Filozofie nadziei radykalnej

seminaria monograficzne

znajomość filozofii współczesnej, zwłaszcza obszaru filozofii nieanalitycznej

w sali

W filozofii XX wieku, dzięki dokonaniom Ernsta Blocha, problematyka nadziei pojawiła się w roli jednego z najbardziej doniosłych problemów filozoficznych. Już prawie przed pięćdziesięcioma laty Ricoeur dostrzegł, że nadzieja jest czymś interesującym dla filozofii z uwagi na to, że prowadzi do zmiany w organizacji systemów filozoficznych i zmienia wewnętrzną strukturę procesu filozofowania. Przełomowe w tym względzie było wystąpienie Nietzschego. Zgodnie z opinią Józefa Tischnera, najważniejsze filozofie są dzisiaj filozofiami nadziei.

Zamierzeniem seminarium będzie przeanalizowanie propozycji filozoficznych Blocha, Nietzschego, Heideggera, Deleuze’a, Derridy, Agambena i Meillassoux, czyli rozważenie proponowanych przez nich wizji nadziei radykalnej i dróg prowadzących do jej urzeczywistnienia.

Zgodnie z opinią wielu filozofów, nadzieja jest istotnym aspektem ludzkiego sposobu przeżywania życia, pojawia się w związku z pragnieniami i marzeniami poprawy pozycji człowieka w jego świecie. Jak to wyraża Józef Tischner, stanowi ona odpowiedź na to, co jest związane z podstawową sytuacją człowieka w świecie, choć zazwyczaj nie zdajemy sobie sprawy z tego, jak dalece nas przenika i nami rządzi. Stanowi ona konsekwencję usytuowania w czasie i jest wyrazem odniesienia do przyszłości, która, w sprzyjających warunkach, może doprowadzić do spełnienia tego, czego pragniemy.

Problematyka nadziei wiąże się z problematyką filozoficzną, choć, jak zauważa Ricoeur, jej pierwotnym miejscem nie był dotąd dyskurs filozoficzny. Przez teologów była ona traktowana jako „cnota teologiczna”. Filozofię cechowało bowiem specyficzne umiarkowanie związane z tym, iż jej treści pozostawały w granicach rozumu, który nie pozwala na porzucanie sfery doświadczenia i oddawanie się subiektywnym marzeniom. W filozofii od zawsze formułowane były jednak propozycje poprawy ludzkiego bytu odnoszące się do poszczególnych wymiarów naszego usytuowania w świecie. Wizje pełnego spełnienia ludzkich marzeń formułowane były natomiast na gruncie koncepcji religijnych i wydawały się możliwe do urzeczywistnienia nie tyle dzięki ludzkim wysiłkom, czy pomyślnym zbiegom różnych okoliczności, co w odwołania do Boga i zbawieniu będącemu pełnym uwolnieniem od wszelkich trosk i lęków.

W filozofii XX wieku, dzięki dokonaniom Ernsta Blocha, problematyka nadziei pojawiła się w roli jednego z najbardziej doniosłych problemów filozoficznych, zaś z drugiej strony, w związku z osłabieniem siły oddziaływania chrześcijaństwa wizje totalnego spełnienia ludzkich aspiracji zaczęły być rozwijane na gruncie rozważań filozoficznych. Skłaniają one do daleko idących modyfikacji dotychczasowego sensu filozofowania. Już prawie przed pięćdziesięcioma laty Ricoeur dostrzegł, że nadzieja jest czymś interesującym dla filozofii z uwagi na to, że prowadzi do zmiany w organizacji systemów filozoficznych i zmienia wewnętrzną strukturę procesu filozofowania.

Łatwo się domyślić, że przełomowe w tym względzie było wystąpienie Nietzschego. To właśnie on zapoczątkował obecność problematyki nadziei radykalnej, czyli nadziei kojarzącej się dotąd z treściami religijnymi, na gruncie rozważań filozoficznych. Tendencja ta, od tego czasu, obecna jest we współczesnej myśli filozoficznej, zaś, zgodnie z opinią Józefa Tischnera, najważniejsze filozofie są dzisiaj filozofiami nadziei. Problematyka nadziei podjęta została, między innymi, przez Heideggera, Deleuze’a, Derridę, a współcześnie przez Agambena i Meillassoux.

Zamierzeniem seminarium będzie przeanalizowanie ich propozycji filozoficznych, czyli rozważenie proponowanych przez nich wizji nadziei radykalnej i dróg prowadzących do jej urzeczywistnienia. Jak się wydaje filozofię stać obecnie na rozwinięcie tego rodzaju propozycji, co jednak pociąga za sobą jej istotną przemianę. Rzuca to nowe światło na jej usytuowanie względem religii. Jest to z pewnością interesujący temat godny przemyślenia, zaś nazwiska przytoczonych filozofów wskazują, że mamy tu do czynienia z tematyką istotną dla współczesnego filozofowania.

W trakcie spotkań seminaryjnych omawiane będą propozycje ujęć nadziei radykalnej obecne u wspomnianych filozofów, czyli u Blocha, Nietzschego, Heideggera, Deleuze’a, Derridy, Agambena i Meillassoux.

1/ Ernst Bloch: Problem nadziei jako problem współczesnej filozofii

1/ Ernst Bloch: Zakończenie Ducha utopii: Oblicze woli, w: „Literatura na Świecie”, nr. 7/1981, s. 31-35.

2/ Ernst Bloch, Rzeczywistość antycypowana, czyli jak przebiega i co osiąga myślenie utopijne, w: „Studia Filozoficzne”, nr. 7-8/1982.

3/ Anna Czajka, Człowiek znaczy nadzieja. O filozofii Ernsta Blocha, s. 88-94, 266-267, 280-289.

4/ Leszek Kołakowski, Ernst Bloch – marksizm jako gnoza futurystyczna, w: L. Kołakowski, Główne nurty marksizmu, t. 3, s. 420-448.

2/ Friedrich Nietzsche: Nadzieja na zupełnie inny sposób bycia i na przezwyciężenie śmierci. Filozofia w miejsce religii

1/ Idea nadczłowieka: Tako rzecze Zaratustra, s. 3-22, 25-27, 32-36.

2/ Idea wiecznego powrotu tego samego: Tako rzecze Zaratustra, s. 192-198, 216-223.

3/ Koncepcja nowej filozofii: Tako rzecze Zaratustra, s. 240, Zmierzch bożyszcz, s. 13-28, 107-127.

3/ Martin Heidegger: Filozofia w roli religii – jako sposób dokonania przemiany życia i dojścia do jego źródła. Późny Heidegger: Filozofia jako sposób wejścia w związek z tym, co najwyższe

1/ M. Heidegger, Ontologia (Hermeneutyka faktyczności), s. 11-14, 20-27, 36-40, 69-70.

2/ M. Heidegger, Kant a problem metafizyki, s. 247-270.

3/ M. Heidegger, List o ‚humanizmie‘.

4/ Gilles Deleuze: Filozofia w roli religii jako podstawa dla nadziei radykalnej

1/ G. Deleuze, Różnica i powtórzenie, s. 21-33, 51-62, 63-65, 92-103, 311, 317-319, 361-363, 388-390.

5/ Jacques Derrida: Dekonstrukcja jako próba urzeczywistnienia nadziei na inność

1/ J. Derrida, Przemoc i metafizyka, w: J. Derrida, Pismo filozofii, s. 189-263.

2/ J. Derrida, List do jednego z japońskich przyjaciół, w: „Polska Sztuka Ludowa. Konteksty”, nr. ½, 1994, s. 43-45.

3/ J. Derrida, Psyche. Odkrywanie innego, w: R. Nycz (red.), Postmodernizm. Antologia przekładów, s. 81-107.

4/ J. Derrida, Gościnność nieskończona, w: Przegląd Filozoficzno-Literacki”, nr. 3/2004, s. 257-261.

5/ J. Derrida, Polityka przyjaźni, w: „Odra”, nr. 7-8/2001, s. 46-52.

6/ J. Derrida, Przebaczyć – nieprzebaczalne i nieprzedawnialne, w: „Principia”, nr. 24/25, 1999, s. 5-35.

7/ J. Derrida, Szaleństwo przebaczenia, w: „Gazeta Wyborcza”, nr. 96?2000, s. 26-28.

6/ Giorgia Agamben: Nadzieja na zbawienie dokonujące się w świecie dzięki nowej postaci wspólnoty

1/ G. Agamben, Wspólnota, która nadchodzi, s. 7-119

7/ Quentin Meillassoux: Przesłanki nadziei na powszechną sprawiedliwość dla żywych i umarłych

1/ Q. Meillassoux, Potencjalność i wirtualność, w: „Kronos”, nr. 1/2012, s. 7-17.

2/ Q. Meillassoux, O nadprzygodności, wirtualności i sprawiedliwości, w: „Kronos”, nr. 1/2012, s. 20-29.

3/ Q. Meillassoux, Żałoba, która nadchodzi – Bóg, który się zbliża, w: „Kronos”, nr. 3/2009, s. 209-215.

Nabyta wiedza:

Znajomość poglądów reprezentantów filozofii współczesnej odnoszących się do problematyki nadziei.

Pogłębiona w stosunku do podstawowego programu studiów wiedza na temat dokonań Nietzschego, Heideggera, Deleuze’a, Derridy.

Rozszerzona wiedza z zakresu filozofii nieanalitycznej odnosząca się do poglądów Blocha, Agambena, Meillassoux.

Nabyte umiejętności:

Umiejętność dokonania oceny dokonań filozofów omawianych w trakcie spotkań seminaryjnych.

Umiejętność rozpoznania możliwości oferowanych w toku rozważań filozoficznych.

Umiejętność weryfikowania obietnic pojawiających się w poglądach poszczególnych filozofów.

Nabyte kompetencje społeczne:

Umiejętność podejmowania dyskusji na tematy istotne dla człowieka, odnoszące się do problematyki nadziei.

Rozpoznanie relacji pomiędzy nadzieją w sensie religijnym a nadzieją jako zagadnieniem filozoficznym.

Podstawowym kryterium oceny będzie referat, jaki wygłoszony zostanie przez każdego z uczestników seminarium. Lista tematów możliwych referatów zaprezentowana zostanie uczestnikom seminarium. Będą się one odwoływały do twórczości filozofów, których poglądy omawiane będą w trakcie poszczególnych spotkań.

Dodatkową podstawą oceny będzie aktywność w trakcie dyskusji, przygotowanie wyrażające się w czytaniu omawianych lektur i obecność za zajęciach.