Wykluczenie i inne problemy społeczne współczesnej Polski

fakultatywne

W toku wykładu analizowane będą te obszary życia zbiorowego, które są w naszym społeczeństwie zinstytucjonalizowane jako problemy społeczne, tj. np. pijaństwo, narkomania, dezorganizacja rodziny, przestępczość, itp. oraz zjawiska czy procesy, które na rozmaite sposoby mogą naruszać stabilność zastanego porządku społecznego, takie jak problemy rynku pracy, kryzys systemu edukacyjnego itp. Wraz z charakterystyką tych zjawisk (także w perspektywie porównawczej), w toku wykładu przedstawione zostaną rozmaite sposoby, którymi zorganizowane społeczeństwo usiłuje sobie poradzić z tym, co samo uznaje za problemy społeczne, oraz sposoby pomiaru, opisu i analizy tych zjawisk.

W toku wykładu analizowane będą te obszary życia zbiorowego, które są w naszym społeczeństwie zinstytucjonalizowane jako problemy społeczne, tj. np. pijaństwo, narkomania, dezorganizacja rodziny, przestępczość, itp. oraz zjawiska czy procesy, które na rozmaite sposoby mogą naruszać stabilność zastanego porządku społecznego, takie jak problemy rynku pracy, kryzys systemu edukacyjnego itp. Wraz z charakterystyką tych zjawisk (także w perspektywie porównawczej), w toku wykładu przedstawione zostaną rozmaite sposoby, którymi zorganizowane społeczeństwo usiłuje sobie poradzić z tym, co samo uznaje za problemy społeczne, oraz sposoby pomiaru, opisu i analizy tych zjawisk.

Niezależnie od tego, wykład ma służyć pokazaniu słuchaczom teoretycznego zakorzenienia zjawisk społecznych uznawanych za "problemy społeczne" i wskazać na sposoby manipulacji naszym zdrowym rozsądkiem, który część z nich traktuje jako oczywiście czy bezspornie stanowiące problemy społeczne, które domagają się rozwiązania czy interwencji. Kierunki interpretacji wyznaczają zarówno orientacje teoretyczne – funkcjonalizm czy symboliczny interakcjonizm, jak i orientacje metodologiczne, oraz nasze przeświadczenia aksjologiczne. Celem zajęć jest także wprowadzenie słuchaczy w problematykę dewiacji i zapoznanie z funkcjonowaniem kluczowych instytucji kontroli społecznej

Program wykładu

Wprowadzenie: strategie interwencji: dystrybucja kar i nagród - prewencja ogólna i prewencja szczególna, odstraszanie; stare i nowe strategie marginalizacji społecznej; wczesny ruch reform społecznych - resocjalizacja, oświata; postulaty zmian strukturalnych - ludzie jako ofiary systemu społecznego; idee "społecznej profilaktyki" i spory o modele polityki społecznej; welfare - publiczny i prywatny; instytucjonalizacja systemów interwencji społecznej - nowe profesje kontroli społecznej.

Problemy społeczne w różnych perspektywach teoretycznych: Mills i analiza przeświadczeń o "dobrym " społeczeństwie; co społecznego jest w problemach społecznych - zasięg, wartości, podatność na interwencję, i zainteresowanie opinii publicznej. Problemy społeczne jako zakłócenia porządku społecznego. Jawne i ukryte problemy społeczne "społeczna" geneza problemów społecznych. Urok funkcjonalizmu - "złe" to wcale nie znaczy, że dysfunkcjonalne. Problemy społeczne z punktu widzenia rozmaitych wersji teorii konfliktu społecznego - definiowanie "zła społecznego" jako instrumentarium dominacji. "Naturalna historia problemów społecznych" i konstruowanie problemów społecznych; problemy społeczne w procesie instytucjonalizacji; rola profesji i instytucjonalizacja problemów. Moralna panika i rola mediów. Socjologia dewiacji; stare i nowe koncepcje dezorganizacji społecznej, dewiacja i kultura, labeling i kontrola społeczna. Dyskursy: workfare, medykalizacja i kryminalizacja.

Nierówności, ubóstwo i marginalność społeczna: Pomiar ubóstwa i jego dzieje – kontrowersje wokół interpretacji zjawiska; bogaci i biedni – profil społeczny; względność biedy i względność dostatku. Ludzie jako producenci i konsumenci; gospodarstwo domowe jako podstawowa jednostka gospodarcza; dynamika dochodów i wydatków gospodarstw domowych; teoria i praktyka minimum socjalnego, minimum egzystencji; mechanizmy adaptacji; hipoteza kultury ubóstwa i hipotezy konkurencyjne - duch przedsiębiorczości wśród ubogich, niedobory kapitału; kapitał ludzki, kapitał społeczny i bieda. Dwa dyskursy: społeczne wykluczenie i underclass; "Ludzie specjalnej troski" - bezdomość i włóczęgostwo.

Praca, warunki pracy i bezrobocie: funkcje pracy i pracowania; prawo do pracy, gospodarcze i socjalne funkcje pracy; praca - etos i kontrola społeczna, "społeczne zakorzenienie" jako funkcja zatrudnienia; współczesne wersje tezy o alienacji – prekariat; formy zatrudnienia i ich konsekwencje. Rodzaje bezrobocia; bezrobocie w wymiarze lokalnym i lokalne rynki pracy; polskie bezrobocie na tle europejskim; instytucjonalne formy rozwiązywania problemu.

Obszary graniczne: szara strefa, czarny rynek i nieformalna gospodarka. Spór o źródła i funkcje szarej strefy, metody szacowania zakresu szarej strefy w gospodarce – pośrednie i bezpośrednie – i ich historia. Szara strefa w Polsce i innych krajach. Instytucjonalne i kulturowe czynniki sprzyjające powstawaniu szarej strefy w gospodarce. Czynniki sprzyjające wchodzeniu na czarny rynek pracy, podaż i popyt na towary i usługi oferowane w szarej strefie. Funkcje szarej strefy. Lichwa, "shark loans", hazard, porno-business, prostytucja, handel organami.

Rodzina: zmienność funkcji i zmienność instytucji; rodzina - instytucja prywatna i publiczna; polityka wobec rodziny; dezorganizacja rodziny - rozwody, samotne matki (ojcowie), kłopoty systemu alimentacji; strukturalna dyspersja dezorganizacji rodziny, alternatywne formy życia rodzinnego? Niewydolności socjalizacyjne; spory o aborcję, małoletni rodzice i społeczne sieroctwo; maltretowanie dzieci - instytucjonalne gwarancje i rozbieżne perspektywy ideologiczne. Starzenie się społeczeństwa – przyczyny i konsekwencje.

Obszary patologii społecznych: struktura i dynamika przestępczości w Polsce; survey'e wiktymizacyjne - porównania międzynarodowe; nowe formy przestępczości, korupcja, przestępczość urzędnicza, "corporate crime", przestępczość zorganizowana i jej funkcje; przestępczość nieletnich, stan i krytyka systemu resocjalizacji; przemoc – wobec kobiet, dzieci i osób starszych; prawo - obszary niewydolności systemu; dostęp do prawa - bariery, świat regulacji poza-prawnych; przestępczość i nierówności społeczne.

Zdrowie, choroby i uzależnienia: nikotynizm, alkoholizm, narkomania – społeczne tworzenie ‘izmów’; epidemiologia uzależnień i metody badania; strategie przeciwdziałania i ich skuteczność; kwestie legalizacji używek; choroby społeczne; choroby psychiczne: mit czy rzeczywistość? Choroby psychiczne, uzależnienia i społeczna struktura.

Problemy globalne: demografia i nierówności; koszty modernizacji, masowe ubóstwo i światowy system gospodarczy; globalna redystrybucja i działalność międzynarodowych organizacji. Kwestie środowiska jako problemy społeczne: kwaśne deszcze, ocieplenie i lasy tropikalne; migracje, wojny i terroryzm; globalny rynek pracy i rynki lokalne.

Literatura (przykładowa; pełna lista lektur zostanie podana na pierwszym wykładzie)

• Andrzej Siemaszko Mechanizmy naznaczania społecznego w: Andrzej Kojder, J.Kwaśniewski (red.) Między autonomia i kontrolą; Warszawa 1992, str. 123-135.

• Kazimierz W.Frieske, P.Poławski Opieka i kontrola; Warszawa, 1996

• E.Durkheim Zasady metody socjologicznej; Warszawa 1968, rozdz. 3 („Zasady rozróżniania faktów normalnych i patologicznych).

• Maria Jarosz Dezorganizacja w rodzinie i społeczeństwie; PWE, W-wa 1987; str. 57 - 70.

• Mirosława Marody red. „Wymiary życia społecznego”, Wydawnictwo Naukowe Scholar, 2002

• Kazimierz W. Frieske: Bieda - miary i interpretacje. w: Stanisława Golinowska (red.): Polska bieda. Kryteria. Ocena. Przeciwdziałanie; IPiSS, Warszawa 1996; str. 226-238;

• Sheldon H. Danziger, Daniel H. Weinberg: Zmiany w dochodach rodzin, nierówności i ubóstwo - rys historyczny. w: Stanisława Golinowska (red.): Polityka społeczna wobec ubóstwa. Ujęcie porównawcze. Warszawa, IPiSS 1996.

• Susan Rose-Ackerman: Korupcja i rządy. Warszawa, Fundacja S.Batorego 2001. Część II: korupcja jako problem kulturowy.

• Paweł Poławski „Alteracje prostytucji. Sex work i społeczna patologia”

• Henryk Domański „Ubóstwo w społeczeństwach postkomunistycznych", Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2002

• Stanisława Golinowska red. "Ubóstwo i wykluczenie społeczne, badania, metody, wyniki?", Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 2005.

• E. Tarkowska „Co wiemy i czego nie wiemy o polskiej biedzie”, w: Janusz Mucha, Ewa Narkiewicz-Niedbalec, Maria Zielińska (red.) „Co nas łączy, co nas dzieli?” Zielona Góra, Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego, 2008

• N. Christie „Dogodna Ilość przestępstw”, PSEP, Warszawa, 2004, rozdział 1 „Przestępstwo nie istnieje”

• A. Kiersztyn „Czy bieda czyni złodzieja? Związki między bezrobociem, ubóstwem a przestępczością” Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2008

Na zakończenie kursu student powinien:

• Umieć objaśnić naturę społecznych problemów i ich zmienny charakter,

• Umieć scharakteryzować najważniejsze kwestie społeczne współczesnej Polski

• Umieć analizować zjawiska zinstytucjonalizowane jako problemy z perspektywy najważniejszych teorii socjologicznych.

• Znać historię i rozumieć kontrowersje związane z naukowymi badaniami problemów społecznych

• Umieć zidentyfikować instytucje i strategie rozwiązywania problemów, oraz omówić najważniejsze kwestie związane z ich wdrażaniem

• Rozumieć znaczenie zmian strukturalnych/transformacji i ich wpływ na percepcję, definiowanie, etiologię i sposoby rozwiązywania problemów

Zaliczenie na podstawie 1) oceny aktywności na zajęciach, 2) krótkiej rozmowy dotyczącej materiału z zajęć i przeczytanych lektur. Listę tekstów zaliczeniowych podam na pierwszym wykładzie.