Tekst, intermedialność, sztuka interpretacji

Badania intermedialne uznawane są za jeden z działów komparatystyki i mają na celu badanie tekstu w różnych układach odniesienia, które stwarzają sztuki wizualne (malarstwo, ilustracja, film, teatr), a także sztuka dźwięku (muzyka). Innymi słowy: intermedialność ukazuje, jak tekst jest „czytany” przez inne media kultury. „Czytany” czyli interpretowany, ponieważ nawet ilustracja (uważana powszechnie za najbardziej bliską relację tekstu i obrazu) nie musi go dokumentować, ani unaoczniać. Ilustracja może tekst objaśniać, uzupełniać, a to już ewidentnie wchodzi w zakres sztuki interpretacji. Medium analizowanym podczas zajęć będzie zbioru ballad J.Erbena Kytice. Zajmiemy się nimi badając różnorodny i zmienny charakter ich relacji intermedialnych, pokażemy jak teksty te wchodzą w różne procesy komunikacji, jak prowokują indywidualne praktyki czytania.

Prawdopodobnie większość potencjalnych uczestników tego fakultetu wie, że maska mordercy ze znanego horroru Krzyk (Scream) Wesa Cravena to efekt inspiracji słynnym obrazem Edwarda Muncha pod tymże tytułem Krzyk. Mniej osób jest świadomych, że płótno, do którego sam autor wracał wielokrotnie, malując je w różnych odsłonach, od początku inspirowało artystów: na naszym polskim gruncie byli to m.in. pisarze (np. S.Przybyszewski) czy muzycy (J.Kaczmarski). Jednak na całym świecie od ponad 130 lat do frapującego obrazu nawiązują literaci, filmowcy, graficy, twórcy popkultury, tworzący także parodystyczne ujęcia Krzyku. Proponowane zajęcia nie będą poświęcone dziełu Edwarda Muncha: to tylko wprowadzenie, by zastanowić się nad procesem interakcji dzieł sztuki, zwłaszcza, gdy przekroczone zostaną granice gatunków.

Badacze od dawna fascynowali się relacjami „słowa i obrazu”. Kanoniczna jest tu książka Mario Praza Mnemosyne. Rzecz o powinowactwie literatury i sztuk plastycznych (1967). Wcześniej odwołać możemy się do wieku XVIII, gdy pojawiły się pytania o pokrewieństwa, powinowactwa i korespondencje sztuk. Jednakże badania intermedialne wprowadzają w obszar tych zainteresowań nową perspektywę badawczą. Najprościej mówiąc: zamiast pytać jak to jest zrobione (jak obraz nawiązuje do tekstu lub na odwrót, jak przebiegają relacje pomiędzy różnymi dziełami sztuki, jakie są ich powinowactwa i korespondencje) pytamy: dlaczego? Dlaczego dokonano tego nawiązania, jaka jest jego funkcja? Zamiast skupiać się na dziele przenosimy uwagę na proces komunikacji. Przekraczamy założenie odrębności poszczególnych obszarów sztuki i koncentrujemy się na ich medialnej naturze dzięki czemu docierać możemy do form kultury, do wyrażanych w niej pytań i niepokojów.

Badania intermedialne uznawane są za jeden z działów komparatystyki i mają na celu badanie tekstu w różnych układach odniesienia, które stwarzają sztuki wizualne (malarstwo, ilustracja, film, teatr), a także sztuka dźwięku (muzyka). Innymi słowy: intermedialność ukazuje, jak tekst jest „czytany” przez inne media kultury. „Czytany” czyli interpretowany, ponieważ nawet ilustracja (uważana powszechnie za najbardziej bliską relację tekstu i obrazu) nie musi go dokumentować, ani unaoczniać. Ilustracja może tekst objaśniać, uzupełniać, a to już ewidentnie wchodzi w zakres sztuki interpretacji.

W powyższym ujęciu relacji tekstu, sztuk wizualnych i muzyki literatura jest traktowana jako jeden z dyskursów, jeden z elementów rzeczywistości kulturowej. W ten sposób przełamujemy „literaturocentryzm”: nawet jeśli tekst literacki jest pierwotny wobec późniejszych wobec niego interpretacji wizualnych czy muzycznych, to relacji tych nie badamy stosując kategorie odzwierciedlenia, wierności wobec pierwowzoru. Wszystkie przypadki sztuki słowa, obrazu, a w pewnym zakresie nawet dźwięku funkcjonują w porządku semiotycznym, znakowym, a my pytamy o przenikanie się kodów, strategii artystycznych, estetyk itd. Dlatego w badaniach intermedialnych często operuje się nie pojęciem tekst, ale pojęciem medium.

Medium proponowanym w ramach tego fakultetu jest zbiór ballad Jaromíra Erbena Kytice (1853). To klasyczne dzieło czeskiej literatury często porównywane jest do Ballad i romansów Adama Mickiewicza, jednakże fenomen zbioru Erbena polega na tym, że od blisko 170 lat jest tekstem, który nieprzerwanie inspiruje artystów, a odbiorcom ukazywany jest we wciąż nowych odsłonach. W porównaniu z czeskim fenomenem współczesny żywot ballad Mickiewicza prezentuje się mizernie. W drugiej połowie 2022 (w ramach ogłoszenia przez Sejm RP 2022 Rokiem Romantyzmu Polskiego) rozpoczęto finansowany przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego projekt online "Ballady i romanse”, którego celem było „(…) przybliżenie nastoletniemu odbiorcy klasycznych już dziś dzieł Adama Mickiewicza oraz zwiększenie zainteresowania wideoartem, teatrem, literaturą i kulturą”. Sukces uznać należy za mizerny. Wideoklipowa realizacja ballady zatytułowana Świteź i Anka miała dotąd 831 wyświetleń. Spójrzmy na inny aspekt wizualizacji literatury. Do dzieła Erbena odnosił się szereg wybitnych ilustratorów, grafików, jego teksty inspirowały także malarzy. Porównanie z zainteresowaniem ilustrowaniem Ballad i romansów znów wypada na niekorzyść Mickiewicza: w historii edycji tego przełomowego dla polskiej literatury tomiku możemy wskazać zaledwie kilka przedsięwzięć ilustracyjnych. W latach 1869- 2018 podjęto 6 prób wykonania takich ilustracji (w tym był też 1 obraz), przy czym dotyczyło to jedynie pojedynczych ballady. Autorami plastycznych egzemplifikacji tekstu Mickiewicza w większości nie byli zbyt znani artyści. Dopiero w 2022 roku w Wilnie ukazało się bibliofilskie, dwujęzyczne wydanie Poezji naszego wieszcza opatrzone ilustracjami wybitnego litewskiego grafika Stasysa Eidrigevičiusa. Tymczasem ilustracje do ballad Erbena były tak liczne i tak konsekwentnie tworzone, że na ich przykładzie możemy śledzić , jak ich autorzy reagowali na zmienne koleje czeskiej historii: na trwające odrodzenie narodowe, lata fermentu poprzedzające powstanie państwa, I Republikę, okres Protektoratu, lata powojenne i stalinizm, odwilż, normalizację, wreszcie czas po aksamitnej rewolucji. Co jeszcze ciekawsze, na przykładzie ilustracji do tomiku Erbena możemy obserwować przemiany zachodzące w sztuce czeskiej: styl ilustracyjny generacji Teatru Narodowego wypierany jest przez secesję, symbolizm, ekspresjonizm, kubizm, surrealizm aż po wydanie w 2020 roku zbiorku Kytice z ilustracjami jednej z najbardziej cenionych obecnie czeskich artystek Míli Fürstovej. Dodać należy, że często były to wydania ekskluzywne, a niektóre wielokrotnie wznawiane. Wśród ilustratorów byli wybitni twórcy na czele z Janem Zrazvým. Społecznego znaczenia tego dzieła w jego ilustrowanej postaci niech dowodzi fakt, że w mrocznym dla Czechosłowacji okresie 1939-1945 ukazały się 23 wydania Kytic, z tego 20 z ilustracjami. W jednym tylko roku 1940 tomik opublikowano 8 razy.

A przecież ilustracja to tylko drobny fragment multimedialnego funkcjonowania tekstu Erbena. Był on medium dla twórców muzyki poważnej (wśród nich Antonín Dvořák, ale też Zdeněk Fibich, Vítězslav Novák, Bohuslav Martin, Jan Novák – powstawały poematy symfoniczne, pieśni, kantaty, widowiska baletowe tworzone z wykorzystaniem muzyki inspirowanej Erbenem). Erben inspirował twórców swingu i jazzu (Ferdinand Havlík). Na uwagę zasługują też wideoklipy nawiązujące do muzycznych „odczytań” Erbena (np. Lenka Pobudová i jej Vodník – bazujący na symfonicznym poemacie J. Dvořáka pod tymże tytułem) – w tym przypadku mamy do czynienia z „wielopiętrową” multimedialnością. Muzyczne nawiązania do Erbena są wciąż na nowo podejmowane, o czym świadczy twórczość zmarłego dwa lata temu wybitnego czesko-słowackiego kompozytora Juraja Filasa, którego kantaty inspirowała m.in. ballada Záhořovo lože (2018). Jeśli do tego dodamy muzykę filmową, muzykę teatralną (świetny trailer z roku 2021 przygotowany przez Divadlo Radost z Brna), jeśli dołożymy do tego wideoklipy dostępne na kanale you tube to mamy zarysowany kolejny obszar muzycznego tym razem układu odniesienia, w który wchodzi zbiór Erbenowskich ballad.

Spójrzmy na teatr, bo tu znajdziemy nieprzebrane bogactwo odczytań zbioru ballad Kytice. Po tomik sięgały zarówno teatry tradycyjne, jak i awangardowe (Semafor J.Suchego). Po wojnie spektakle nawiązujące do utworów Erbena były grane blisko 50 razy we wszystkich ważniejszych miastach Czech. Większe ośrodki teatralne, jak Praga, w jednym roku umożliwiały obejrzenie kilku teatralnych adaptacji Erbenowskich ballad na różnych scenach teatralnych. Adaptacje stawały się też elementem projektów międzynarodowych czego przykładem jest projekt site specific realizowany przez Divadlo Continuo, które na zamku Kratochvíle wystawiło w roku 2008 bardzo ciekawy spektakl oparty na Erbenowskiej balladzie Vrba. Osobnym zjawiskiem są wystawienia Erbena w teatrze kukiełkowym. W Czeskim Centrum w Paryżu działa Loutkové Divadlo Erben.

Ciekawym zjawiskiem są intertekstualne gry z Erbenem, czego przykładem są poezje Jana Skácela, a przede wszystkim wybitna powieść Ladislava Fuksa Wariacje na najniższej strunie.

Erben inspirował też twórców filmowych: najgłośniejszy jest film F.A.Brabca Kytice (2000), który otrzymał prestiżową nagrodę Czeskiego lwa (Český lev) w kilku kategoriach. Ale filmowe wersje ballad powstawały już wcześniej (1925, 1978 – wersja animowana). W roku 2016 powstał film fabularny gatunkowo określany jako horror Południca (Poludnice) luźno inspirowany balladą Erbena.

Jeśli komiks uznamy za zjawisko z zakresu nowych mediów to i w tym przypadku współcześni twórcy szukają u Erbena inspiracji. W komiksowej odsłonie Kytice ukazały się w 2006, ale poszczególne ballady Svatební košile były w tej wersji podawane nawet trzykrotnie (1991, 2006, 2008). Jeśli do tego dodamy liczne audiobooki, audycje radiowe, telewizyjne, a nawet rzeźby i reliefy to nie powinno ulegać wątpliwości, że Kytice to nie tylko fenomen literacki, ale także – a może nawet przede wszystkim – kulturowy.

J.Erben, Kytice (teksty nie są dostępne w przekładzie. Podczas zajęć pracować będziemy na przekładach i przekładach filologicznych prowadzącej zajęcia)

Literatura pomocnicza do wyboru

• M.Wasilewska – Chmura, Medium i intermedialność – definicje, klasyfikacje, perspektywy (w:) Przestrzeń intermedialna literatury i muzyki

• A.Hejmej, Komparatystyka intermedialna, „Rocznik komparatystyczny” 7(2016)

• A.Gawarecka, Gdy sługa staje się panem. Czeskie próby uporządkowania poetyki deskryptywności, „Formum poetyki” 19 (2020)

• Antropologia kultury wizualnej. Zagadnienia i wybór tekstów, red. Kurz I., Kwiatkowska P., Zaremba Ł, Warszawa 2012 (wybrane teksty)

• M.Choczaj, O adaptacji, ekranizacji, przekładzie intersemiotycznym i innych zmartwieniach teorii literatury, filmu i mediów https://repozytorium.amu.edu.pl/

• Antropologia widowisk. Zagadnienia i wybór tekstów, red. Leszek Kolankiewicz, Warszawa 2005 (wybrane teksty)

• A.Helman, Adaptacja – podstawowa technika twórcza kina, [w:] Intermedialność w kulturze końca XX wieku, red. A. Gwoźdź, S. Krzemień-Ojak, Białystok 1998

• Adamiecka-Sitek, Teatr i tekst. Inscenizacja w teatrze postmodernistycznym, Kraków 2005

Wiedza:

Student/ka:

definiuje i omawia pojęcia: medium, intermedialność, intertekstualność, nadrozumienie, transimaginacja, przekład intersemiotyczny, adaptacja, „osmoza estetyczna”, przekładalność struktury (narracyjność, fabularność, literackość), dramatyzacja, teatralizacja, modernizacja tekstu literackiego, komiks jako gatunek i komiksowe adaptacje

Rozpoznaje twórców intermedialnych odniesień do ballad Erbena

Umiejętności:

Student/ka:

Rozwija umiejętności interpretacyjne

Omawia tekst w różnych medialnych układach odniesienia

Stosuje w praktyce terminologię związaną z komparatystyką intermedialną

Identyfikuje metodologiczne problemy komparatystyki intermedialnej

Kompetencje personalne i społeczne:

Student/ka:

Rozwija wrażliwość estetyczną, otwartość estetyczną, kompetencje wypowiedzi publicznej, dyskusji, argumentacji, polemiki

Kryteria oceniania:

• Uczestnictwo w zajęciach (dozwolone dwie nieobecności)

• Aktywność i przygotowanie do zajęć

• Przygotowanie prezentacji związanej z problematyką zajęć na zaliczenie