Theory and philosophy of Law

Zajęcia w formie wykładu mają na celu przedstawienie głównych zagadnień teoretycznoprawnych (takich jak źródła prawa, normy prawne, system prawa, obowiązywanie prawa, język prawa, wykładnia prawa, argumentacja prawnicza) na tle najważniejszych kierunków myśli filozoficznoprawnej XIX-XXI wieku (koncepcje prawnonaturalne, pozytywizm oryginalny i wyrafinowany, realizm prawniczy, hermeneutyka prawnicza, teoria argumentacyjne, postmodernizm).

Wskazywane i wyjaśniane będą także idee, które leżą u podłoża konkretnych stanowisk teorii prawa i instytucji prawnych (np. kontroli konstytucyjności prawa). Akcent będzie przy tym położony na wielość współczesnych stanowisk w kwestiach istoty prawa, sposobów jego poznawania (w tym interpretacji), sposobów i kryteriów rozstrzygania o obowiązywaniu norm prawnych, a wreszcie zasad rozstrzygania „trudnych przypadków”, czyli takich, w których nie wystarczy sięgnąć po tradycyjny sylogizm prawniczy..

Przedmiotem wykładów będą następujące zagadnienia:

1. Prawo jako środek koordynacji zachowań ludzkich – wykład wprowadzający

• Różne perspektywy: filozoficzna, aksjologiczna, antropologiczna, socjologiczna i prawnicza.

• Pojęcie prawa (koncepcje, teorie, doktryny) i spory o prawo jako odzwierciedlenie pluralizmu perspektyw:

o normatywne i nienormatywne interpretacje, problemy prawa jako instrumentu, jako kontraktu, jako faktu (zachowania, emocji), jako symbolu), konwencjonalizm prawa,

o stanowiska w XX i XXI wieku: koncepcje prawa naturalnego (prawa słusznego), pozytywizm prawniczy i jego ewolucja, realizm prawniczy i ujęcia socjologiczne, teorie interpretacyjne (hermeneutyczne), teorie komunikacyjne (prawo jako rozmowa, dyskurs publiczny, dialog), prawo jako symbol.

• Prawo a przemoc

2. Prawo a inne normatywne porządki społeczne

• Procesy pozytywizacjinorm moralnych (m.in. prawo jako minimum moralności).

• Wady i zalety pozytywizacjinorm moralnych (m.in. autonomia prawa, funkcje i dysfunkcje moralizmu prawa).

• Moralność i inne porządki normatywne jako przeciwwaga dla obowiązków prawnych (np. dla odmowy posłuchu).

3. Prawo jako rozkaz – przymus u podstaw prawa

• Idea oryginalnego (twardego) pozytywizmu

o tradycja anglosaska (prawo jako wyraz roli władcy/prawotwórcy): Thomas Hobbes, Jeremy Bentham, John Austin

o tradycja kontynentalna (związek prawa z państwem): Kodeks Napoleona, niemiecki pozytywizm prawniczy i spory ze szkołą historyczną, normatywizm

• Ograniczenia nakładane na prawodawcę: od idei rządów prawa i zasady podziału władz, przez ochronę praw człowieka i internacjonalizację porządków prawnych , po konstytucjonalizm ustrojowy i społeczny

4. Prawo jako system norm

• Systemowość jako idea robocza

• Hans Kelsen: hierarchia prawa i warunki obowiązywania norm prawnych (prawo jako ciąg upoważnień)

• Rola sądów konstytucyjnych w zapewnieniu praworządności oraz spójności prawa

• Systemowość prawa a systemowość świata (rola języka, procesów ekonomicznych, unifikacji Europy, globalizacji i policentryczności porządków prawnych)

5. Filozofia języka a prawo

• Przewrót językowy w filozofii i filozofii prawa oraz praktyce prawniczej

• L. Wittgenstein – Dociekania filozoficzne

• J. L. Austin – teoria performatywów i teoria aktów mowy

• Akty mowy w prawie, biosemantyka R. G. Millikan a prawo

6. Prawo jako unia reguł pierwotnych i wtórnych

• H.L.A. Hart – reguły pierwotne i wtórne

• Reguły zmiany i rozsądzania jako wzorce procedur, ale i sankcji

• Reguła uznania a podstawy ważności (obowiązywania, zastosowania) prawa; rola języka prawa, wpływ praktyki prawniczej i prawa międzynarodowego.

• Wyrafinowany pozytywizm prawniczy i jego krytycy

7. Obowiązywanie prawa – posłuch wobec prawa – nieposłuszeństwo wobec prawa

• Obowiązywanie prawa: od klasycznych koncepcji prawa natury do współczesnego pozytywizmu inkluzyjnego.

• Odmowa posłuchu wobec prawa jako antynomia zasady związania prawem – Gustav Radbruch i koncepcja „ustawowego bezprawia” oraz sędziowskiego obowiązku odmowy stosowania barbarzyńskiego prawa. Procesy „strzelców z muru Berlińskiego” (po 1990 r.)

• Koncepcje obywatelskiego nieposłuszeństwa i sprzeciwu wobec prawa formalnie obowiązującego (Tomasz z Akwinu, H. Arendt, M. Gandhi, R. Alexy)

8. Rola sądownictwa w świetle pozytywizmu prawniczego i liberalizmu politycznego

• Od tradycji władzy sądowniczej jako „władzy żadnej” oraz sędziego jako ust ustawy po „przewrót interpretacyjny” w XX wieku oraz wspólnoty interpretacyjne

• Rozwój sądownictwa konstytucyjnego, jego legitymizacja. Spory o aktywizm sędziowski i „jurystokrację”

• Instytucjonalne i etyczne gwarancje niezawisłości sędziowskiej i ich znaczenie dla porządku prawnego i systemu politycznego

9. Dyskrecjonalność w prawie – spory o granice swobodnego uznania w prawie publicznym

• Stosowanie prawa jako praktyka „niemechaniczna”

• Wieloznaczność i nieostrość jako cechy języka, open texture - wada czy zaleta

• Dopuszczalność swobodnego uznania w prawie administracyjnym

• Tradycja „klauzul generalnych” – skrywane założenia

10. Realizm prawniczy i jego następcy

• Zwrot antyformalistyczny w jurysprudencji i w praktyce prawniczej w USA (Oliver W. Holmes, Karl LLewellyn, RoscoePound)

• Opozycja „prawa w działaniu” i „prawa w książkach”, teoria interesu indywidualnego i społecznego, „społeczna inżynieria” prawników

• Ronald Dworkin– krytyka pozytywizmu prawniczego i słabości realizmu prawniczego

• Sędzia Herkules i metafora powieści w odcinkach.Tradycja w prawie

11. Wykładnia prawa

• Analityczne, hermeneutyczne i argumentacyjne koncepcje wykładni prawa

• Spory o wykładnię Konstytucji i o „prawotwórstwo sędziowskie”

• Obiektywizm w interpretacji

• Dynamiczność i statyczność interpretacji

• Formalizm prawa.Zasada rządów prawa a formalizm prawniczy (Summa iniuria),

12. Teorie argumentacji prawniczej

• Od greckiej retoryki przez Chaima Perelmana po Neila MacCormicka oraz Ewę Łętowską i Jerzego Stelmacha

• Erystyka jako sztuka prowadzenia sporów (od Schopenhauera do dziś). Erystyka w prawie i w polityce

• Komunikacyjne ujęcie prawa – prawo jako dyskurs, prawo jako rozmowa

13. Postmodernizm

• Postmodernizm w filozofii i w kulturze. Krytyczne nurty w naukach prawnych

• Prawo i władza – postmodernizm w prawie: rozpad paradygmatu prawa

• Postmodernizm w prawie: Artur Kozak, Adam Sulikowski

• Obalenie mitu jednoznaczności tekstu (antylogocentryzm)

• Z. Bauman i A. Giddens – zaufanie w prawie

14. Sprawiedliwość

• Sprawiedliwość materialna i sprawiedliwości proceduralna

• Zasady sprawiedliwości materialnej (na przykładzie Ch. Perelmana)

• Wymogi sprawiedliwości proceduralnej (interpretacja zasady rządów prawa)

• Liberalna teoria sprawiedliwości Johna Rawlsa

• Michel Sandel: liberalizm, republikanizm i granice sprawiedliwości

• Sprawiedliwośćspołeczna jako zasada konstytucyjna i jako mit

Przedmiotem ćwiczeń będzie analiza kluczowych sporów o prawo, a także o ich oddziaływanie na praktykę. Prawo zwykle postrzegamy jako zbiór nakazów i zakazów niepodlegających kwestionowaniu, lecz w rzeczywistości prawo jest fenomenem dynamicznym, a zmiany poglądów na to, czym jest porządek prawny, co go uzasadnia i jakie obowiązki ciążą na prawnikach, zwykle szybko znajdują odzwierciedlenie w praktyce tworzenia i stosowania prawa. Teorię i filozofię prawa można poznawać poprzez analizę kluczowych sporów, które były przez lata, a niekiedy wieki prowadzone. Podczas zajęć omówimy następujące spory teorii i filozofii prawa dotyczące fundamentalnych pytań o prawo, jego wykładnię, stosowanie i stosunek do innych zjawisk społecznych.

1. Czy prawo może mieć dowolną treść?

Zajęcia 1: Teorie prawa natury

G. Radbruch, Pięć minut filozofii prawa oraz Ustawowe bezprawie i ponadustawowe prawo [w:] tenże, Filozofia prawa, Warszawa, 2009, s. 241-254

Zajęcia 2: Pozytywizm prawniczy

H. Kelsen, Czysta teoria prawa, Warszawa 2014, s. 55-72, 295-318

2. Czy język prawny jest wystarczającą podstawą orzekania?

Zajęcia 3: Językowa otwartość prawa

H.L.A. Hart, Pojęcie prawa, Warszawa 1998, s. 171-193

Zajęcia 4: Teorie wykładni prawa

M. Romanowicz, Clara… vs Omnia… czyli język a proces stosowania prawa [w:] A. Mróz, A. Niewiadomski, M. Pawelec (red.), Prawo, język, etyka, Warszawa 2010, s. 198-208

3. Czy orzeczenia sądowe mogą być słuszne?

Zajęcia 5: Integralna teoria prawa

R. Dworkin, Imperium prawa, Warszawa 2006, s. 15-19, 30-31, 165-176, 227-234, 256-260

Zajęcia 6: Krytyczne teorie orzekania

R. Mańko: W stronę krytycznej filozofii orzekania. Polityczność, etyka, legitymizacja, Łódź 2018, s. 22-66

4. Jak trudna jest relacja prawa i polityki?

Zajęcia 7: Rządy prawa

M. Krygier, Cztery pytania o rządy prawa: Dlaczego? Co? Gdzie? I kogo to obchodzi?, Część I, „Archiwum Filozofii Prawa i Filozofii Społecznej” 2/2011, s. 5-19

Zajęcia 8: Polityczność prawa

C. Schmitt, Teologia polityczna i inne pisma, Warszawa 2012, s. 45-55, 245-268

5. Co to znaczy, że prawo jest sprawiedliwe?

Zajęcia 9: Sprawiedliwość w liberalizmie politycznym

J. Rawls, Teoria sprawiedliwości, Warszawa 1994, s. 23-43

Zajęcia 10: Feministyczne krytyki liberalizmu politycznego

E. Hyży, Wybrane etyczno‑polityczne propozycje współczesnego feminizmu globalnego, Etyka 5/2012, s. 16-36

6. Co to znaczy być podmiotem prawa?

Zajęcia 11: Klasyczne ujęcia podmiotowości w prawie

T. Chauvin, Osoba fizyczna czy człowiek? Kilka refleksji na temat podmiotu prawa, materiał powielony, s. 1-15

Zajęcia 12: Nowe wyzwania dla teorii podmiotu

M. Jankowska, Podmiotowość prawna sztucznej inteligencji? [w:] A. Bielska-Brodziak (red.), O czym mówią prawnicy, mówiąc o podmiotowości, Katowice 2015, s. 171-196

Po ukończeniu przedmiotu student:

- powinien rozumieć, jaki sens mają podstawowe pojęcia i konstrukcje teoretyczne, którymi posługują się prawnicy (np. norma prawna, system prawa, obowiązywanie prawa i odmowa posłuchu wobec prawa, wykładnia prawa, uzasadnienie decyzji władczej); student powinien przy tym uświadamiać sobie złożoność i konwencjonalność takich pojęć i konstrukcji teoretycznych, a także rozumieć, że posługując się nimi przyjmujemy określne założenia co do istoty prawa, natury ludzkiej, charakteru procesów społecznych itp. Student powinien sobie też uświadamiać, że współczesny świat zmienił się w takim stopniu, że rozmaite pojęcia i konstrukcje prawnicze wypracowane w poprzednich stuleciach niejednokrotnie zbytnio upraszczają rzeczywistość lub utrwalają w myśleniu prawniczym rozmaite mity lub nawet przesądy;

-powinien być w stanie wyjaśnić podstawowe założenia przyjmowanego przez siebie sposobu pojmowania prawa, a także powinien potrafić odróżnić własne stanowisko od innych, konkurencyjnych poglądów;

- powinien potrafić wskazać, jakie rodzaje argumentów są lub mogą być wykorzystane w sporach o trudne etycznie lub politycznie kwestie prawne i jakie kontrargumenty mogą być podniesione, a także z jakich przekonań, założeń bądź presupozycji wynika sięgnięcie po określone racje w sporze.

W kategoriach Krajowych Ram Kwalifikacji przedmiot pod nazwą „Filozofia prawa” prezentowany w formie wykładupowinien

a) służyć nie tylko przekazywaniu wiedzy o strukturach i fundamentalnych instytucjach publicznych, o prawie jako szczególnej więzi społecznej i jego relacjach wobec innych systemów norm i reguł oraz o doświadczeniach człowieka jako twórcy kultury,

b) wykształcić umiejętności praktyczne, analizować przebieg procesów i zjawisk społecznych, zwłaszcza praktyki prawniczej, a także zdobyć umiejętność posługiwania się normami i regułami społecznymi w celu rozwiązywania problemów społecznych, ze świadomością ograniczeń którym podlegają prawnicy, zwłaszcza gdyby wierzyli, że wszystkie przypadki z którymi się stykają mających charakter „łatwych spraw”;

c) rozwijać kompetencje społeczne studentów, w szczególności świadomość jaką rolę pełni prawo we współczesnych społeczeństwach, jakie założenia filozoficzne i etyczne przyjmują prawnicy wykonujący zawody prawnicze, jakich wartości bronią i za co są odpowiedzialni.

Metoda egzaminacyjna: egzamin ustny, pogłębiona rozmowa skupiona wokół tematyki wykładów oraz treści tekstów udostępnionych studentom i omawianym na ćwiczeniach.

Wymagania egzaminacyjne :

- znajomość zagadnień prezentowanych na wykładach, a równocześnie

- znajomość problemów podejmowanych w tekstach omawianych na ćwiczeniach.

Zwraca się przy tym uwagę, że istotą prowadzonych zajęć jest odrzucenie wiedzy pamięciowej, mechanicznie przyswojonej, na rzecz rozumienia problemów z zakresu teorii i filozofii prawa. Teksty wybrane i udostępnione studentom będę wymagały samodzielnej i wnikliwej lektury oraz własnej interpretacji. Bardzo pomocne, choć oczywiście nieobowiązkowe formalnie, będą ćwiczenia prowadzone przez pracowników Katedry Filozofii Prawa i Nauki o Państwie.

Kryteria oceny: oceniane jest przede wszystkim rozumienie podstawowych pojęć i konstrukcji, jakimi posługują się prawnicy w swoich rolach zawodowych, bez względu na szczegółową dziedzinę lub specjalizację zawodową. Przedmiotem oceny egzaminatora będzie zarówno umiejętność rekonstrukcji argumentów opisowych i normatywnych przyjmowanych przez przedstawicieli określonych stanowisk teoretycznoprawnych i filozoficznoprawnych, jak i umiejętność samodzielnego formułowania poglądów oraz precyzyjnego ich uzasadniania oraz podważania argumentów przeciwnych.

brak