Prawo autorskie

fakultatywne

w sali

Tematem wykładu jest prawo autorskie wraz z prawami pokrewnymi w dobie społeczeństwa informacyjnego. W związku z eksplozją nowych technologii, a zwłaszcza pod wpływem Internetu prawo autorskie w ostatnich dekadach doznało przewrotu porównywalnego z wpływem, jaki wynalazek druku wywarł wieki temu na jego powstanie. Obecnie kwestionowane są podstawowe założenia prawa autorskiego - mówi się wręcz o „zmianie paradygmatu”. Następuje polaryzacja stanowisk zwolenników coraz intensywniejszej ochrony praw autorskich i pokrewnych z jednej strony oraz ruchów „wolnościowych”, kontestujących samą istotę tych praw jako rodzaju własności („własność intelektualna”) z drugiej. W rezultacie w systemach prawa krajowego, w tym polskiego, występuje wysoki poziom niepewności co do granic samych praw autorskich oraz zakresu dozwolonego użytku utworów. Wątpliwości te rozstrzygane są sukcesywnie dopiero przez wyroki unijnego Trybunału (TSUE).

Prawo autorskie, podobnie jak całe prawo własności intelektualnej, jest stosunkowo młodym działem prawa cywilnego; nie znało go jeszcze prawo rzymskie. Od początku swego powstania, przez dwa stulecia prawo autorskie rozwijało się przez stałe poszerzanie swoich granic – ogarniało coraz to nowe wytwory człowieka - i coraz to nowe uprawnienia w ramach własnościowego prawa bezwzględnego – rodzaju własności. Przejawem ekspansji w zakresie przedmiotu ochrony jest w szczególności konstrukcja praw „pokrewnych” (sąsiednich) prawu autorskiemu, których przedmiotem nie są już utwory, tylko artystyczne wykonania, fono- i wideogramy, nadania i wydania. Pojawiają się zresztą nadal nowe prawa pokrewne lub do nich zbliżone – np. sui generis prawo do baz danych; nie istnieje w tym zakresie zamknięty katalog. Z kolei ekspansja w zakresie nowych uprawnień w obrębie podmiotowego prawa autorskiego przejawiała się w ostatnich dziesięcioleciach w objęciu monopolem autorskim np. najmu i użyczania egzemplarzy, wprowadzania ich do obrotu, a przede wszystkim udostępniania dóbr niematerialnych w sieci. Można powiedzieć, że prawo autorskie kroczy w ślad za nowymi technologiami i dostosowuje - zwykle z opóźnieniem - treść składających się na nie uprawnień dotyczących nowych pól eksploatacji utworów. Pojawiają się nowe uprawnienia o nietypowym charakterze, nie mające już charakteru praw zakazowych (bezwzględnych), lecz sprowadzające się do prawa do wynagrodzenia. Formy tego ostatniego prawa także ewoluują, czego przejawem są takie jego postaci, jak droit de suite lub opłaty od czystych nośników i aparatury nagrywającej, całkowicie oderwane od pojedynczych aktów korzystania z konkretnych utworów.

Ogromny wpływ na ewolucję prawa autorskiego wywarło włączenie w jego ramy na początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku - pod wpływem USA - programów komputerowych, prawdziwego konia trojańskiego tej dziedziny. Uznanie programów za utwory spowodowało i powoduje nadal deformację wielu ustabilizowanych dotychczasowych konstrukcji, np. pojecia wyczerpania praw (zob. np. wyrok TSUE z 3 lipca 2012 r. - w sprawie Usedsoft). Jeszcze głębiej sięgające przeobrażenia prawa autorskiego nastąpiły pod wpływem Internetu. Spowodował on rewolucyjny przewrót w prawie autorskim. Zjawisko interaktywności rodzi zupełnie nowe problemy już na poziomie kwalifikacji danego wytworu jako przedmiotu ochrony (dzieła multimedialne, gry komputerowe). Potrzeba wolnego dostępu do zawartości sieci ściera się w ostatnich latach z podstawową dla prawa autorskiego konstrukcją prawa wyłącznego ("własności” intelektualnej) wyposażonego w roszczenia zakazowe, w dodatku chronionego wyjątkowo surowymi roszczeniami cywilnymi - niezależnie od sankcji karnych. Pogłębia się rozziew między tendencją do rozszerzania zakresu oraz intensyfikacji dotychczasowej ochrony a generalnym podważaniem jej racji bytu, przynajmniej w odniesieniu do utworów udostępnionych w Internecie. Poważne trudności wiążą się z określeniem zakresu dozwolonego użytku, także prywatnego, więc dotyczą nas wszystkich jako konsumentów dóbr kultury (korzystanie z nielegalnej „kopii” – wyrok TSUE w sprawie ACI Adam, odbiorniki w pokojach hotelowych – wyrok C-306/05 w sprawie Rafael Hoteles i in., zamieszczanie linków na stronie internetowej – wyrok C-466/12 w sprawie Svensson, dopuszczalność użyczania przez biblioteki cyfrowych „egzemplarzy”– wyrok C-174/15, problem stosowania tzw. testu trójstopniowego do dozwolonego użytku). Uchwalane są nowe akty prawa międzynarodowego (m. in. Traktat pekiński o wykonaniach audiowizualnych z 2012 r. ). Jeszcze większą aktywność wykazuje ostatnio ustawodawca unijny poprzez wydawanie kolejnych dyrektyw (wydłużenie okresu ochrony niektórych praw pokrewnych, dzieła sieroce, zbiorowe zarządzanie prawami autorskimi i licencje multiterytorialne na korzystanie on-line z utworów muzycznych).

Przedstawienie wszystkich tych zjawisk w ramach 30-godzinnego wykładu jest niemożliwe. Będzie w nim oczywiście mowa o zasygnalizowanych wyżej problemach i wyzwaniach stojących przed prawem autorskim XXI wieku. Zrozumienie zachodzących dynamicznie przeobrażeń wymaga jednak uprzedniego zapoznania się z podstawowymi konstrukcjami prawa autorskiego w ich obecnym kształcie normatywnym. Prawo autorskie jest częścią prawa cywilnego i dlatego będę eksponować konstrukcje typowe dla tej gałęzi prawa, wskazując jednocześnie ich modyfikacje wynikające z różnic między własnością intelektualną a własnością przedmiotów materialnych. Zagadnienia teoretyczne będą ilustrowane wyrokami Sądu Najwyższego. Dla przedstawienia najnowszych problemów wynikających z eksplozji nowych technologii bardziej przydatne okaże się orzecznictwo TSUE, które zaczyna nabierać charakteru prawo tworzącego i wyprzedza ustawowe rozwiązania krajowe.

J. Barta,, R. Markiewicz: Prawo autorskie, Warszawa 2016;

Literatura fakultatywna:: D. Flisak (red.) Prawo autorskie i prawa pokrewne. Komentarz Lex , Warszawa 2015; R. Markiewicz, Internet i prawo autorskie – wykaz problemów i propozycje ich rozwiązań, ZNUJ- PPWI 2013; E. Traple (red.) Ochrona gry komputerowej, Warszawa 2015; J. Szczotka, Utwory audiowizualne – stan oczekiwania na nowelizację prawa autorskiego, PS 2009/1, J. Matczuk, Prawo do kultury v. prawo autorskie, ZNUJ- PPWI 2015, z1. System prawa prywatnego – t. 13 Prawo autorskie, (red. J. Barta), Warszawa 2017, rozdz. IV.

Po ukończeniu wykładu student:

– zna naturę praw autorskich i pokrewnych jako praw wyłącznych oraz wyjątkowo surowe konsekwencje cywilnoprawne ich naruszenia ;

- ma świadomość płynnych granic ochrony ze względu na mało precyzyjne określenie jej przedmiotu (pojęcie „utworu”) lub niejasny status niektórych sposobów korzystania ,(np. „ściąganie” z Internetu); rozumie niekorzystne skutki braku pewności prawnej w tym zakresie;

- potrafi sięgać do bieżącego orzecznictwa TSUE w celu poszukiwania pośrednich wskazówek co do interpretacji przepisów polskiej ustawy o pr. aut.;

- wie, że prawo autorskie znajduje się obecnie w przełomowym momencie, dostrzega ogólno- cywilizacyjny wymiar problemu dalszego istnienia prawa autorskiego albo w dotychczasowej, „własnościowej” postaci, albo ukształtowania go na zupełnie innych podstawach (zmiana paradygmatu).

(do

Podstawą oceniania studenta jest kolokwium pisemne po zakończeniu zajęć. Istotną rolę może odegrać aktywność okazywana w trakcie zajęć – np. w formie pytań, a w miarę możności (w zależności od liczby słuchaczy) także własnych wypowiedzi. Pewną rolę odgrywa obecność na zajęciach.