Archeologia okresu protohistorycznego

obowiązkowe

Celem jest opanowanie wiedzy źródłowej oraz na temat procesów kulturowych zachodzących w barbarzyńskiej Europie okresu potohistorycznego.

w sali

Podczas zajęć prezentowane są problemy okresu protohistorycznego w barbarzyńskiej Europie, tj. okresu lateńskiego, przedrzymskiego, wpływów rzymskich i wędrówek ludów. Poszczególne okresy sa przedstawiane z uwzględnieniem źródeł pisanych, ikonograficznych i - najobszerniej - archeologicznych. Omawiane są poszczególne jednostki kulturowe, powiązania między nimi, zmiany oblicza kulturowego.

Na zajęciach prezentowana jest problematyka archeologii okresu protohistorycznego w Europie barbarzyńskiej. Ich zakres chronologiczny obejmuje okres lateński, przedrzymski, wpływów rzymskich i wędrówek ludów (V w. przed Chr. - VII w. po Chr.). Każdy z okresów prezentowany jest na podstawie zachowanych źródeł pisanych, ikonografii oraz przede wszystkim źródeł archeologicznych. Na wykładach omawiana jest charakteryzowane są jednostki kulturowe, ich przekształcenia i inne procesy kulturowe zachodzące na omawianym obszarze. Na ćwiczeniach prezentowany jest "warsztat" archeologa okresu protohistorycznego, tj. przede wszystkim szczegółowe zagadnienia z zakresu chronologii oraz klasyfikacje poszczególnych kategorii zabytków.

Szczegółowa tematyka zajęć:

1. Okres lateński i kultura Celtów:

- źródła historyczne, ikonograficzne, archeologiczne (kultura halsztacka, LT A, LT B, LT C, LT D); oppida

- stanowiska o charakterze sakralnym (La Tene, Gournay-sur-Aronde, Ribemont sur Ancre, Viereckschanze, studnie, święte gaje)

- rekonstrukcja wyglądu Celtów

- osadnictwo celtyckie w Polsce.

2. Okres przedrzymski:

- centrum kulturowe na Jutlandii - wotywne depozyty bagienne Hjortspring, Krogsbolle i inne, znaleziska z bagien: wóz Dejbjerg, kotły etc.); problem Cymbrów

- problematyka ciał bagiennych

- Skandynawia (Bornholm, Gotlandia, Olandia, Szwecja kontynentalna)

- proces latenizacji (definicja, przejawy w kulturze materialnej i duchowej)

- importy celtyckie,

- kultury: przeworska, oksywska, zarubiniecka, jastorfska i migracje młodszego okresu przedrzymskiego (kultura Poieneşti-Lukaševka, tzw. grupa czerniczyńska - materiały ceramiczne typu Werbkowice).

3. Okres wczesnorzymski:

- źródła historyczne (rys hist.; źródła pisane dla obszarów Barbaricum - wprowadzenie), ikonograficzne

- oddziaływania rzymskie w okresie wczesnorzymskim; rola państwa Marboda (krąg markomańsko-kwadzki)

- kultury: przeworska, wielbarska w fazie lubowidzkiej, krąg nadłabski, Germanie reńsko-wezerscy, kult. sarmacka (Jazygowie; Roksolanie; państwo Farzoesa), Dakowie (kult. lipicka, kult. Militari-Chilia), grupa lubuska, grupa gustowska, krąg zachodniobałtyjski (kultura bogaczewska oraz Dollkeim-Kovrovo),

- groby okazałe horyzontu lubieszewskiego

- stanowiska bagienne.

4. Młodszy i późny okres wpływów rzymskich:

- rys historyczny, źródła ikonograficzne

- krąg gocki: kult.: wielbarska w fazie cecelskiej, czerniachowska - Sintana de Mureş, grupa masłomęcka

- kult.: przeworska, luboszycka, grupa dębczyńska, krąg nadłabski, krąg zachodniobałtyjski (kult. Dollkeim-Kovrovo, bogaczewska, sudowska i strefa kurhanowa)

- stanowiska bagienne z terenu Skandynawii (Illerup, Ejsbol, Nydam, Thorsberg, Vimose; możliwości rekonstrukcji uzbrojenia, struktury społecznej, sytuacji politycznej; zmiany w rytuale)

- centra kulturowe w Skandynawii: Zelandia i Fionia (stanowiska bagienne, "ports of trade", domy na łodzie, zapory w fiordach)

- groby książęce horyzontu Hassleben-Leuna-Zakrzów-Stráže

5. Wczesny okres wędrówek ludów:

- rys historyczny

- stopniowy zanik osadnictwa w Europie środkowej

- horyzont postczerniachowski

- grupa Niemberg

- kult. przeworska (skomplikowana sytuacja kulturowa w okresie późnorzymskim i wczesnym okresie wędrówek ludów: Żerniki Wielkie, Oszczywilk, Korzeń, cmentarzyska typu dobrodzieńskiego, obiekty rowkowe, Góra Birów; Jakuszowice, Jędrzychowice, Przemęczany - wpływy huńskie, Igołomia, Świlcza)

- Hunowie

- Skandynawia - stanowiska bagienne; wyznaczniki chronologiczne

- "bogate groby" i horyzont skarbów (horyzont Sösdala-Untersiebenbrunn, Apahida, Pietroasa, Simleul Silvaniei)

6. Późny okres wędrówek ludów:

- rys historyczny

- krąg merowiński (cmentarzyska rzędowe): kultura Franków, Turyngów, Alamanów, Bajuwarów

- Gepidzi

- Longobardowie

- anglosaska Brytania

- krąg zachodniobałtyjski (zanik kultury bogaczewskiej, strefa kurhanowa - zmiany, kult. Dollkeim-Kovrovo; grupa olsztyńska, grupa elbląska)

LITERATURA:

Epoka brązu:

1. Z. Bukowski, Pomorze w epoce brązu w świetle dalekosiężnych kontaktów wymiennych, Gdańsk 1998

2. Z. Bukowski, The scythian influence In the area of Lusatian Culture, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1977

3. J. Chochorowski, Ekspansja kimmeryjska na tereny Europy Środkowej, Kraków 1993

4. J. Dąbrowski, Powiązania ziem polskich z terenami wschodnimi w epoce brązu, Wrocław – Warszawa – Kraków 1972

5. J. Dąbrowski, Epoka brązu w północno – wschodniej Polsce, Białystok 1997

6. J. Dąbrowski, Zabytki metalowe epoki brązu między dolną Wisłą a Niemnem, Wrocław – Warszawa – Kraków 1968

7. J. Fogel, Studia nad uzbrojeniem kultury łużyckiej w dorzeczu Odry i Wisły – broń zaczepna, Poznań 1979

8. M. Gedl, Kultura przedłużycka, Kraków 1975

9. M. Gedl, Kultura łużycka, 1975

10. B. Gediga, Motywy figuralne w sztuce ludności kultury łużyckiej, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1975

11. W. Hensel, Polska starożytna, Wrocław – Warszawa – Kraków Gdańsk – Łódź 1988

12. T. Malinowski, Obrządek pogrzebowy ludności kultury łużyckiej w Polsce, Przegląd Archeologiczny, t. XIV, 192, s. 5-135

13. A. Niesiołowska – Wędzka, Początki i rozwój grodów kultury łużyckiej, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1974

14. A. Niesiołowska – Wędzka, Procesy urbanizacyjne w kulturze łużyckiej w świetle oddziaływań kultur południowych, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1989

15. S. Kadrow, U progu nowej epoki. Gospodarka i społeczeństwo wczesnej epoki brązu w Europie Środkowej, Kraków 2001

16. J. Dąbrowski, Polska przed trzema tysiącami lat. Czasy kultury łużyckiej, Warszawa 2009

Wczesna epoka żelaza, okres lateński oraz przedrzymski:

17. Bochnak, T., Uzbrojenie ludności kultury przeworskiej w młodszym okresie

przedrzymskim, Rzeszów 2005.

18. Bochnak, T., Importy celtyckie w kulturze przeworskiej i oksywskiej na ziemiach polskich

w młodszym okresie przedrzymskim. Zróżnicowanie - drogi napływu - kontekst kulturowy,

Rzeszów 2014.

19. Bokiniec, E., Kultura oksywska na ziemi chełmińskiej w świetle materiałów sepulkralnych,

Toruń 2008.

20. Comhlan. Studia z archeologii okresu przedrzymskiego i rzymskiego w Europie Środkowej

dedykowane Teresie Dąbrowskiej w 65. rocznicę urodzin, red. J. Andrzejowski, Warszawa

1999.

21. Cunliffe, B., Starożytni Celtowie, Warszawa 2003.

22. Dąbrowska, T., Wczesne fazy kultury przeworskiej. Chronologia - zasięg - powiązania,

Warszawa 1988.

23. Domański, G., Studia z dziejów środkowego Nadodrza w III–I w. p.n.e., Wrocław –

Warszawa – Kraków – Gdańsk 1975.

24. Fogel, J., Uzbrojenie ludności kultury wschodniopomorskiej, „Przegląd Archeologiczny”

27, 1980, 87–123.

25. Godłowski, K., Okres lateński w Europie, Kraków 1977.

26. Godłowski, K., Przemiany kulturowe i osadnicze w południowej i środkowej Polsce w

młodszym okresie przedrzymskim i w okresie rzymskim, Wrocław 1985.

27. Grygiel, M., Kultura jastorfska na Niżu Polskim. Próba określenia chronologii, zasięgu i

powiązań, „Wiadomości Archeologiczne” LXVI, 2015, 127–179.

28. Hoffmann, M., Kultura i osadnictwo południowo-wschodniej strefy nadbałtyckiej w I

tysiącleciu p.n.e., Olsztyn 2000.

29. Kolendo, J., Płóciennik, T., Vistula amne discreta. Greckie i łacińskie źródła do

najdawniejszych dziejów ziem Polski, Warszawa 2015.

30. Kontakte längs der Bernsteinstrasse (zwischen Caput Adriae und den Ostseegebieten) in

der Zeit um Christi Geburt, red. Z. Woźniak, Kraków 1996.

31. Green, M. J. (red.), The Celtic World, London and New York 1996.

32. Pačkova, S.P., Zarubineckaja kul'tura i latenizirovannye kul'tury Evropy, Kiev 2006

33. Wandalowie. Strażnicy bursztynowego szlaku, red. J. Andrzejowski, A. Kokowski, Ch.

Leiber, Lublin-Warszawa 2004.

34. Poleska, J., Celtycki mikroregion osadniczy w rejonie podkrakowskim, Biblioteka Muzeum

Archeologicznego w Krakowie II, Kraków 2006.

35. Problemy kultury pomorskiej, T. Malinowski (red.), Koszalin 1979.

36. Rudnicki, M., Pieniądz celtycki na Śląsku, W. Garbaczewski, R. Macyra (red.), Pieniądz i

banki na Śląsku. Studia nad dziejami pieniądza i bankowości w Polsce, Poznań 2012, 33–

68.

37. Woźniak, Z., Kontakty mieszkańców ziem polskich ze światem celtyckim u schyłku okresu

halsztackiego i we wczesnym okresie lateńskim, „Przegląd Archeologiczny” 58, 2010, 39–

104.

38. Woźniak, Z., The middle of the 1st millennium. The role of Celts and Jastorf Culture in

cultural and ethnic changes in the lands of Poland in the latter half of the 1st millennium

BC, 38. Z. Woźniak et al., The Jastorf Culture in Poland, B.A.R. International Series 2579,

Oxford 2014, 5–22.

Okres wpływów rzymskich oraz wędrówek ludów:

39. Archealogija Belarusi, t. II: Žaleznyj vek i rannjae sjarednjavečča, Minsk 1999.

40. Bitner-Wróblewska, A., From Samland to Rogaland. East-West connections in the Baltic

basin during the Early Migration Period, Warszawa 2001.

41. Bitner-Wróblewska A. (red.)., 20 lat kultury bogaczewskiej, Warszawa 2007.

42. Comhlan. Studia z archeologii okresu przedrzymskiego i rzymskiego w Europie Środkowej

dedykowane Teresie Dąbrowskiej w 65. rocznicę urodzin, red. J. Andrzejowski, Warszawa

1999.

43. Cunliffe, B., Starożytni Celtowie, Warszawa 2003.

44. Dąbrowska, T., Wczesne fazy kultury przeworskiej. Chronologia-zasięg-powiązania,

Warszawa 1988.

45. Dobrzańska, H., Sarmaci na ziemiach Polski - mit czy rzeczywistość?, Archeologia Polski, t.

XLIV, 1999, z. 1-2, s. 75-91.

46. Domański, G., Kultura luboszycka między Łabą a Odrą w II-IV wieku, Wrocław 1979.

47. Eggers, H. J., Zur absoluten Chronologie aus der römischen Kaiserzeit im freien

Germanien, Jahrbuch des Römisch-Germanischen Zentralmuseums Mainz, t. 2, 1955,

196-244.

48. Fudziński, M., Paner H. (red.), Nowe materiały i interpretacje. Stan dyskusji na temat

kultury wielbarskiej, Gdańsk 2007.

49. Godłowski, K., The Chronology of the Late Roman and Early Migration Periods in Central

Europe, Kraków 1970.

50. Godłowski, K., Chronologia okresu późnorzymskiego i wczesnego okresu wędrówek

ludów w Polsce północno-wschodniej, Rocznik Białostocki, t. XII, 1974, s. 9-109.

51. Godłowski, K., Okres lateński w Europie, Kraków 1977.

52. Godłowski, K., Okres wędrówek ludów na Pomorzu, Pomorania Antiqua, t. X, 1981, 65-

129.

53. Godłowski, K., Przemiany kulturowe i osadnicze w południowej i środkowej Polsce w

młodszym okresie przedrzymskim i w okresie rzymskim, Wrocław 1985.

54. Godłowski, K., Zmiany w uzbrojeniu ludności kultury przeworskiej w okresie wpływów

rzymskich, [w:] Arma et Ollae. Studia dedykowane Profesorowi Andrzejowi Nadolskiemu

w 70 rocznicę urodzin i 45 rocznicę pracy naukowej. Sesja naukowa, Łódź, 7-8 maja 1992

r., Łodź 1992, s. 71-88.

55. Godłowski, K., Die Chronologie der germanischen Waffengräber in der jüngeren und

späten Kaiserzeit, [w:] Beiträge zu römischer und barbarischer Bewaffnung in den

ersten vier nachchrristlichen Jahrhunderten. Marburger Kolloquium 1994,

Marburg/Lublin 1994, s. 169-178.

56. Godłowski, K., Pierwotne siedziby Słowian, Kraków 2000.

57. Green, M. J., (red.), The Celtic World, London and New York 1996.

58. Hachmann, R., Die Chronologie der jüngeren vorrömischen Eisenzeit. Studien zum Stand

der Forschung im nördlichen Mitteleuropa und in Skandinavien, Bericht der Römisch-

Germanischen Kommission, t. 41, 1961 (1960), 1-276.

59. Ilkjaer, J., Illerup Adal - czarodziejskie zwierciadło archeologii, Warszawa 2007.

60. Kaczanowski, P., Parczewski, M. (red.), Archeologia o początkach Słowian, Kraków 2005.

61. Kokowski, A., Grupa masłomęcka. Z badań nad przemianami kultury Gotów w młodszym

okresie rzymskim, Lublin 1995.

62. Kokowski, Goci. Od Skandzy do Campi Gothorum, Warszawa 2007.

63. Kontakte längs der Bernsteinstrasse (zwischen Caput Adriae und den Ostseegebieten) in

der Zeit um Christi Geburt, red. Z. Woźniak, Kraków 1996.

64. Kolendo, J., Świat antyczny i barbarzyńcy, cz. I, Warszawa 1998.

65. Kolendo, J., Płóciennik, T., Vistula amne discreta. Greckie i łacińskie źródła do

najdawniejszych dziejów ziem Polski, Warszawa 2015.

66. Kowalski, J., Chronologia grupy elbląskiej i olsztyńskiej kręgu zachodniobałtyjskiego (V-VII

w.). Zarys problematyki, Barbaricum, t. 6, 2000, s. 203-266.

67. Kultura wielbarska w młodszym okresie rzymskim, ed. J. Gurba, A. Kokowski, t.I-II, Lublin

1989.

68. Machajewski, H., Z badań nad chronologią dębczyńskiej grupy kulturowej w dorzeczu

Parsęty, Poznań 1992.

69. Madyda-Legutko, R., Zróżnicowanie kulturowe polskiej strefy beskidzkiej w okresie

lateńskim i rzymskim, Kraków 1996.

70. Magomedov, B., Černjachovskaja kul'tura. Problema etnosa, Lublin 2001.

71. Mączyńska, M., Wędrówki ludów w Europie w IV i V wieku, Warszawa 2013.

72. Menghin, W. (red.), The Merovingian Period - Europe without Borders. Archaeology and

history of the 5th to 8th centuries, Berlin 2007.

73. Niezabitowska-Wiśniewska, B. et al. (red.), The Turbulent Epoch. Ne

74. Nowakowski, W., Das Samland in der römischen Kaiserzeit und seine Verbindungen mit

der römischen Reich und der barbarichen Welt, Marburg-Warszawa 1996.

75. Okulicz, J. 1988 Problem ceramiki typu praskiego w grupie olsztyńskiej kultury

zachodniobałtyjskiej, „Pomorania Antiqua” XIII, 103–131.

76. Probleme der relativen und absoluten Chronologie ab Latènezeit bis zum Frühmittelalter.

Materialien des III. Intermnationalen Symposiums: Grundprobleme der

frühgeschichtlichen Entwicklung im nördlichen Mitteldonaugebiet. Kraków- Karniowice

3.-7. December 1990, ed.: K. Godłowski, R. Madyda-Legutko, Kraków 1992.

77. Problemy kultury wielbarskiej, Słupsk 1981.

78. Rodzińska-Nowak, J., Gospodarka żywnościowa ludności kultury przeworskiej, Kraków

2012.

79. The Spoils of Victory. The North in the shadow of the Roman Empire, red. L. Jørgensen, B.

Storgaard, L. G. Thomsen, Copenhagen 2003.

80. Salač, V. (red.), The Prehistory of Bohemia 7. The Roman Iron Age and the Migration

Period. Praha 2013.

81. Skóra, K., Struktura społeczna ludności kultury wielbarskiej, Łódź 2015.

82. Wandalowie. Strażnicy bursztynowego szlaku, red. J. Andrzejowski, A. Kokowski, Ch.

Leiber, Lublin-Warszawa 2004.

– uporządkowana wiedza ogólna o kulturach archeologicznych epok brązu i żelaza, z

uwzględnieniem podstawowej terminologii i teorii badawczych;

– podstawowa wiedza o powiązaniach archeologii z innymi dziedzinami oraz dyscyplinami

naukowymi z obszaru nauk humanistycznych, społecznych, przyrodniczych i ścisłych;

– umiejętność posługiwania się podstawowymi pojęciami badawczymi i ujęciami

teoretycznymi właściwymi dla archeologii;

– umiejętność wykrywania zależności między artefaktami a dawnymi procesami kulturowymi

i społecznymi;

– rozumienie podstawowych problemów związanych z interpretacją źródeł archeologicznych

i historycznych;

– świadomość złożoności kultury ludzkiej, której poznanie wymaga analizy różnych kategorii

źródeł.

Egzamin obejmujący zagadnienia poruszane na zajęciach:

-pisemny (1 termin)

-ustny (2 termin).

Ocena bardzo dobra: uzyskanie 91-100% punktów

Ocena dobra plus: uzyskanie 81-90% punktów

Ocena dobra: uzyskanie 71-80% punktów

Ocena dostateczna plus: uzyskanie 61-70% punktów

Ocena dostateczna: uzyskanie 51-60% punktów

Ocena niedostateczna: uzyskanie 0-50% punktów

Sugerowany udział w wykopaliskach na stanowiskach z okresu protohistorycznego.