Gramatyka historyczna języka polskiego

obowiązkowe

Wprowadzenie do językoznawstwa diachronicznego 3003-11A2JD

Zaliczenie zajęć z wprowadzenia do językoznawstwa diachronicznego. Konieczność uczestnictwa w prowadzonych równolegle ćwiczeniach z gramatyki historycznej, ponieważ wiedza zdobywana na wykładzie uzupełnia uzyskaną podczas ćwiczeń (na wykładzie jest omawiana ewolucja fleksji polskiej, na ćwiczeniach – fonetyki).

Student:

1. Stosuje metodę filologiczną, metodę rekonstrukcji wewnętrznej i metodę historyczno-porównawczą.

2. Opisuje najważniejsze zjawiska, które zaszły w języku prasłowiańskim i rekonstruuje formy prasłowiańskie.

3. Opanowuje periodyzację dziejów języka polskiego.

w sali

Przedmiot ma na celu wykształcenie umiejętności interpretacji procesów i zmian językowych zachodzących w języku polskim, ze szczególnym uwzględnieniem cech fonetycznych i fleksyjnych. Założeniem przedmiotu jest wypracowanie umiejętności samodzielnej rekonstrukcji wybranych form oraz opanowanie przez studenta podstawowego warsztatu terminologicznego dotyczącego gramatyki historycznej języka polskiego.

Ćwiczenia są poświęcone poznaniu ewolucji polskiej fonetyki, czemu służy realizacja następujących tematów:

1. Najważniejsze zmiany fonetyczne w rozwoju języka polskiego. System wokaliczny polszczyzny (podstawa rozwojowa, główne zmiany na gruncie polskim).

2. Przegłos polski (istota procesu, chronologia, konsekwencje, odstępstwa od przegłosu). Przegłos polski a przegłos prasłowiański i apofonia praindoeuropejska.

3. Ewolucja jerów uzależniona od ich pozycji: wokalizacja jerów mocnych i zanik słabych, wzdłużenie zastępcze, chronologia i konsekwencje tych procesów.

4. Przegłos, zanik i wokalizacja jerów – ćwiczenia. Główne wiadomości o rozwoju sonantów.

5. Rozwój samogłosek nosowych.

6. Akcent i iloczas w dawnej polszczyźnie (pochodzenie samogłosek długich w języku polskim, zanik iloczasu i powstanie samogłosek ścieśnionychi ich dalsze losy w języku polskim).

7. System konsonantyczny polszczyzny (podstawa rozwojowa, zmiany na gruncie polskim). Palatalizacje prasłowiańskie (powtórzenie).

8. Palatalizacje polskie.

9. Dyspalatalizacje spółgłosek w języku polskim.

10. Pozostałe zmiany w systemie konsonantycznym: nowe polskie fonemy spółgłoskowe, m.in. pochodzenie spółgłoski f, rozwój r', rozwój grup spółgłoskowych.

11. Prasłowiański podział na deklinacje – ćwiczenia.

12. Fleksja imienna – odmiana zaimków i przymiotników.

13. Prasłowiański a polski podział na koniugacje.

14. Staropolska odmiana czasowników w czasie przeszłym.

15. Ewolucja imiesłowów w polszczyźnie.

Wykład ma za zadanie zaznajomienie studentów z ewolucją polskiej fleksji dzięki realizacji następujących tematów:

1. Wprowadzenie do polskiej fleksji historycznej. Podstawa rozwojowa fleksji polskiej.

2. Prasłowiański podział na deklinacje. Deklinacja męska w polszczyźnie: uproszczenie zasobu końcówek i zmiany ich repartycji w liczbie pojedynczej.

3. Semantyzacja polskiej fleksji: wytworzenie się kategorii męskożywotności i męskoosobowości. Deklinacja męska: odmiana rzeczowników w liczbie mnogiej

4. Deklinacja nijaka: zasady repartycji końcówek. Geneza odmiany rzeczowników typu cielę, cielęcia, imię, imienia, niebo, niebiosa, relikty dawnej odmiany.

5. Deklinacja żeńska: geneza odmiany samogłoskowej i spółgłoskowej. Zmiany przynależności deklinacyjnej niektórych rzeczowników, jak łodzia czy żołądź.

6. Podsumowanie ewolucji polskiej deklinacji rzeczowników. Główne zmiany w historii polszczyzny: zanik liczby podwójnej (relikty form dualnych), morfologizacja i demorfologizacja rodzaju, uzależnienie repartycji końcówek od tematu fleksyjnego.

7. Odmiana zaimków w dziejach języka polskiego.

8. Odmiana przymiotników w historii języka polskiego. Prosta i złożona odmiana przymiotników, relikty odmiany rzeczownikowej we współczesnej polszczyźnie.

9. Kształtowanie się odmiany liczebników w historii języka polskiego.

10. Wprowadzenie do fleksji werbalnej: podstawa rozwojowa koniugacji polskiej, główne kategorie fleksji werbalnej. Zmiany w odmianie czasowników w czasie teraźniejszym.

11. Czasy przeszłe w historii polszczyzny: czasy proste (imperfecum i aoryst) i złożone (czas przeszły złożony i czas zaprzeszły). Ewolucja czasu przeszłego złożonego.

12. Ewolucja imiesłowów: zmniejszenie zasobu imiesłowów w porównaniu ze stanem prasłowiańskim, adiektywizacja i adwerbizacja imiesłowów w polszczyźnie.

13. Rozwój trybu rozkazującego w języku polskim.

14. Podsumowanie: archaizmy i neologizmy fleksyjne. Test zaliczający (połowa zajęć).

15. Główne tendencje rozwojowe fleksji polskiej.

Literatura obowiązkowa:

Krystyna Długosz-Kurczabowa, Stanisław Dubisz, Gramatyka historyczna języka polskiego, Warszawa 1998 i wyd. nast.

Krystyna Długosz-Kurczabowa, Stanisław Dubisz, Gramatyka historyczna języka polskiego w testach, ćwiczeniach i tematach egzaminacyjnych, Gdańsk 1999.

Gramatyka historyczna języka polskiego. Materiały do ćwiczeń, wybór H. Karaś, Warszawa 1994.

Zenon Klemensiewicz, Tadeusz Lehr-Spławiński, Stanisław Urbańczyk, Gramatyka historyczna języka polskiego, Warszawa 1955.

Nauka o języku polskim dla polonistów, red. S. Dubisz, Warszawa 1991 lub wyd. nast.

Stanisław Rospond, Gramatyka historyczna języka polskiego, Warszawa 1973 lub wyd. nast.

Ewa Siatkowska, Rodzina języków zachodniosłowiańskich, Warszawa 1992.

Janusz Strutyński, Elementy gramatyki historycznej języka polskiego, Kraków 1991 lub wyd. nast.

Encyklopedia języka polskiego, red. S. Urbańczyk, Warszawa 1991.

Teksty staropolskie. Analizy i interpretacje, red. W. Decyk-Zięba i S. Dubisz, Warszawa 2003.

Literatura uzupełniająca:

Stanisław Dubisz, Rozwój polskiego systemu fonologicznego, [w:] Studia z historii języka polskiego, red. W. Kupiszewski, Warszawa 1994, s. 9-19.

Alina Kępińska, Kształtowanie się polskiej kategorii męsko- i niemęskoosobowości. Język wobec płci, Warszawa 2006.

Halina Koneczna, Charakterystyka fonetyczna języka polskiego na tle języków słowiańskich, Warszawa 1965.

Władysława Książek-Bryłowa, Warianty fleksyjne w historii języka polskiego [w:] T. Skubalanka, W. Książek-Bryłowa, Wariantywność polskiej fleksji, Wrocław 1992.

Leszek Moszyński, Wstęp do filologii słowiańskiej, Warszawa 1984.

Ewa Ostrowska, Z dziejów języka polskiego i jego piękna, Kraków 1978.

Krystyna Pisarkowa, Historia składni języka polskiego, Wrocław 1984.

Mirosława Siuciak, Kształtowanie się kategorii gramatycznej liczebnika w języku polski, Katowice 2008.

Izabela Stąpor, Kształtowanie się normy dotyczącej fleksji liczebników polskich od XVI do XIX wieku, Warszawa 2008.

Wiesław Tomasz Sefańczyk, Kategoria rodzaju i przypadk polskiego rzeczownika. Próba synchronicznej analizy morfologicznej, Kraków 2007.

Zdzisław Stieber, Historyczna i współczesna fonologia języka polskiego, Warszawa 1966.

Janusz Strutyński, Elementy gramatyki historycznej języka polskiego, Kraków 1991 lub wyd. nast.

Stanisław Urbańczyk, Szkice z dziejów języka polskiego, Warszawa 1968.

Stanisław Urbańczyk, Prace z dziejów języka polskiego, Wrocław 1979.

Wiesław Wydra, Wojciech Ryszard Rzepka, Chrestomatia staropolska. Teksty do 1543 roku, Wrocław 1984 i wyd. nast.

Student:

WIEDZA

1. Definiuje najważniejsze zjawiska dotyczące zmian w polskim systemie językowym.

2. Nazywa zmiany fonetyczne i fleksyjne, które zaszły w języku polskim.

3. Rozpoznaje najważniejsze zjawiska językowe, które zaszły we wskazanych wyrazach.

4. Ma świadomość kompleksowej natury języka polskiego oraz jego złożoności i historycznej zmienności znaczeń.

5. Zna i rozumie diachroniczny charakter kształtowania się koncepcji badań literaturoznawczych i językoznawczych.

UMIEJĘTNOŚCI

1. Rekonstruuje formy wyrazowe, w których zaszły poznane przez niego zjawiska.

2. Wiąże fakty językowe.

3. Podaje względną i bezwzględną chronologię poznanych faktów językowych.

4. Wyjaśnia przyczyny zjawisk z zakresu fonetyki i fleksji historycznej.

5. Łączy historyczne zjawiska fonetyczne ze współczesną polską ortografią.

6. Wskazuje wszystkie procesy fonetyczne, które zaszły w analizowanych przez niego formach.

7. Wskazuje przyczyny alternacji samogłoskowych i spółgłoskowych we współczesnej polszczyźnie i pokazuje ich związki z poznanymi procesami fonetycznymi.

8. Wskazuje przyczyny osobliwości fleksyjnych we współczesnej polszczyźnie w oparciu o poznane procesy fleksyjne.

9. Czyta, interpretuje i analizuje teksty o charakterze naukowym i poprawnie stosuje poznaną terminologię językoznawczą w opisie zjawisk historycznojęzykowych.

10. Umie posługiwać się podstawowymi ujęciami teoretycznymi, paradygmatami badawczymi i pojęciami właściwymi dla filologii polskiej, w szczególności dla gramatyki historycznej języka polskiego.

KOMPETENCJE SPOŁECZNE

1. Docenia piękno języka polskiego.

2. Ma świadomość znaczenia europejskiego i narodowego dziedzictwa kulturowego dla rozumienia wydarzeń społecznych i kulturalnych.

3. Jest świadomy posiadanej przez siebie wiedzy i zna zakres nabytych umiejętności, rozumie potrzebę ciągłego dokształcania się i rozwoju.

4. Umie współpracować w grupie i jest otwarty na nowe idee i gotów do zmiany opinii w świetle dostępnych danych i argumentów.

5. Ma świadomość potrzeby kształcenia historycznojęzykowego i wartości refleksji historycznojęzykowej dla wiedzy o języku w ogóle.

6. Akceptuje potrzebę wprowadzania treści historycznojęzykowych na wszystkich poziomach kształcenia polonistycznego.

7. Rozumie problematykę etyczną związaną z odpowiedzialnością za trafność przekazywanej wiedzy, z uczciwością naukową oraz rzetelnością i uczciwością w sytuacji prowadzenia sporów naukowych i ideowych.

8. Wykazuje motywację do zaangażowanego uczestnictwa w życiu naukowym i kulturalnym.

Zaliczenie na ocenę z wykładu i ćwiczeń.

Zaliczenie z wykładu student otrzymuje na podstawie:

1. Obecności na wykładzie.

2. Sprawdzianu pisemnego na koniec semestru.

Zaliczenie z ćwiczeń, student otrzymuje na podstawie:

1. Obecności i aktywności na ćwiczeniach.

2. Sprawdzianów śródsemestralnych (w zależności od prowadzącego zajęcia).

3. Sprawdzianu pisemnego z wiadomości i umiejętności zdobytych podczas ćwiczeń.

Do egzaminu zerowego mogą przystąpić studenci, którzy uzyskali zaliczenie z wykładu i ocenę co najmniej 4.5 z ćwiczeń; egzamin pisemny w sesji zimowej.

Nie.