Dlaczego Marianna wypierała Marię (onomastyka)

seminaria licencjackie

w sali

Seminarium skierowane jest do studentów zainteresowanych onomastyką, m.in. antroponimią, toponimią, mikrotoponimią, urbanonimią czy chrematonimią, czyli wszystkich, którzy zastanawiają się na przykład:

- czy Katarzyna ma coś wspólnego z katarem?

- dlaczego w Polsce jest tak wielu Nowaków?

- co decyduje o tym, jakie imiona wybieramy dla swoich dzieci?

- od czego pochodzi nazwa Niemyje-Ząbki i Poniedziałkowy Dół?

- jakie imiona nadawano w XIX wieku w Polsce?

- czy w XIX wieku chłopi nosili nazwiska?

- dlaczego nazwy zakładów pogrzebowych nawiązują do świata mitologicznego?

- z jakich powodów uczłowieczamy koty, nadając im ludzkie imiona?

Podczas zajęć onimy omówimy zarówno w aspekcie diachronicznym, jak i synchronicznym. Spojrzymy na ich współczesność i historię. Szczególną uwagę poświęcimy funkcjonowaniu nazw własnych w rzeczywistości pozajęzykowej; uwzględnimy perspektywę socjolingwistyczną, psycholingwistyczną, geograficzno-historyczną i kulturową.

Celem zajęć jest przygotowanie studentów do napisania pracy licencjackiej z onomastyki. Podczas zajęć studenci zdobędą kompetencje pozwalające im na samodzielne zebranie materiału onomastycznego oraz jego analizę, a także uzyskają umiejętności posługiwania się metodami onomastycznymi, stawiania celów badawczych i naukowego podejścia do otaczającego nas świata nazw własnych.

Zajęcia rozpoczną się od przypomnienia najważniejszych informacji o onomastyce (znanych studentom z zajęć z wprowadzenia do językoznawstwa diachronicznego), obejmujących przedmiot badań onomastycznych, działy onomastyki i najważniejsze pojęcia związane z tą dyscypliną. Kolejne zajęcia w pierwszym semestrze poświęcone będą bibliografiom onomastycznym, źródłom materiału onomastycznego oraz sposobom jego gromadzenia i opracowania; następnie omawiać będziemy poszczególne typy onimów – m.in. antroponimy, toponimy, urbanonimy, chrematonimy, zoonimy, fotonimy – oraz klasyfikacje pozwalające systematyzować nazwy własne według kryterium etymologiczno-genetycznego i strukturalno-gramatycznego. Przedstawione zostaną również kierunki i metody, które wykorzystać można w badaniach onomastycznych (m.in. kognitywizm, strukturalizm, metody statystyczne). Osobne zajęcia stanowić będą praktyczne warsztaty pisania prac naukowych, podczas których omówione zostaną cele i zakres pracy, układ jej treści oraz sposoby tworzenia przypisów i bibliografii.

Program zajęć w drugim semestrze dostosowany będzie do indywidualnych zainteresowań studentów oraz do wybranych przez nich tematów prac. Zajęcia te będą miały przede wszystkich charakter warsztatowy, a ich celem będzie prezentacja zebranego przez studentów materiału badawczego, a także omówienie problemów badawczych i wstępnych wyników badań.

Literatura dostosowana będzie do zainteresowań uczestników seminarium. Poniższa lista zawiera przykładowe propozycje.

Publikacje o charakterze ogólnym

1. Nazwy własne a kultura. Polska i inne kraje słowiańskie, 2003, red. Zofia Kaleta, Warszawa 2003.

2. Nazwy własne w języku, kulturze i komunikacji społecznej, 2004, red. Robert Mrózek, Katowice.

3. Nowe nazwy własne – nowe tendencje badawcze, 2007, red. Aleksandra Cieślikowa, Barbara Czopek-Kopciuch i Katarzyna Skowronek, Kraków.

4. Biolik Maria, 2003, Metodologia badań onomastycznych, Olsztyn.

5. Polskie nazwy własne. Encyklopedia, 1998, red. Ewa Rzetelska-Feleszko, Kraków.

6. Rzetelska-Feleszko Ewa, 2006, W świecie nazw własnych, Warszawa-Kraków.

Toponimia, mikrotoponimia i urbanonimia

1. Antkowiak Zygmunt, 1970, Ulice i place Wrocławia, Wrocław.

2. Bijak Urszula, 2001, Nazwy miejscowe południowej części dawnego województwa mazowieckiego, Kraków.

3. Czopek-Kopciuch Barbara, 1995, Adaptacje niemieckich nazw miejscowych w języku polskim, Kraków.

4. Decyk-Zięba Wanda, 2011, Klasyfikacja znaczeniowa polskich nazw miejscowych: podstawowe problemy i rozstrzygnięcia, „Poradnik Językowy”, z. 7, s. 56-71.

5. Decyk-Zięba Wanda, 2009, „Lexykon geograficzny” bazyliana Hilariona Karpińskiego. Studium historycznojęzykowe (wybrane zagadnienia), Warszawa.

6. Handke Kwiryna, 1970, Semantyczne i strukturalne typy nazw ulic Warszawy, Wrocław.

7. Handke Kwiryna, 1992, Polskie nazewnictwo miejskie, Warszawa.

8. Kosyl Czesław, 1978, Nazwy miejscowe dawnego województwa lubelskiego, Wrocław.

9. Kopertowska Danuta, 1984, Nazwy miejscowe województwa kieleckiego, Kraków.

10. Lubaś Władysław, 1968, Nazwy miejscowe południowej części dawnego województwa krakowskiego, Wrocław.

11. Mrózek Robert, 2010, Miejski krajobraz nazewniczy Cieszyna w perspektywie diachronicznej, Katowice.

12. Mrózek Robert, 1990, System mikrotoponimiczny Śląska Cieszyńskiego XVIII w., Katowice.

13. Myszka Agnieszka, 2005, Toponimia powiatu strzyżowskiego, Rzeszów.

14. Nazwy miejscowe Polski. Historia, pochodzenie, zmiany, 1996-, red. K. Rymut, Kraków.

15. Onomastyczna mapa Polski, online: https://onoma.uw.edu.pl.

16. Rospond Stanisław, 1957, Klasyfikacja strukturalno-gramatyczna słowiańskich nazw geograficznych, Wrocław.

17. Rospond Stanisław, 1984, Słownik etymologiczny miast i gmin PRL, Wrocław.

18. Rymut Kazimierz, 1987, Nazwy miast Polski, Wrocław.

19. Stieber Zdzisław, 1948-1949, Toponomastyka Łemkowszczyzny, Łódź.

20. Supranowicz Elżbieta, 1995, Nazwy ulic Krakowa, Kraków.

21. Sulimierski Filip, Chlebowski Bronisław, Walewski Władysław, 1880-1914, Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Warszawa.

22. Zierhoffer Karol, 1957, Nazwy miejscowe północnego Mazowsza, Wrocław.

23. Zierhoffer Zofia i Karol, 1987, Nazwy miast Wielkopolski, Poznań.

Antroponimia

1. Abramowicz Zofia, 2010, Antroponimia a tożsamość narodowa, (w:) OKO XVI/1, s. 129-140.

2. Abramowicz Zofia, 2010, Antroponimia Żydów białostockich, Białystok.

3. Abramowicz Zofia, 1993, Imiona chrzestne białostoczan w aspekcie socjolingwistycznym (lata 1885–1985), Białystok.

4. Abramowicz Zofia, 2003, Słownik etymologiczny nazwisk Żydów białostockich, Białystok.

5. Borek Henryk, 1978, Socjolingwistyczne aspekty imiennictwa, „Onomastica”, t. XXIII, s. 163–175.

6. Borek Henryk, Szumska Urszula, 1976, Nazwiska mieszkańców Bytomia od końca XVI wieku do roku 1740. Studium nazewnicze i społeczno-narodowościowe, Warszawa.

7. Bubak Józef, 1993, Księga naszych imion, Wrocław.

8. Bubak Józef, 1986, Proces kształtowania się polskiego nazwiska mieszczańskiego i chłopskiego, Kraków.

9. Bubak Józef, 1982, Socjolingwistyczny i prawny aspekt zmiany nazwiska w Polsce, „Onomastica” XXVII, s. 91–108.

10. Bystroń Jan Stanisław, 1938, Księga imion w Polsce używanych, Warszawa.

11. Bystroń Jan Stanisław, 1993 [1927], Nazwiska polskie, Warszawa.

12. Cieślikowa Aleksandra, 2007-2016, Antroponimia Polski od XVI do końca XVIII wieku, Kraków.

13. Cieślikowa Aleksandra, Malec Maria, Rymut Kazimierz, 1995-2002, Słownik etymologiczno-motywacyjny staropolskich nazw osobowych, Kraków.

14. Dacewicz Leonarda, 2001, Antroponimia Białegostoku w XVII–XVIII wieku, Białystok.

15. Dacewicz Leonarda, 1998, Lokalny antroponimiczny mikrosystem nazewniczy, Lublin.

16. Fros Henryk, Franciszek Sowa, 1995, Twoje imię. Przewodnik onomastyczno-hagiograficzny, Kraków.

17. Gala Sławomir, 1987, Słownik nazwisk i przezwisk ludności ziemi piotrkowskiej, Piotrków Trybunalski – Łódź.

18. Górny Halszka, 2004, Nazwiska mieszkańców wybranych miejscowości ziemi sanockiej w świetle interferencji etniczno- językowej (XV-XIX w.), Rzeszów.

19. Internetowy słownik nazwisk w Polsce, online: https://nazwiska.ijp.pan.pl.

20. Kaleta Zofia, 1998, Nazwisko w kulturze polskiej, Warszawa.

21. Karpluk Maria, 1948, Imiona i nazwiska Żydów polskich przykładem językowej interferencji (na podstawie książek I.B. Singera), „Onomastica” t. XXIX, s. 197–211.

22. Kośka Lidia, 2002, Imiona przez Żydów polskich używane, Kraków.

23. Kowalik-Kaleta Zofia, 2007-2017, Historia nazwisk polskich na tle społecznym i obyczajowym (t. 1–3), Warszawa, Bielsko-Biała.

24. Kreja Bogusław, 2001, Słowotwórstwo polskich nazwisk. Struktury sufiksalne, Kraków.

25. Kresa Monika, 2013, Antroponimia historycznego pogranicza mazowiecko-podlaskiego w XVIII wieku, Warszawa.

26. Kresa Monika, 2011, Księgi metrykalne i program EXCEL jako źródło i narzędzie badań antroponimicznych, w: Badania historycznojęzykowe. Stan. Metodologia. Perspektywy, red. Bogusław Dunaj, Maciej Rak, Kraków, s. 399–411.

27. Lipowski Jaroslav, 2008, Ewolucja nazwisk w południowej części Śląska Cieszyńskiego w czasach austriackich. Analiza słowotwórczo-estetyczna i graficzna, Wrocław.

28. Malec Maria, 2001, Imię w polskiej antroponimii i kulturze, Kraków.

29. Malec Maria, 1994, Imiona chrześcijańskie w średniowiecznej Polsce, Kraków.

30. Malec Maria, 1996, Imiona i nazwiska w kulturze polskiej: tradycja i współczesność, Kraków.

31. Matusiak-Kempa Iza, 2009, Nazwiska mieszkańców komornictwa jeziorańskiego (XVI–XVIII w.), Olsztyn.

32. Mączyński Jan, 1970, Nazwiska łodzian (XV–XIX wiek), Łódź.

33. Rospond Stanisław, 1967, Słownik nazwisk śląskich, Wrocław – Warszawa – Kraków.

34. Rudnicka-Fira Elżbieta 2004, Antroponimia Krakowa od XVI do XVIII wieku. Proces kształtowania się nazwiska, Kraków.

35. Rymut Kazimierz, 1999-2001, Nazwiska Polaków. Słownik historyczno-etymologiczny, Warszawa.

36. Rymut Kazimierz, 1995, Słownik imion współcześnie w Polsce używanych, Kraków.

37. Rymut Kazimierz, 1993, Słownik nazwisk współcześnie w Polsce używanych, Kraków.

38. Sarnowska-Giefing Irena, 2011, Słownik nazwisk mieszkańców Poznania XVI–XVII wieku, Poznań.

39. Skowronek Katarzyna, Współczesne nazwisko polskie. Studium statystyczno-kognitywne, Kraków 2001.

40. Słownik etymologiczno-motywacyjny staropolskich nazw osobowych, 2000–2002, red. Aleksandra Cieślikowa, Kraków.

41. Sochacka Stanisława, 2014, Imiona i nazwiska Żydów śląskich jako językowe świadectwa mieszania się kultur i obyczajowości, „Studia Śląskie” LXXIX, s. 131-142.

42. Taszycki Witold, 1924, Polskie nazwy osobowe, Kraków 1924.

43. Taszycki Witold, 1965–1987, Słownik staropolskich nazw osobowych, Wrocław – Warszawa – Kraków.

44. Wolnicz-Pawłowska Ewa, Szulowska Wanda, 1998, Antroponimia polska na Kresach południowo-wschodnich, Warszawa.

45. Woźniak Ewa, 2016, Socjolingwistyczne aspekty zmiany nazwisk w okresie międzywojennym, „Onomastica” t. LX, s. 119–125.

46. Woźniak Ewa, Zarębski Rafał, 2016, Pomiędzy rutyną a inwencją. O urzędowych wyborach nazwisk w dwudziestoleciu międzywojennym, „Roczniki Humanistyczne” LXIV, z. 6, s. 103–116.

47. Woźniak Ewa, Zarębski Rafał, 2018, Stereotyp nazwiska polskiego w dwudziestoleciu międzywojennym, „Zielonogórskie Seminaria Językoznawcze”, Zielona Góra, s. 425–436.

48. Ziajka Beata, 2014, Językowo-kulturowy obraz świata społeczności wiejskiej utrwalony w przezwiskach i przydomkach (na przykładzie nieoficjalnych antroponimów mieszkańców Zagórza i wsi okolicznych w powiecie chrzanowskim), Kraków.

49. Żurek Aleksandra, 2015, Takie same, a jednak inne, czyli o zmienności nazwisk dziewiętnastowiecznych na materiale metrykalnych ksiąg chrztu parafii św. Jana Chrzciciela w Warszawie z lat 1839–1867, w: Młodzi o języku dawnym, red. Monika Kresa, Warszawa, s. 239–247.

50. Żurek-Huszcz Aleksandra, 2017, Zmiany nazwisk konwertytów z judaizmu na chrześcijaństwo (na podstawie ksiąg metrykalnych parafii dziewiętnastowiecznej Warszawy), „Prace Filologiczne” t. LXXI, s. 347-359.

Hydronimia, oronimia, chrematonimia i inne

1. Lewandowski Andrzej, 1992, Współczesne polskie nazwy firmowe, Zielona Góra.

2. Elektroniczny słownik hydronimów Polski, online: https://eshp.ijp.pan.pl.

3. Kosyl Czesław, 1992, Nazwy własne w prozie Jarosława Iwaszkiewicza, Lublin.

4. Miodunka Władysław, 1968, Nazwy karczem polskich, „Językoznawstwo” 18, s. 86–93.

5. Onomastyka literacka, 1993, red. M. Biolik, Olsztyn.

6. Riegier Janusz, 1969, Nazwy wodne dorzecza Sanu, Wrocław.

7. Rieger Janusz, 1987, Toponomastyka Beskidu Niskiego i Bieszczadów, [w:] Łemkowie. Kultura – sztuka – język, Warszawa – Kraków.

8. Riegier Janusz, Wolnicz-Pawłowska Ewa, 1975, Nazwy rzeczne w dorzeczu Warty, Wrocław.

9. Stieber Zbigniew, 1934, Nazwy miejscowe pasma Gorców w Beskidzie Zachodnim, „Lud Słowiański”, t. III, s. A217.

10. Strutyński Janusz, 1993, Imiona zwierząt pokojowych, „Onomastica” t. XXXVIII, s. 203–234.

Student:

WIEDZA

1. Zna i rozumie rolę refleksji literaturoznawczej i językoznawczej w kształtowaniu kultury;

2. Ma wiedzę o miejscu i znaczeniu filologii polskiej w relacji do innych nauk oraz o specyfice przedmiotowej i metodologicznej filologii polskiej, w szczególności metod badawczych językoznawstwa diachronicznego;

3. Zna terminologię językoznawczą w języku polskim, w szczególności tę dotyczącą językoznawstwa diachronicznego i onomastyki;

4. Ma wiedzę o powiązaniach filologii polskiej z innymi dziedzinami nauki i dyscyplinami naukowymi, w szczególności wiedzę dotyczącą interdyscyplinarności dialektologii, onomastyki itp.;

5. Zna zależności między głównymi subdyscyplinami filologii polskiej;

6. Ma świadomość kompleksowej natury języka polskiego oraz jego złożoności i historycznej zmienności znaczeń, w szczególności definiuje najważniejsze zmiany w systemie językowym wynikające z ewolucji języka;

7. Zna metody badawcze właściwe dla językoznawstwa diachronicznego i synchronicznego;

8. Wykorzystuje narzędzia wyszukiwawcze właściwe dla filologii polskiej, w szczególności nowoczesne narzędzia badawcze – kwerendy słownikowe (słowniki elektroniczne).

UMIEJĘTNOŚCI

1. Wyszukuje, analizuje, ocenia, selekcjonuje i wykorzystuje informacje ze źródeł pisanych i elektronicznych, w szczególności sprawnie posługuje się różnego rodzaju słownikami;

2. Umie posługiwać się ujęciami teoretycznymi, paradygmatami badawczymi i pojęciami właściwymi dla filologii polskiej;

3. Czyta, interpretuje i analizuje teksty o charakterze naukowym i poprawnie stosuje poznaną terminologię językoznawczą i onomastyczną;

4. Ma umiejętność właściwego doboru argumentów, z wykorzystaniem poglądów innych autorów, oraz umiejętność poprawnego formułowania wniosków, które wykorzystuje przy pisaniu pracy magisterskiej;

5. Przytacza główne tezy badaczy językoznawstwa, stosownie do ich istotności;

6. Formułuje w mowie i na piśmie problemy badawcze właściwe dla filologii polskiej, stawia tezy oraz artykułuje własne poglądy w sprawach językoznawczych;

7. Dobiera strategie argumentacyjne, konstruuje krytyczne argumenty, formułuje odpowiedzi na krytykę;

8. Prowadzi pracę badawczą pod kierunkiem opiekuna naukowego lub kierownika zespołu badawczego;

9. Sprawnie posługuje się różnego rodzaju słownikami.

10. Wiąże fakty językowe z faktami kulturowymi;

11. Formułuje hipotezy dotyczące etymologii wybranych nazw własnych.

KOMPETENCJE SPOŁECZNE

1. Jest świadomy posiadanej przez siebie wiedzy i zna zakres nabytych umiejętności, rozumie potrzebę ciągłego dokształcania się i rozwoju;

2. Umie współpracować w grupie i jest otwarty na nowe idee i gotowy do zmiany opinii w świetle dostępnych danych i argumentów;

3. Pisząc pracę, samodzielnie podejmuje i inicjuje działania badawcze;

4. Pisząc pracę, efektywnie organizuje własną pracę i krytycznie ocenia jej stopień zaawansowania;

5. Rozumie problematykę etyczną związaną z odpowiedzialnością za trafność przekazywanej wiedzy, z uczciwością naukową oraz rzetelnością i uczciwością w sytuacji prowadzenia sporów naukowych i ideowych;

6. Wykazuje motywację do zaangażowanego uczestnictwa w życiu naukowym i kulturalnym;

7. Ma świadomość znaczenia europejskiego i narodowego dziedzictwa kulturowego dla rozumienia wydarzeń społecznych i kulturalnych;

8. Ma świadomość znaczenia refleksji humanistycznej dla kształtowania się więzi społecznych;

9. Traktuje język jako integralną część kultury danego narodu.

Zaliczenie student otrzymuje na podstawie:

1. Obecności na zajęciach (w każdym semestrze możliwe są dwie nieusprawiedliwione obecności).

2. Bieżącego przygotowania do zajęć: lektury tekstów, aktywności, przygotowania jednego referatu.

3. Wyboru tematu, złożenia bibliografii, konspektu pracy oraz zebrania znacznej części materiału (w semestrze zimowym).

4. Złożenia ukończonej pracy licencjackiej w APD (w semestrze letnim).