Antropologia religii - teorie

nieobowiązkowe

Przegląd teorii religii w kontekście teorii kultury i próba ich wykorzystania w analizie współczesnych fenomenów religijnych. Celem jest dyskusja o możliwościach i ograniczeniach zastosowania różnorodnych perspektyw badawczych antropologii religii na podstawie przykładów zaczerpniętych z klasycznej literatury przedmiotu. Szczególną uwagę poświęcę zjawiskom z pogranicza religii i polityki.

1. Antropologia religii dziś – rzut oka. Fenomenologia i antropologia religii: „metodologiczny agnostycyzm”. Postkartezjański model antropologii religii – ciało w centrum uwagi; inwersja czy nieporozumienie? Rola badacza i „polityki przedstawiania”. Propozycje definicyjne.

F. Bowie, Teorie i kontrowersje [w:] Antropologia religii. Wprowadzenie. Przeł. K. Pawluś. Wyd. UJ, Kraków 2008, s. 1-37.

2. Emil Durkheim: sacrum jako wartość społeczna. Teoria religii w pozytywistycznej teorii poznania. Religia jako uniwersalna instytucja społeczna. Krytyka eurocentrycznych definicji religii. Opozycja sacrum-profanum podstawą definicji religii; struktura definicji. Religia a magia. Czy możliwa jest religia indywidualna? Sakralizacja społeczeństwa. Religia narodowa. Typy tzw. teorii redukcyjnych i podstawowe funkcje religii.

E. Durkheim, Elementarne formy życia religijnego. Przeł. A. Zadrożyńska-Barącz, Warszawa 1990, s. 1-42.

3. Religia a polityka; religia a ideologia. Definicje funkcjonalne i rzeczowe, ekskluzywne i inkluzywne religii jako instytucji kultury. Geneza i struktura „religii politycznych” wg. Jacquesa Ellula. Religia a ideologia wg. Boba Hodge’a. Homo politicus i „nowa soteriologia”. Fideizm, manicheizm. Sakralizacja władzy i biurokracji państwowej oraz narodu jako kontekst religii politycznej.

J. Ellul, Religia polityczna, [w:] Powrót sacrum, Wyd. "Głosy", Poznań 1985, s. 19-32.

B. Hodge, Ideology [w:] Semiotics Encyclopedia Online http://www.semioticon.com/seo/index.html

W. Piwowarski, Socjologiczna definicja religii [w:] Socjologia religii, Red. Wydawnictw KUL, Lublin 1996.

4. Religia w kulturze Europy (XVIII-XX w.) – perspektywa socjologiczna. Prognozy dla religii w epoce Oświecenia i w wieku XIX (rozum a racjonalizacja). Sekularyzacja a „odczarowanie” (Max Weber). Bliska relacja pojęć „kultura” i „religia” w definicjach Bella. Status pojęcia "problemy (znaczenia) ostateczne". Trzy składowe procesu desakralizacji kultury. Alternatywne wobec religii sposoby radzenia sobie z „podstawowymi problemami ludzkiej egzystencji” w XX w. „Estetyzm” i religie polityczne.

Daniel Bell, Powrót sacrum? Tezy na temat przyszłości religii [w:] Powrót sacrum, Wyd. "Głosy", Poznań 1985, s. 3-18.

5. Max Weber i typy idealne mistyki Zachodu i Wschodu. Podejście "rzeczowe", komplementarne w stosunku do podejścia Durkheima. Człowiek kulturalny jako nadający sens swoim działaniom: potęga racjonalizacji. Religie wybawienia i ich racjonalne etyki; metodyczne sposoby życia jako „trwałe habitusy”. Konstrukcja typów idealnych na przykładzie radykalnie przeciwnych kierunków poszukiwania zbawienia: „asceza wewnątrzświatowa” i „mistyka zewnątrzświatowa”. Trwałe konflikty etyki religijnej z odmiennymi porządkami świata (społecznym, ekonomicznym, politycznym, sztuką, nauką). Pojęcia: "odczarowanie świata"; „charyzma”. Teodycee i ich struktury.

M. Weber, Teoria stopni i kierunków religijnego odrzucenia świata. Przeł. W. Buchner, „Pismo literacko-artystyczne” 1986, nr 2, s. 74-100.

6. Religia jako iluzja kultury według Sigmunta Freuda. Psychoanalityczny model kultury i osobowości; relacje między nimi (pomiędzy onto- a filogenezą). Kulturowe funkcje religii – instytucji „nieuprawnionej przyjemności” (kompensacji). Status wierzeń religijnych – czyli schematów kulturowych. Mit ojcostwa. Religia jako iluzja kultury i „ustępująca neuroza ludzkości”. Krytyka „filozofii jak gdyby” i argumentacji credo quia absurdum. Projekt „wychowania do rzeczywistości”.

S. Freud , Przyszłość pewnego złudzenia (w:) Kultura jako źródło cierpień, Warszawa 1992, s. 9-53.

7. Antropologia ofiary według René Girarda. Przedmiot religii (mechanizm ofiary) i jej funkcja. Ambiwalencja sacrum. Sacrum, przemoc absolutna, tożsame z tajemnicą ofiary. Założycielski charakter pierwotnego linczu: początek społeczeństwa, kultury i religii (por. Freud, Totem i tabu). Rytuał ofiarniczy jako przemoc zastępcza. Kryteria wyboru ofiary; substytucje; mechanizm projekcji: ofiara winna grzechów odróżnicowania. Zaraźliwy mimetyzm – destrukcyjna wzajemność. Nieświadomość i kolektywny charakter przemocy warunkiem skuteczności rytualnej. Rytuał a system sądowniczy – racjonalizacja zemsty.

R. Girard, Sacrum i przemoc. Wyd. Brama, Poznań 1993; (Składanie ofiary, s. 3-51; Geneza mitów i rytuałów, s. 125-164).

8. Teorie rytuału. Definicje Victora Turnera i Stanleya Tambiaha. Rytuał a teatr. Teoria obrzędów przejścia Arnolda Van Gennepa i jej interpretacja przez Victora Turnera; faza liminalna procesu a kategoria communitas. Communitas i struktura społeczna. Inicjacyjne rytuały kobiet (Bruce Lincoln). Przemoc rytualna: od Freuda do Girarda.

F. Bowie, Teoria rytuału, obrzędy przejścia i przemoc rytualna [w:] Antropologia religii. Wprowadzenie. Przeł. K. Pawluś. Wyd. UJ, Kraków 2008, s. 149-187.

9. Mit a religia w kontekście teorii Claude Lévi-Straussa. Dekonstrukcja teorii totemizmu -

próba uniwersalnej interpretacji „zjawisk totemicznych”. Uniwersalny mechanizm klasyfikacji – projekcja różnic; stosunek metaforyczny pomiędzy grupami ludzkimi a gatunkami przyrody: nie podobieństwa, ale różnice są podobne. „Totemy służą do myślenia”. Kulturowa rola totemizmu (i mitu). Status antropologii religii.

C. Lévi-Strauss, Totemizm dzisiaj, Warszawa 1998, [dwa ostatnie rozdziały].

10. Religia jako system kultury według Clifforda Geertza. Teoria na pograniczu

nowoczesności: metafory odwołują się do nauk przyrodniczych. Struktura definicji religii. Wzory kulturowe (jak każdy symbol) jako „modele czegoś” i „modele dla czegoś”. Symbol (pojęcie, przedmiot mentalny) a referent. Koncepcje „ogólnego ładu istnienia” („Święte Kosmosy” socjologów religii) i wyzwania wobec nich. Problem teodycei a religijność ludowa. Deus otiosus. Autorytety religijne. Perspektywa religijna a zdroworozsądkowa. Role rytuału religijnego. Znaczenie funkcji estetycznej. Projekt antropologii religii- postulaty badawcze.

C. Geerz, Religia jako system kultury [w:] Interpretacja kultur. Wybrane eseje. Przeł. Maria M. Piechaczek, Wyd. UJ, Kraków 2005, s. 109-151.

11. Filmy Jacka Olędzkiego: 1) „Sacrum-profanum” (1984); 2) „Agnus Dei/Baranku Boży”,

(1984). Przykład łączenia perspektywy komparatystycznej z „opisem gęstym” w tekście etnologicznym i w narracji filmowej. Formy modlitwy i gesty modlitewne. Ofiara. Relacje między człowiekiem a zwierzęciem w kulturach pasterskich i rolniczych.

J. Olędzki, Ludzie wygasłego wejrzenia. O pasterzach Azji Środkowej [w:] J. Olędzki, Ludzie wygasłego wejrzenia, Wyd. Akademickie DIALOG, Warszawa 1994, s. 99-134.

12. Czy istnieje religia „indywidualna”? Funkcjonalna teoria religii. Proces indywiduacji: od organizmu do Jaźni. Uniwersalny charakter niespecyficznej formy religii. Religia odbiciem wpływu nowoczesnego społeczeństwa na egzystencję jednostki. Model różnych faz instytucjonalnej specjalizacji religii (typ idealny) w odniesieniu do relacji pomiędzy oficjalnym modelem religii a indywidualnymi systemami znaczeń ostatecznych i efektywnymi priorytetami życia codziennego. Konsekwencje instytucjonalnej specjalizacji religii; Proces prywatyzacji i subiektywizacji religii. Sekularyzacja. Różnorodność „tematów religijnych” i strukturalne podobieństwo „prywatnych” systemów znaczeń ostatecznych.

Th. Luckman, Niewidzialna religia, Kraków s. 113-155 [Religia a tożsamość jednostki; Współczesne tematy religijne; Postscriptum]

13. Religia a magia.

S. J. Tambiah, Magia, nauka i religia w myśli Zachodu. Intelektualna spuścizna antropologii [w:] S.J. Tambiah, Magia, nauka, religia a zakres racjonalności. Przeł. B. Hlebowicz, Wyd. UJ, Kraków 2007, s. 11-46 [2 pierwsze rozdziały z przypisami na s. 177-180].

14. Powtórka. Możliwości i ograniczenia zastosowania omówionych perspektyw badawczych w badaniach współczesnej kultury.

j.w.

dopuszczalne dwie nieobecności nieusprawiedliwione