Metafizyczne podstawy teorii cnót: czytanie "Traktatu o cnotach" Tomasza z Akwinu

seminaria monograficzne

w sali

Seminarium będzie poświęcone lekturze dwóch kwestii otwierających Traktat o cnotach Tomasza z Akwinu (Summa theologiae, I-II, qu. 49 oraz qu. 50). W kwestiach tych Tomasz omawia zarówno ontologiczną naturę cnót (czym jest habitus? czy jest jakością, a jeśli tak, to jakiego rodzaju? jaka jest relacja między habitusem a działaniem?), jak i kwestię podmiotów, które mogą posiadać cnotę (czy habitus przynależy do ciała, czy do duszy? czy habitusy mogą istnieć w zmysłach? czy habitusy istnieją w woli, czy w intelekcie?). Szukając odpowiedzi na te pytania, Tomasz buduje ogólną klasyfikację cech, która obejmuje nie tylko wady i zalety moralne w sensie wąskim, ale też wady i zalety ciała oraz wady i zalety intelektu. Z punktu widzenia ontologii ta klasyfikacja „trwałych dyspozycji” jest częścią klasyfikacji jakości oraz innych cech przysługujących podmiotowi.

Metafizyczne podstawy teorii cnót: czytanie Traktatu o cnotach Tomasza z Akwinu

Teoria cnót, zapoczątkowana przez filozofów greckich i rozwinięta przez scholastyków, jest jednym z najważniejszych stanowisk w obrębie etyki. Współcześnie przyjmuje się, że etyka cnoty jest jednym z trzech głównych sposobów uprawiania etyki, obok etyki obowiązku oraz konsekwencjalizmu (np. etyki utylitarystycznej). Renesans zainteresowania etyką cnoty sprawił, że obecnie wielu filozofów współczesnych poświęca uwagę przedstawicielom teorii cnót, takim jak Platon, Arystoteles, stoicy czy Tomasz z Akwinu.

W ramach klasycznej teorii cnót, zgodnie z definicją zaproponowaną przez Arystotelesa w Etyce Nikomachejskiej (II.4), cnota rozumiana jest jako hexis lub habitus, a więc jako trwała, nabyta dyspozycja do pewnego rodzaju działania. Od strony ontologicznej habitus można zdefiniować jako pewien rodzaj jakości, a konkretnie taki, który odznacza się stałością i trwałością – taką definicję wprowadza Arystoteles w swoim traktacie Kategorie (r. 8). Tak więc z punktu widzenia ontologii cnota jest po prostu szczególnego rodzaju przypadłością, a mianowicie przypadłością duszy należącą do kategorii jakości. Z tych ustaleń wynika, że aby zbadać naturę cnoty, trzeba zacząć od jej zestawienia z innymi typami jakości, a także od refleksji nad tym, jakiego rodzaju podmiotom może ten rodzaj jakości przysługiwać.

Seminarium będzie poświęcone lekturze dwóch kwestii otwierających Traktat o cnotach Tomasza z Akwinu (Summa theologiae, I-II, qu. 49 oraz qu. 50). W kwestiach tych Tomasz omawia zarówno ontologiczną naturę cnót (czym jest habitus? czy jest jakością, a jeśli tak, to jakiego rodzaju? jaka jest relacja między habitusem a działaniem?), jak i kwestię podmiotów, które mogą posiadać cnotę (czy habitus przynależy do ciała, czy do duszy? czy habitusy mogą istnieć w zmysłach? czy habitusy istnieją w woli, czy w intelekcie?). Szukając odpowiedzi na te pytania, Tomasz buduje ogólną klasyfikację cech, która obejmuje nie tylko wady i zalety moralne w sensie wąskim, ale też wady i zalety ciała oraz wady i zalety intelektu. Z punktu widzenia ontologii ta klasyfikacja „trwałych dyspozycji” jest częścią klasyfikacji jakości oraz innych cech przysługujących podmiotowi. Jednocześnie, z uwagi na konieczność odwołania się do rozróżnienia między duszą i ciałem, oraz z uwagi na konieczność uwzględnienia różnych rodzajów stworzeń duchowych, klasyfikacja „trwałych dyspozycji” zaproponowana w Traktacie o cnotach uwzględnia najważniejsze ustalenia antropologii Tomasza.

W ramach seminarium, oprócz lektury tekstu Traktatu o cnotach, zajmiemy się również ogólniejszymi zagadnieniami, takimi jak pojęcie jakości w Kategoriach Arystotelesa oraz definicja cnoty u Arystotelesa i Tomasza. Będziemy się również zastanawiać nad trudnościami translatorskimi związanymi z tłumaczeniem terminów hexis i habitus.

Warunkiem zaliczenia seminarium jest obecność (dopuszczalne dwie nieobecności), aktywny udział w zajęciach oraz krótka praca pisemna (notatka z zajęć, referat lub przygotowanie zagadnień do dyskusji).

Seminarium będzie prowadzone wspólnie z o. dr Michałem Mrozkiem OP z Instytutu Tomistycznego.

Tomasz z Akwinu, Summa Theologiae, I-II, q. 49-50, różne wydania, szczególnie Editio Leonina dostępne na corpusthomisticum.org

Tomasz z Akwinu, Traktat o cnotach, tłum. Włodzimierz Galewicz, Kęty 2006.

Arystoteles, Etyka Nikomachejska, tłum. D. Gromska, w: Arystoteles, Dzieła wszystkie, tom V, Warszawa 2000.

Aristotle’s Categories and De Interpretatione, tr. with notes by J. Ackrill, Oxford 1963.

Głowala M., Łatwość działania. Klasyczna teoria cnót i wad w scholastyce, Lublin 2012.

Hutchinson D. S., The Virtues of Aristotle, London/New York 2016 (I wyd. 1986).

Pinckaers S. T. OP, Źródła moralności chrześcijańskiej. Jej metoda, treść, historia, tłum. A. Kuryś, Poznań 1994.

Seńko W., Jak rozumieć filozofię średniowieczną, Kęty 2001.

Torrell J.-P. OP, Święty Tomasz z Akwinu - mistrz duchowy, tłum. A. Kuryś, Poznań 2003.

Torrell J.-P. OP, Tomasz z Akwinu - człowiek i dzieło; tłum. A. Kuryś; Kęty: Wydawnictwo Marek Derewiecki; Warszawa: Instytut Tomistyczny, 2008.

Nabyta wiedza:

– Student ma podstawową wiedzę o głównych kierunkach rozwoju i najważniejszych nowych osiągnięciach w obszarze badań nad teorią cnót Tomasza z Akwinu

– zna podstawowe metody badawcze i strategie argumentacyjne właściwe dla historii filozofii

– zna metody interpretacji tekstu filozoficznego

Nabyte umiejętności:

– czyta, interpretuje i konfrontuje różne teksty filozoficzne

– słucha ze zrozumieniem ustnej prezentacji idei i argumentów filozoficznych oraz posiada umiejętność przygotowania wystąpień ustnych

– (dot. student studiów II stopnia) potrafi zanalizować logiczną strukturę wypowiedzi innych uczestników zajęć oraz ocenić wpływ ewentualnych błędów logicznych na konkluzywność argumentacji

– dobiera strategie argumentacyjne, konstruuje krytyczne argumenty, formułuje odpowiedzi na krytykę

– prowadzi na poziomie podstawowym (na pierwszym stopniu) lub zaawansowanym (na drugim i trzecim stopniu), pracę badawczą pod kierunkiem prowadzącego seminarium

Nabyte kompetencje:

– samodzielnie podejmuje i inicjuje proste działania badawcze

– na podstawie twórczej analizy nowych sytuacji i problemów samodzielnie formułuje propozycje ich rozwiązania

– jest otwarty na dyskusję i nowe propozycje rozwiązań problemów

– potrafi współdziałać i pracować w grupie przyjmując w niej różne role

– obecność na zajęciach (2 dopuszczalne nieobecności)

– przygotowanie do zajęć i aktywność

– referat lub krótka praca pisemna (notatka z zajęć, zagadnienia do dyskusji)