Sztuka późnoantyczna i tradycja antyku w kulturze europejskiej

seminaria magisterskie

w sali

Zajęcia podejmują problematykę sztuki późnoantycznej, kształtującej się w Cesarstwie Rzymskim od III w. i rozumianej jako odchodzenie od klasycznych wzorców greckich. Przedmiotem analizy jest sztuka wczesnochrześcijańska, która odwołując się do nowych treści religijnych nie była w stanie zerwać ze starymi „nawykami” ikonograficznymi, czy też architektonicznymi. Dialog z dziedzictwem antyku grecko-rzymskiego stał się elementem rozwoju kultury europejskiej w kolejnych stuleciach. Zagadnienia recepcji tradycji klasycznej w kulturze wizualnej obejmują tradycję artystyczną materialną (zwaną obiektywną) związaną z recepcją zabytków i inspiracją formą, ale również tzw. tradycję subiektywną, polegającą na przekazywaniu tematycznej (ikonograficznej) i treściowej (ikonologicznej) warstwy dzieła sztuki, angażującą literaturę antyczną. Uwzględniona jest też tzw. tradycja wymyślona, a antyk wymyślony, przynajmniej częściowo obecny jest również w świecie współczesnego teatru i filmu.

Zajęcia podejmują problematykę szeroko rozumianej sztuki późnoantycznej, kształtującej się w Cesarstwie Rzymskim od III w. jako świadome i całościowe odchodzenie od klasycznych wzorców greckich, od wieków określających sposoby widzenia i wartościowania świata. Tak rozumiana sztuka późnoantyczna nie jest schyłkowym etapem ewolucji sztuki klasycznej, ale początkiem nowych zjawisk artystycznych dominujących potem w Europie średniowiecznej. Schyłek starożytności był czasem refleksji nad przeszłością i oceny kulturowego bagażu i jego przydatności w nowych czasach przeobrażonego państwa i społeczeństwa rzymskiego. Ta dyskusja dotyczyła także tradycyjnych form artystycznej ekspresji i jest uderzające, że nie dawały się one łatwo wyrugować. W tym kontekście przedmiotem analizy na zajęciach jest także sztuka wczesnochrześcijańska, która odwołując się do nowych treści religijnych nie była w stanie zerwać ze starymi „nawykami” ikonograficznymi i architektonicznymi, czy też ogólniej kulturowymi. Tym samym wskazywała ona na zakorzenienie chrześcijaństwa w tradycji kultury klasycznej i jego chcianą lub niechcianą rolę w zachowaniu dziedzictwa świata grecko-rzymskiego. W pewnym sensie sztuka wczesnochrześcijańska jawi się jako szczególny przypadek kulturowego napięcia między potrzebą zmian lub też strachem przed nimi z jednej strony, a chęcią kontynuacji lub ustąpieniem przed tradycją z drugiej strony.

Zajęcia są otwarte na podejmowanie zagadnień sugerowanych przez uczestników. Tym niemniej w układzie chronologicznym omawiane są podstawowe problemy związane z tradycją antyku w kulturze europejskiej, poczynając od sztuki późnoantycznej. Co prawda refleksja nad klasycznym dziedzictwem artystycznym narodziła się w świecie greckim już w okresie hellenistycznym, ale nabrała ona szczególnego znaczenia w późnej starożytności ze względu na radykalne zmiany polityczne, społeczne i kulturowe, które w dużej mierze zdawały się kwestionować dotychczasową tradycję. W tym kontekście wielce pouczające jest prześledzenie narodzin sztuki wczesnochrześcijańskiej i przejmowania przez nią antycznych wzorów w ikonografii i architekturze. Dla zrozumienia wizerunków Chrystusa jako nowego Heliosa (Sol), czy też Dobrego Pasterza, podobnie jak chrześcijańskich kościołów kształtowanych według nowych potrzeb liturgicznych, ale na wzór rzymskich bazylik i innych form architektonicznych klasycznego świata konieczne jest uświadomienie sobie dynamiki rozwoju wczesnego chrześcijaństwa, w pewnym sensie zaskoczonego w początkach IV w. n.e. rolą religii państwowej i zmuszonego do szybkiego dopracowania się spójnej doktryny, ale i wizualnych środków przekazu. W tym procesie ważną rolę odegrali cesarze i oficjalna sztuka dworska jako źródła inspiracji w procesie wprzęgania chrześcijaństwa w struktury i hierarchie państwa rzymskiego.

Tym niemniej chrystianizacja antycznych form i treści, malarskich, rzeźbiarskich i architektonicznych była zjawiskiem długofalowym, szczególnie widocznym w czasach tzw. renesansu karolińskiego, a potem ottońskiego i w XII w., i chociaż chrześcijaństwo stworzyło własny język wypowiedzi artystycznej, to jego istotnym komponentem były motywy i formy (niekiedy również całe kompozycje) wypracowane przez przedchrześcijańskich artystów greckich i rzymskich. W zakres rozważań wchodzą również tzw. spolia, czyli wtórnie użyte elementy antyczne (m.in. kolumny, marmury, sarkofagi i gemmy), oraz problem wykształcenia się architektury romańskiej ukształtowanej na bazie rzymskiej architektury.

Z kolei w dyskusji nad późnym średniowieczem, renesansem i barokiem główny nacisk jest położony na rozwój studiów antykwarycznych i zapowiedź narodzin archeologii (m.in. dokonania Cyriaka z Ankony, Pirro Ligorio, Cassiano dal Pozzo i Belloriego). Jako kluczowe dla zrozumienia fenomenu recepcji antyku potraktowana jest twórczość takich artystów epok renesansu i klasycyzmu (neoklasycyzmu), jak Botticelli, Michał Anioł, Rafael, Giovannni Battista Piranesi, J. L. David, A. Canova, B. Thorvaldsen, czy także Franciszek Smuglewicz, który m. in. brał udział w badaniach archeologicznych w Domus Aurea, a następnie w ich dokumentowaniu.

Ważnym nurtem rozważań jest także historia publicznych i prywatnych kolekcji zabytków antycznych w Rzymie i ich oddziaływanie na recepcję antyku w nowożytnej Europie. Przekazanie na Kapitol brązowych rzeźb „Wilczycy”, „Camillusa”, czy też „Spinario” przez papieża Sykstusa IV jeszcze w XV w., a następnie ekspozycja rzeźb antycznych w „Cortile del Belvedere” na Watykanie przez Juliusza II w pocz. XVI w. nie tylko wyznaczyły drogi rozwoju zbiorów papieskich, ale przede wszystkim wpłynęły na estetyczną ocenę twórczości artystycznej świata grecko-rzymskiego. Jednocześnie w otoczeniu papieży w XVI-XVII w. powstały liczne kolekcje prywatne, w tym te największe rodów Farnese, Medici, Borghese, Ludovisi, Barberini. W konsekwencji Rzym stał się centrum recepcji sztuki antycznej, źródłem inspiracji klasycyzujących artystów i wzorem do naśladowania dla europejskich dworów, co pokazał już w 1 poł. XVI w. król Francji Franciszek I w swojej rezydencji w Fontainebleau, gdzie staraniem Francesco Primaticcio stanęły brązowe kopie słynnych rzeźb antycznych z Rzymu. Ten przykład znalazł licznych naśladowców w całej Europie, chociaż gromadzone były przede wszystkim tańsze i prostsze odlewy gipsowe. Tym niemniej wydaje się, że dla znajomości sztuki antycznej wśród jej miłośników ważniejsza okazała się dokumentacja rysunkowa i jest symptomatyczna obecność w Hiszpanii słynnego „Codex Escurialensis” już w 1509 r. Szybko też jeszcze w XVI w. zaczną pojawiać się liczne publikacje z lepszymi lub gorszymi ilustracjami zabytków antycznych.

Natomiast omówieniu narodzin archeologii, pierwszych wypraw do Grecji (poł. XVIII wieku), wykopalisk archeologicznych w Herkulanum, Pompejach i Stabiach, czy też w Rzymie, szczególnie w okresie napoleońskim i ich odziaływaniu na sztukę przełomu XVIII i XIX wieku towarzyszy analiza wybranych tekstów J. J. Winckelmanna, ojca archeologii klasycznej i historii sztuki starożytnej, Stanisława Kostki Potockiego i Augusta F. Moszyńskiego, autora znakomitego opisu Rzymu z lat 80. XVIII wieku.

W tym okresie szczególnie istotna dla dziejów recepcji antyku w kulturze polskiej okazała się działalność Stanisława Augusta Poniatowskiego, ostatniego króla Rzeczypospolitej (1764-1795), a w szczególności jego ogromne zbiory artystyczne, numizmatyczne, biblioteczne, czy też odlewów gipsowych i rycin, które wpłynęły na rozwój polskiego neoklasycyzmu i ukształtowały zainteresowania przyszłych pokoleń pozbawionych własnej państwowości Polaków.

Pełne zrozumienie problematyki recepcji antyku w XIX wieku, m.in. w sztuce symbolistów i malarzy akademickich (m.in. L. Alma-Tadema, H. Siemiradzki) jest możliwe po zapoznaniu się z wybranymi publikacjami takich pisarzy, jak F. Nietsche, w tym z jego „Narodzinami tragedii”, gdzie pojawiła się koncepcja antyku „apollińskiego” (harmonijnego) i „dionizyjskiego” (pełnego ekspresji). Zarówno Nietsche, jak i Zygmunt Freud, twórca psychoanalizy, fascynowali się antykiem i archeologią. Taka fascynacja nie była też obca Picasso, Wyspiańskiemu i Malczewskiemu, a w naszych czasach niedawno zmarłemu polskiemu artyście - Igorowi Mitorajowi.

W tej szerokiej panoramie recepcji antyku w kulturze wizualnej obecne są ponadto programy „all’antica” zawarte w dekoracji Zamku na Wawelu, Zamku Królewskiego w Warszawie, w rezydencji Jana III w Wilanowie, w Łazienkach Królewskich oraz prezentacje zbiorów Czartoryskich i kolekcji obrazów o tematyce mitologicznej ze zbiorów Karola Lanckorońskiego, jednej z najciekawszych postaci w dziejach polskiej archeologii.

Z kolei sięgnięcie do przykładów dzieł filmowych o tematyce antycznej, takich jak „Quo vadis” według H. Sienkiewicza, „Ben Hur”, „Gladiator” i „Troja” służy refleksji jak dalece reżyserzy filmowi korzystają z wiedzy archeologów i na ile wspomniane filmy wpisują się w rodzaj tradycji wymyślonej.

J. Białostocki, Tradycje antyczne w sztuce europejskiej, w: tegoż, Teoria i twórczość, Warszawa 1961, 169 203,

R. Bianchi Bandinelli, Archeologia klasyczna jako historia sztuki, przeł. W. Dobrowolski, Warszawa 1988,

P.P. Bober, R. Rubinstein, Renaissance artists and antique sculpture. A handbook of sources, Oxford 1986 (por. rec. J. Miziołek, BHS 52, 1990, 360-366),

Classical Influences on European Culture, A.D. 500-1500, ed. R.R. Bolgar, Cambridge 1971,

Classical Influences on European Culture, A.D. 1500-1700, ed. R.R. Bolgar, Cambridge 1976,

F.W. Deichmann, Archeologia chrześcijańska, przeł. E. Jastrzębowska, Warszawa 1994,

M. Greenhalgh, Classical Tradition in Art, London 1978,

F. Haskell, N. Penny, Taste and the Antique, New Haven-London 1981(por. rec. J. Miziołek, BHS 48, 1986, 313–315),

T. Hölscher, Sztuka rzymska: język obrazowy jako system semantyczny, przeł. L. Olszewski, Poznań 2011,

H. Honour, Neoklasycyzm, przeł. W. Juszczak, Warszawa 1972,

H. Honour, J. Fleming, Historia sztuki świata, przeł. K. Frankowska i inni, Warszawa 2002, A.A. Kluczek, Roma marmorea (235-284). Zapomniana epoka rzymskiego budownictwa, Poznań-Gniezno 2013,

F. Kolb, Ideał późnoantycznego władcy. Ideologia i autoprezentacja, przeł. A. Gierlińska, Poznań 2008,

R. Kotowski, J. Miziołek (red.), W kręgu „Quo vadis”, Kielce 2016,

H. Kowalski, Antyczne tradycje w dekoracji rzeźbiarskiej gmachów Uniwersytetu Warszawskiego przy Krakowskim Przedmieściu, Warszawa 2008,

H.I. Marrou, Zmierzch Rzymu czy późna starożytność?: III-VI wiek, przeł. M. Węcowski, Warszawa 1997,

Memoria dell'antico nell'arte italiana, a cura di S. Settis, t. 1-3, Torino 1984-1986,

J. Miziołek, Sol verus. Studia nad ikonografią Chrystusa w sztuce pierwszego tysiąclecia, Wrocław 1991,

J. Miziołek, Mity, legendy, exempla. Włoskie malarstwo świeckie epoki Renesansu ze zbiorów Karola Lanckorońskiego, Warszawa 2003,

J. Miziołek, Inspiracje śródziemnomorskie. Wizja antyku w sztuce Warszawy i innych ośrodków kultury dawnej Polski, Warszawa 2004,

J. Miziołek , Villa Laurentina. Arcydzieło epoki stanisławowskiej, Warszawa 2007 (angielskie wydanie 2016),

J. Miziołek, Muse, Baccanti e Centauri. I capolavori della pittura pompeiana e la loro fortuna in Polonia, Varsavia 2010,

J. Miziołek, H. Kowalski (red.), Fidiasz, Michał Anioł i inni. Królewska i uniwersytecka kolekcja odlewów gipsowych w Warszawie, Warszawa 2012,

E. Panofsky, Renaissance and Renascences in Western Art, New York 1972,

K. Piwocki, Pierwsza nowoczesna teoria sztuki. Poglądy Aloisa Riegla, Warszawa 1970,

M. Porębski, K. Piwocki, Dzieje sztuki w zarysie, t.1-3, Warszawa 1976-88,

S.K. Potocki, O sztuce u dawnych czyli Winkelman Polski, część 1-4, oprac. J.A. Ostrowski, J. Śliwa, Warszawa-Kraków 1992,

H. Read, Sens sztuki, przeł. K. Tarnowska, Warszawa 1994,

Teoretycy, artyści i krytycy o sztuce 1700-1870, wybór E. Grabska, M. Poprzęcka, Warszawa 1974,

J. Solomon, The Ancient World in the Cinema, New York 1978,

C.C. Vermeule, European Art and the Classical Past, Cambridge, Mass. 1964,

P. Veyne, Imperium grecko-rzymskie, przeł. P. Domański, Kęty 2008,

J.J. Winckelmann, Dzieje sztuki starożytnej, tłum. T. Zatorski, Kraków 2012,

Złoty Dom Nerona. Wystawa w 200-lecie śmierci Franciszka Smuglewicza, red. J. Guze, Warszawa 2008 (por. rec. J. Miziołek, BHS 70, 2008, 567-576).

Celem zajęć jest ugruntowanie wiedzy studentów o roli tradycji klasycznej w kulturze europejskiej, zdobycie umiejętności warsztatowych w analizach źródeł pisanych i ikonograficznych, przygotowanie do podjęcia problematyki pracy magisterskiej.

Warunkiem uzyskania zaliczenia jest uczęszczanie na zajęcia, przygotowywanie wystąpień i napisanie pracy seminaryjnej (ewentualnie magisterskiej).