„Dlaczego Kopernik nie spłonął na stosie”? O pożytkach z historii idei i innych współczesnych metodach badań nad dziejami nowożytnej historii

Tytuł konwersatorium, którego przedmiotem są nowe metody oraz szkoły badań historycznych narodzonych w XX wieku, nawiązuje do głośnego eseju autorstwa amerykańskiego historyka filozofii, Arthura O. Lovejoy (1873-1963). Zadał on pytanie o przyczynę trwającego dziesiątki lat milczenia wokół najbardziej rewolucyjnej doktryny naukowej epoki nowożytnej? Milczenie przełamane tak naprawdę dopiero z pocz. XIX wieku, kiedy to odwołano zarzuty wobec nauki Kopernika.

Część I: Dlaczego Kopernik nie spłonął na stosie? Jak odbudować teatr Szekspira „The Globe” (nie dysponując ikonografią obiektu)? O pożytkach z historii idei.

I.1. Nowe pytania

Mimo upływu czterech wieków od opublikowania De revolutionibus orbium coelestum Kopernika (w 1543 roku staraniem teologa protestanckiego (!) Andreasa Osiandera), żaden uczony lub historyk badający dzieje nauki nie postawił sobie pytania: dlaczego jeśli już nie samego Kopernika, to przynajmniej jego dzieła kat nie chciał spalić na stosie – aż do 1616 roku? Pierwszy, który zwrócił uwagę na ten fakt, był amerykański historyk filozofii, Arthur O. Lovejoy (1873-1963). Zauważył on również, że spóźnionemu o 70 lat potępieniu kosmografii Kopernikańskiej nie towarzyszyła jakakolwiek dyskusja: nie wypowiadali się na jej temat ani przedstawiciele Kościoła, ani też – za jednym wyjątkiem Keplera – nauki. Skąd to dziwne milczenie wokół najbardziej rewolucyjnej doktryny naukowej epoki nowożytnej? Milczenie przełamane tak naprawdę dopiero z pocz. XIX wieku, kiedy to odwołano zarzuty wobec nauki Kopernika.

I.2. Nowa metoda badań i szkoła humanistyczna

Aby wytłumaczyć te niezwykłe okoliczności, musimy przyjąć punkt widzenia A.O. Lovejoy’a. Urodzony w Berlinie amerykański badacz myśli filozoficznej, stworzył nową metodę badań historycznych i zarazem wielką szkołę w dziedzinie nauk humanistycznych, którą nazwał „historią idei” – the History of Ideas. Stworzył podwaliny pod dziedzinę poznania, którą nazywamy również „historią mentalności”, „historią konceptów”; inaczej mówiąc: historią wyobrażeń o świecie, jakie mieli ludzie w różnych czasach i miejscach, historią rozumienia i opisywania świata.

I.3. Zastosowania: Essays on the History of Ideas

Punktem wyjścia nowej dziedziny poznania była dla Lovejoy’a była historia filozofii; swą metodę szczegółowej „semantyki historycznej” przedstawił w Wielkim łancuchu bytu (Great Chain of Beeing, 1936, wyd. polskie 1999). Możliwości, jakie stwarza historia idei pokazał w szeregu analiz, zebranych później w tomie Essays on the History of Ideas (1948). Ustalenia zawarte w tych studiach i esejach, które weszły dziś na trwałe do obiegu naukowego, dotyczą głównie epoki nowożytnej oraz XIX wieku, Oświecenia i Romantyzmu; wynikało to zapewne z zainteresowań samego autora. Jednak zaprezentowana metoda okazała się równie użyteczna w badaniach nad innymi epokami dziejowymi. W dalszej konsekwencji umożliwiła powstanie nowoczesnej metodologii badań nad kulturą popularną – zgodnie z założeniem twórcy szkoły, iż „tendencje epoki ujawniają się wyraźniej u pisarzy niższej rangi niż u przewodnich geniuszy [gdyż geniusze są ponadczasowi] „ (por. Wielki łańcuch bytu, s. 25)

I.4. Zastosowania: „Journal of the History of Ideas”

W 1940 roku twórca szkoły rozpoczął edycję czasopisma „Journal of the History of Ideas” (JHI). Ukazujący się nieprzerwanie do dnia dzisiejszego jako kwartalnik JHI “defines intellectual history expansively and ecumenically, including the histories of philosophy, of literature and the arts, of the natural and social sciences, of religion, and of political thought. It also encourages scholarship at the intersections of cultural and intellectual history — for example, the history of the book and of visual culture” (por. http://jhi.pennpress.org/strands/jhi/home.htm). Choć JHI obejmuje dzieje intelektualne świata od starożytności po wiek XX, to punktem ciężkości pozostaje epoka nowożytna. Rangę tego periodyku utrwaliła seria studiów na dziełem Niccolo Machiavelego, różnych autorów, publikowana w dwudziestoleciu od lat 60. do 80.

I.5. Zastosowania: Frances A. Yates, ars memoria i rekonstrukcja teatru „The Globe”

Wielki rozgłos szkole, zarazem jednak pierwszą falę krytyki, przyniosły monografie Frances Amelia Yates (1899-1981) która była docentem w katedrze Historii Renesansu na Uniwersytecie Londyńskim. W serii monografii, opublikowanych w latach 1964 (Giordano Bruno and the Hermetic Tradition) – 1979 (The Occult Philosophy in the Elisabethan Age) zaprezentowała nowatorską interpretację hermetycznej tradycji w filozofii, literaturze, sztukach plastycznych, zwłaszcza w architekturze nie tylko Wysp Brytyjskich, lecz także Włoch, Niemiec, przypisując tej tradycji zasadniczą rolę w formowaniu odrębnej epoki w dziejach kultury europejskiej – „Oświecenia Różokrzyzowców” (The Rosicrucian Enlightenment, 1972). Plasując odkrytą przez siebie epokę pomiędzy Renesansem i Barokiem, Frances A. Yates otworzyła nową perspektywę badań nad takimi zagadnieniami, jak geneza wolnomularstwa spekulatywnego w XVII wieku, czy – co pokazały badania podjęte na przełomie XX i XXI w. – także nad dziejami tzw. drugiej reformacji w Europie Środkowej (Czechy, Węgry, Polska). Prace Frances Yates uznane zostały, zdaniem dzisiejszych jej krytyków za: “one of the most influential non-fiction books of the twentieth century”. Odrębny rozdział w historii recepcji szkoły historii idei tworzy zagadnienie rekonstrukcji londyńskiego teatru „the Globe”, wzniesionego pod koniec XVI stulecia przez braci Richarda i Cuthuberta Burbage'ów, przy udziale Williama Shakespere’a. Metodologia zaprezentowana w Sztuce pamięci (The Art of Memory, 1966, wyd. polskie 1977) oraz w Theatre of the World (1969) pozwoliła podjąć dyskusję nad architektonicznym kształtem teatru Szekspira, nieznanym z bezpośrednich źródeł ikonograficznych – w jej konsekwencji odbudowę teatru na terenie Londynu w 1996 roku.

I.6. Zastosowania: XX-wieczna humanistyka; recepcja w Polsce

Z perspektywy kilku dekad, które minęły od czasu powstania szkoły historii idei, widoczne są jej związki z głównymi kierunkami dwudziestowiecznej humanistyki: filozofii języka, strukturalizmem, psychologią głębi. Ewidentne wydają się również powiązania szkoły z rozwijającą się równolegle szkołą i metodologią „ikonologii”, na gruncie historii sztuki ufundowaną przez Erwina Panofsky’iego (1892-1968), niemieckiego uczonego pochodzenia żydowskiego. Główne założenia szkoły, zaprezentowane w Studies in Iconology: Humanist Themes in the Art of the Renaissance (1939); Meaning in the Visual Arts (1955), a szczególnie idea „trzech poziomów rozumienia artystyczno-historycznego” (idea of three levels of art-historical understanding) znalazły wybitnego kontynuatora w osobie polskiego uczonego, Jana Białostockiego (1921-1988). Autor ponad pięciuset prac naukowych wiele z nich poświęcił zarówno twórcy ikonologii (Erwin Panofsky, 1892 — 1968, 1970), jak i kongenialnym propozycjom interpretacji na gruncie tej metody: Two Types of International Mannerism: Italian and Northern (1970); Refleksje i syntezy ze świata sztuki (1978) — zbiór artykułów; Symbole i obrazy w świecie sztuki (1982) — zbiór artykułów. Podobnie jak jego mistrz Erwin Panofsky, wybitny znawca dziejów kultury od antyku poczynając, interpretował dzieło sztuki w szerokim kontekście kulturowym: teologicznym, filozoficznym, literackim, obyczajowym, technicznym. Dzięki temu był w stanie określić na nowo miejsce historii sztuki wśród innych dyscyplin humanistycznych, nadając przedstawicielowi tej nauki rangę interpretatora dokonań artysty jako twórcy kultury – a nie wyłącznie subiektywnych „artefaktów” (por. zwłaszcza: Historia sztuki wśród nauk humanistycznych , 1980). Jan Białostocki wykształcił wielu uczniów; czynni są zarówno na Uniwersytecie Warszawskim, jak i wielu uczelniach światowych.

Bezpośredni wpływ szkoły historii idei na naukę w Polsce był ograniczony, przynajmniej do końca lat 80. XX wieku. Do związków z nią przyznawali się zwłaszcza historycy literatury i literaturoznawcy z Instytutu Badań Literackich PAN. Recepcja założeń szkoły dokonała się dzięki dziełu amerykańskiego historyka pochodzenia niemieckiego, Petera Gay’a (ur. 1923), autora m.in. monumentalnego The Enlightenment: An Interpretation, vol. 1: The Rise of Modern Paganism; vol. 2: The Science of Freedom (1966-1969). Dzięki pracom poświęconym Sigmundowi Freudowi (A Godless Jew: Freud, Atheism, and the Making of Psychoanalysis, 1987; Freud for Historians, 1985) oraz inspirującym próbom zastosowania psychoanalizy w badaniu świata idei, Gay stał się liderem szkoły „psychohistorii”. Kluczem do interpretacji intelektualnej historii ostatnich trzech stuleci jest dla Gay’a ateizm, rozumiany jako „koncept” (elementarna struktura intelektualna na gruncie teori Lovejo’a). Na polskim gruncie reputację Gay’a jako „psychohistoryka” utwierdził przekład: Freud. Życie na miarę epoki z 2008 roku.

W ostatnim dwudziestoleciu próby analizy historycznej na gruncie historii idei podjęli historycy z Uniwersytetu Warszawskiego, między nimi autor niniejszego sylabusa: „Ordo ex Chao”. Wolnomularstwo i światopoglądowe kryzysy XVII i XVIII wieku, 1994. Po okresie badań nad genezą wolnomularstwa spekulatywnego w Anglii rozpoczął, wraz z grupą historyków młodego pokolenia, prace nad zagadnieniem dzieła literackiego jako źródła historycznego – w odniesieniu do literatury popularnej XVIII i XIX wieku.

Arthur O. L o v e j o y, Wielki łańcuch bytu. Studium z dziejów idei, przeł. A. Przybysławski, Warszawa 1999.

Arthur O. L o v e j o y, Essays in the History of Ideas (1948), Johns Hopkins University Press, 1978.

Donald R. K e l l e y , What is Happening to the History of Ideas?, “Journal of the History of Ideas”, vol. 51: 1990, nr 1, s. 3-26.

John P. D i g g i n s, Arthur O. Lovejoy and the Challenge of Intellectual History, "Journal of the History of Ideas", vol. 76: 2006, nr .1, s. 3-34.

Frances A. Y a t e s, Giordano Bruno and the Hermetic Tradition, Chicago 1964 (przeklad na j. francuski)

Frances A. Y a t e s, The Art of Memory, London 1966; wyd. polskie: Sztuka pamięci, przeł. W. Radwański, posłowie L. Szczucki, Warszawa 1977.

Frances A. Y a t e s, Theatre of the World, London 1969.

Frances A. Y a t e s, The Rosicrucian Enlightenment, London 1972 (I nast.; przekłady na j. niemiecki, francuski)

Frances A. Y a t e s, The Occult Philosophy in the Elisabethan Age, London 1979.

Marjorie G. J o n e s, Frances Yates & the Hermetic Tradition, Ibis Press, 2008.

J. R. M u l r y n e ; Margaret S h e w r I n g, Shakespeare's Globe Rebuilt, Cambridge 1997.

Irving L a v i n, [wyd.] Meaning in the Visual Arts: View from the Outside. A Centennial Commemoration of Erwin Panofsky (1892–1968), Princeton, Institute for Advanced Study, 1995.

Jan B i a ł o s t o c k i, Metoda ikonologiczna w badaniach nad sztuką , Warszawa 1957.

Jan B i a ł o s t o c k i, Sztuka XV wieku. Od Parlerów do Dürera. Przekład G. Przewłocki. Redakcja naukowa, aktualizacje i uzupełnienia bibliograficzne A. Ziemba, Warszawa 2010.

Peter G a y, Freud. Życie na miarę epoki , Poznań 2008.

15. Efekty kształcenia Wiedza

Po zaliczeniu konwersatorium student:

Posiada ogólną wiedzę na temat problematyki badań nad dzie-jami nowożytnymi

Zna wybrane typy źródeł z epoki nowożytnej (oraz XIX wie-ku).

Posiada wiedzę na temat specyfiki metodologii badań historii nowożytnej oraz wieku XIX.

Posiada wiedzę na temat wiodących szkół w humanistyce XX wieku, takich jak szkoła historii idei, strukturalizm czy ikonolo-gia.

Zna podstawy literatury naukowej w zakresie tematyki wykła-du.

Umiejętności

Po zaliczeniu zajęć student:

Rozumie i potrafi wykorzystać w ograniczonym zakresie jedną z omawianych metod badań nad epoką nowożytną oraz wie-kiem XIX.

Potrafi wskazać związki świata przedstawionego w źródłach narracyjnych z naukowym oraz teologicznym dykursem epoki.

Posługuje się terminologią właściwą dla tematyki wykładu.

Umieszcza zjawiska i procesy z zakresu tematyki wykładu w szerszym kontekście historycznym – np. rewolucji naukowej XVII wieku, ideologii Oświecenia.

Zajęcia pogłębiają umiejętności badawcze.

Zaliczenie i ocena: ewaluacja nabytej wiedzy i umiejętności dokonywana będzie poprzez ocenę pracy pisemnej, w formie krótkiego eseju, napisanego pod kierunkiem wykładowcy.