemy adaptacji kulturowej uchodźców i imigrantów w Polsce, Warszawa: Wydawnictwo Trio, 2002, s.7-19.

2. A. Florczak, Uchodźcy w Polsce. Między humanitaryzmem a pragmatyzmem, Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2003, s.14-51.

3. M. Ząbek, S. Łodziński, Uchodźcy w Polsce. Próba spojrzenia antropologicznego, Warszawa: PAH i IEiAK UW, 2008, s.77-88.

S. Śniegocka, [bez tytułu], w: G. Mioduszewska (red.), Ochrona uchodźców, Warszawa: Zarząd Obsługi Ministerstwa Spraw Zagranicznych, 2002, s.99-100.

referat: A. Florczak, Uchodźcy w Polsce. Między humanitaryzmem a pragmatyzmem, Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2003, s.201-239.

4. M. Ząbek, S. Łodziński, Uchodźcy w Polsce. Próba spojrzenia antropologicznego, Warszawa: PAH i IEiAK UW, 2008, s.193-225.

referat: M. Sobolewska, Przystanek Dębak, w: M. Ząbek (red.), Między piekłem a rajem. Problemy adaptacji kulturowej uchodźców i imigrantów w Polsce, Warszawa: Wydawnictwo Trio, 2002, s.72-90.

referat: M. Kochanowska, Funkcje pracowników socjalnych w polskich ośrodkach dla uchodźców, w: I. Czerniejewska, I. Main (red.), Uchodźcy: teoria i praktyka, Poznań: Stowarzyszenie „Jeden Świat”, 2008, s.127-142.

5. H. Grzymała-Moszczyńska, Percepcja uchodźców przez osoby stykające się z nimi z racji pełnionych funkcji zawodowych lub zamieszkiwania w sąsiedztwie ośrodka, w: H. Grzymała-Moszczyńska, E. Nowicka (red.), Goście i gospodarze. Problemy adaptacji kulturowej w obozach dla uchodźców oraz otaczających je społecznościach lokalnych, Kraków: Nomos, 1998, s.113-127.

referat: G. Firlit-Fesnak, Ł. Łotocki, Społeczność i instytucje lokalne wobec inicjatywy utworzenia ośrodka dla uchodźców, Warszawa: Projekt @lterCamp, 2006 - http://www.ips.uw.edu.pl/doc_download/10-raportm7.html, ss.13-31

referat: M. Pawlak, Ośrodki dla uchodźców jako nowe wyzwanie dla społeczności lokalnych, w: J. Kurczewska (red.), Oblicza lokalności. Ku nowym formom życia lokalnego, Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN, 2008, s.351-363

6. E. Nowicka, Postawy młodzieży wobec cudzoziemców, w: H. Grzymała-Moszczyńska, E. Nowicka (red.), Goście i gospodarze. Problemy adaptacji kulturowej w obozach dla uchodźców oraz otaczających je społecznościach lokalnych, Kraków: Nomos, 1998, s.75-112.

Referat: M. Ząbek, S. Łodziński, Uchodźcy w Polsce. Próba spojrzenia antropologicznego, Warszawa: PAH i IEiAK UW, 2008, s.413-420.

Referat: K. Wądołowska, K. Marczuk, Ormianie i Czeczeni w oczach Polaków, w: M. Ząbek (red.), Dylematy kaukaskie. Problemy narodowościowe i migracyjne, Warszawa: Wydawnictwo DiG, 2010, s.427-442.

7. A. Grzymała-Kazłowska, Konstruowanie „innego”. Wizerunki imigrantów w Polsce, Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2007, s.105-131.

8. B. Samoraj, W kierunku integracji uchodźców. Proces powstawania instytucji odpowiedzialnych za sprawy uchodźców w Polsce i na świecie, w: J. Frelak, W. Klaus, J. Wiśniewski (red.), Przystanek Polska. Analiza programów integracyjnych dla uchodźców, Warszawa: Insytut Spraw Publicznych, 2007, s.17-54.

referat: R. Penninx, Decentralizacja polityk integracyjnych. Zarządzanie migracją w miastach, regionach i społecznościach lokalnych, w: M. Bieniecki, M. Pawlak (red.), Laboratoria integracji. Obserwacje i notatki praktyczne, Gliwice: Caritas Polska, 2010, s.21-37.

referat: M. Pawlak, N. Ryabinska, Dlaczego uchodźcy „nie chcą” integrować się w Polsce? Ocena skuteczności programów integracyjnych z punktu widzenia uchodźców, w: J. Frelak, W. Klaus, J. Wiśniewski (red.), Przystanek Polska. Analiza programów integracyjnych dla uchodźców, Warszawa: Instytut Spraw Publicznych, 2007, s.103-132.

9. M. Ząbek, Czeczeni w polskich ośrodkach dla uchodźców, w: M. Ząbek (red.), Dylematy kaukaskie. Problemy narodowościowe i migracyjne, Warszawa: Wydawnictwo DiG, 2010, s.363-384.

referat: E. Januszewska, Dziecko czeczeńskie w Polsce. Między traumą wojenną a doświadczeniem uchodźstwa, Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2010, s.314-339.

10. I. Nwamana, Stadion diabelskie igrzyska, Warszawa: Wydawnictwo pierwsze, 2009, s.7-48.

referat: A. Kryszczuk, Afrykanie w drodze na Zachód, w: M. Ząbek (red.), Między piekłem a rajem. Problemy adaptacji kulturowej uchodźców i imigrantów w Polsce, Warszawa: Wydawnictwo Trio, 2002, s.23-42.

11. M. Ząbek, Ormianie w Polsce. Nowa diaspora w latach 1990-2007, w: M. Ząbek (red.), Dylematy kaukaskie. Problemy narodowościowe i migracyjne, Warszawa: Wydawnictwo DiG, 2010, s.343-362.

referat: A. Krzyżaniak, Uchodźcy ze Sri Lanki, w: M. Ząbek (red.), Między piekłem a rajem. Problemy adaptacji kulturowej uchodźców i imigrantów w Polsce, Warszawa: Wydawnictwo Trio, 2002, s.43-71.

12. S. Łodziński, Uchodźcy w Polsce. Mechanizmy wykluczenia etnicznego, w: A. Jasińska-Kania, S. Łodziński (red.), Obszary i formy wykluczenia etnicznego w Polsce. Mniejszości narodowe, imigranci, uchodźcy, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar, 2009, s.181-203.

referat: A. Jasiakiewicz, W. Klaus, Realizacja obowiązku szkolnego przez małoletnich cudzoziemców przebywających w ośrodkach dla uchodźców. Raport z monitoringu, Warszawa: Stowarzyszenie Interwencji Prawnej, 2006.

referat: M. Książak, Dostęp do pomocy medycznej i psychologicznej osób ubiegających się o status uchodźcy w Polsce, w: A. Chrzanowska, W. Klaus (red.), Poza systemem. Dostęp do ochrony zdrowia nieudokumentowanych migrantów i cudzoziemców ubiegających się o ochronę międzynarodową w Polsce, Warszawa: Stowarzyszenie Interwencji Prawnej, 2011, s.161-183.

13. K. Rzemieniuk, Mity i symbole w kształtowaniu tożsamości uchodźców z Czeczenii, w: M. Ząbek (red.), Dylematy kaukaskie. Problemy narodowościowe i migracyjne, Warszawa: Wydawnictwo DiG, 2010, s.385-404.

referat: D. Pluta, Zarys zjawiska uchodźstwa. Aktorzy zjawiska uchodźstwa a proces kształtowania uchodźcy, : I. Czerniejewska, I. Main (red.), Uchodźcy: teoria i praktyka, Poznań: Stowarzyszenie „Jeden Świat”, 2008, s.34-49.

referat: I. Kaliszewska, Echa ZSRR. Wpływ Związku Radzieckiego na tożsamość uchodźców z Czeczenii, w: M. Ząbek (red.), Dylematy kaukaskie. Problemy narodowościowe i migracyjne, Warszawa: Wydawnictwo DiG, 2010, s.405-425.

14. A. Kosowicz, Kobiety-uchodźcy. Sytuacja kobiet-uchodźców w świetle zaleceń UNHCR (1991-2003), w: J.E. Zamojski (red.), Migracje i społeczeństwo, t.10, Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 2005, s.27-39.

referat: Być uchodźcą. Promocja zagadnień wieku, płci i różnorodności, raport 2008, Budapeszt: Regionalne przedstawicielstwo UNHCR na Europę Środkową, 2009.

15. M. Ząbek, S. Łodziński, Uchodźcy w Polsce. Próba spojrzenia antropologicznego, Warszawa: PAH i IEiAK UW, 2008, s.48-67.

referat: R. Black, Fifty Years of Refugee Studies: From Theory to Policy, „International Migration Review”, 1(35)/2001, s.57-78.

Student po odbyciu konwersatorium powinien znać najważniejsze socjologiczne i antropologiczne teorie dotyczące zjawiska uchodźstwa. Efektem zajęć będzie wiedza na temat zjawiska uchodźstwa na Świecia oraz szczegółowa wiedza o jego charakterystyce w Polsce. Efektem konwersatorium będzie również zwiększona umiejętność krytycznej lektury tekstów socjologicznych i antropologicznych oraz umiejętność dokonania wyboru między perspektywami teoretycznymi przy przedstawianiu danego zjawiska – w tym wypadku uchodźstwa. Pogłębiona zostanie również wiedza na temat wykorzystania wyników badań socjologicznych i antropologicznych przy konstruowaniu polityki społecznej, zwłaszcza polityki integracyjnej. Konieczność przygotowania referatu przyczyni się do zwiększenia umiejętności wystąpień publicznych. Wykształcona zostanie postawa zrozumienia dla osób w sytuacji uchodźczej.

Na ocenę końcową składa się aktywność w dyskusjach podczas konwersatorium oraz ocena za wygłoszony referat.