Wewnątrz klasztornych murów. Kultura i pobożność monastyczna w X-XII wieku

nieobowiązkowe

Tematem zajęć będzie szeroko pojęta kultura monastyczna w

okresie od X do XII stulecia wraz z elementami ówczesnej

mniszej pobożności. W trakcie kursu omówione zostaną

zagadnienia związane z historią monastycyzmu w pełnym

średniowieczu (w tym dzieje reformy monastycznej w X stuleciu

oraz przemiany w życiu klasztornym w X–XII w.), cechy

charakterystyczne dla pobożności ówczesnych mnichów (m.in.

ideały monastyczne, kult dziewictwa, kult Najświętszej Marii

Panny) oraz codzienność w średniowiecznym klasztorze (np.

zwyczaje żywieniowe, ubiór, higiena). W trakcie spotkań osoby

studiujące zapoznają się z różnymi typami źródeł (m.in. kazania,

hagiografia, reguła monastyczna, kronika klasztorna)

wykorzystywanych w badaniach nad średniowiecznym

monastycyzmem.

Wspólna analiza i dyskusja nad wybranymi źródłami (z

wykorzystaniem literatury pomocniczej) będą głównymi

metodami dydaktycznymi, które pomogą w scharakteryzowaniu

zjawisk w kulturze monastycznej i historii Kościoła w tymże

okresie.

Zakres tematów:

1) Spotkanie organizacyjne – prezentacja tematów

poszczególnych zajęć, omówienie zasad zaliczenia, prezentacja

najbardziej pomocnej literatury przedmiotu.

2) Monastycyzm w późnej starożytności i średniowieczu.

Omówienie najważniejszych zagadnień związanych z tematem

kursu (1 spotkanie)

3) Kryzys Kościoła w X w. i jego krytyka – działalność

reformatorska opactwa Cluny (2 spotkania)

Główne zagadnienia: powstanie opactwa Cluny, krytyka

Kościoła monastycznego i hierarchicznego w źródłach

kluniackich, charakterystyka pobożności kluniackiej, cele

reformy w myśli opatów-reformatorów w stosunku do Kościoła

hierarchicznego i monastycznego, apokaliptyczne wizje w

źródłach monastycznych

Źródła: Odon z Cluny, Odonis Abbatis Cluniacensis Occupatio,

wyd. A. Swoboda, Lipsiae 1900 [wybrane fragmenty] (polskie

tłumaczenie zostanie udostępnione przez prowadzącą); tenże,

Żywot św. Geralda z Aurillac, przekł. E. Buszewicz, red. nauk.

M. Brzozowska, Kraków 2020 (Źródła Monastyczne 89)

[wybrane fragmenty]; tenże, Sermo III. De sancto Benedicto

abbate, PL 133, kol. 721–729 [wybrane fragmenty kazania]

(polskie tłumaczenie zostanie udostępnione przez prowadzącą).

Proponowana literatura: M. Pacaut, Dzieje Cluny, Kraków 2010

(Źródła Monastyczne 54), s. 77–82 (Akt fundacji opactwa

Cluny), 119–137 (działalność Odona z Cluny), M.T. Gronowski,

Spór o tradycję. Cluny oczyma swoich i obcych: pomiędzy

pochwałą a tradycją, Kraków 2013 (Źródła Monastyczne.

Monografie 1), s. 132–137 (idea reformy kluniackiej), 177–211

(elementy pobożności kluniackiej).

4) Klasztorna codzienność, czyli nauki dla nowicjusza w

Cluny (4 spotkania)

Główne zagadnienia: zwyczajniki – charakterystyka typu źródła,

zwyczajniki a Reguła św. Benedykta, codzienność kluniackiego

mnicha (plan dnia, zasady życia we wspólnocie, obowiązki i

ograniczenia, zwyczaje żywieniowe, język znaków), oblaci w

zgromadzeniu monastycznym, kluniacka codzienność w oczach

cystersów – krytyka św. Bernarda z Clairvaux.

Źródła: Bernardi Ordo Cluniacensis, [w:] Vetus disciplina

monastica, red. M. Herrgott, Paris 1726, rozdz. XVII (wiedza o

języku znaków), XVIII–XIX (nauki dla nowicjusza), XXVII (o

dzieciach) [polskie tłumaczenie zostanie udostępnione przez

prowadzącą]; Święty Benedykt z Nursji, Reguła, przekł. A.

Świderkówna, Kraków 2005, s. 22–247 (wybrane rozdziały

Reguły); Polemika kluniacko-cysterska z XII wieku, przekł. E.

Buszewicz, red. nauk. M.T. Gronowski, Kraków 2010 (Źródła

Monastyczne 55) [wybrane fragmenty].

Proponowana literatura: M. Derwich, Monastycyzm

benedyktyński w średniowiecznej Europie i Polsce. Wybrane

zagadnienia, Wrocław 1998, s. 145–152 (reguły monastyczne,

Reguła św. Benedykta, consuetudines/zwyczajniki), M.T.

Gronowski, Spór o tradycję, s. 137–142

(consuetudines/zwyczajniki), 223–264 (praca, posiłek, ubiór,

wierność Regule w życiu codziennym); L. Moulin, Życie

codzienne zakonników w średniowieczu (X–XV wiek), Warszawa

1997, s. 19–23, 38–39, 47–76; S.G. Bruce, Monastic Sign

Language in The Cluniac Customaries, [w:] From Dead of Night

to End of Day: The Medieval Customs of Cluny, red. S. Boynton,

I. Cochellin, Turnhout 2005 (Disciplina Monastica, 3), s.

273–286 (o języku znaków); M. de Jong, In Samuel’s Image:

Child Oblation in the

Early Medieval West, New York 1996, s. 16–30, 126–144

(geneza monastycznej oblacji dzieci w chrześcijaństwie); C.H.

Lawrence, Monastycyzm średniowieczny, przekł. J. Tyczyńska,

Warszawa 2005, s. 169–177 (zakon cystersów).

5) Płeć słaba czy ułaskawiony rodzaj niewieści? Kobiety i

kobiecość w źródłach monastycznych oraz w przestrzeni

klasztornej (3 spotkania)

Główne zagadnienia: przedstawienie kobiet i kobiecości w

źródłach monastycznych, wizerunek negatywny czy pozytywny

– dyskusja nad wybranymi przykładami i fragmentami źródeł,

wyobrażenia i praktyka – kobiety w przestrzeni klasztornej i

kontakty mnichów z kobietami, święte kobiety w pobożności

monastycznej: kult św. Marii Magdaleny i Najświętszej Marii

Panny w Cluny

Źródła: Odon z Cluny, Odonis Abbatis Cluniacensis Occupatio,

wyd. A. Swoboda, Lipsiae 1900 [wybrane fragmenty] (polskie

tłumaczenie zostanie udostępnione przez prowadzącą); Odon z

Cluny, Sermo II. In veneratione sanctae Mariae Magdalenae,

PL 133, kol. 713–721 (polskie tłumaczenie zostanie

udostępnione przez prowadzącą); Bernard z Cluny, Scorn of the

World: Bernard of Cluny’s De contemptu mundi, przekł. R.E.

Pepin, East Lansing 1991 (Medieval Texts and Studies, 8), s.

103–107; Ekkehard IV z Sankt Gallen, Przypadki klasztoru

świętego Galla, przekł. i oprac. M. Tomaszek, Kraków 2010

[wybrane fragmenty kroniki]; wybrane kazanie św. Odylona z

Cluny o NMP (polskie tłumaczenie zostanie udostępnione przez

prowadzącą).

Proponowana literatura: J. Dalarun, The Clerical Gaze, [w:] A

History of Women in the West: Silences of the Middle Ages, t. 2,

red. Ch. Klapisch-Zuber, London 1995, s. 15–42; C. Thomasset,

The Nature of Woman, [w:] A History of Women in the West, s.

43–69; A. Żurek, Ewa – pierwsza kobieta w świetle pism

świętego Augustyna, „Vox Patrum” 66/36 (2016), s. 139–153; G.

Pac, Królowa-Matka czy Królowa-Oblubienica? Przemiany w

rozumieniu królewskiego statusu Marii Panny i jej relacji z

Chrystusem w teologii karolińskiej, [w:] Płeć i władza w

kontekstach historycznych i współczesnych, red. M.A.

Kubiaczyk, F. Kubiaczyk, Gniezno 2014 (Gnieźnieńskie Prace

Humanistyczne, 1), s. 115–129; M. Derwich, Kobieta w świecie

mnichów: ze studiów nad praktyką klauzury w średniowiecznych

zakonach mniszych w Polsce, [w:] Kobieta i rodzina w

średniowieczu i na progu czasów nowożytnych, red. H.Z.

Nowak, A. Radzimiński, Toruń 1998, s. 57–68.

6) Mnisi, anioły i trzecia płeć – gender/queer w badaniach

nad średniowiecznym monastycyzmem (2 spotkania)

Główne zagadnienia: mnisi jako anioły – historia idei, czystość i

dziewictwo w pobożności kluniackiej, koncepcja płci w

kontekście wspólnot monastycznych, cielesność i seksualność w

kulturze monastycznej.

Źródła: Odon z Cluny, Odonis Abbatis Cluniacensis Occupatio,

wyd. A. Swoboda, Lipsiae 1900 [wybrane fragmenty] (polskie

tłumaczenie zostanie udostępnione przez prowadzącą); tenże,

Żywot św. Geralda z Aurillac, przekł. E. Buszewicz, red. nauk.

M. Brzozowska, Kraków 2020 (Źródła Monastyczne 89)

[wybrane fragmenty]; kazanie o błogosławionym Majolusie

(polskie tłumaczenie zostanie udostępnione przez prowadzącą).

Proponowana literatura: K. Skwierczyński, Mury Sodomy.

Piotra Damianiego Księga Gomory i walka z sodomią wśród

kleru, Kraków 2011, s. 175–196 (rozdz. Paradoksy trzeciej płci);

J. Murray, One Flesh, Two Sexes, Three Genders?, [w:] Gender

and Christianity in Medieval Europe: New Perspectives, red.

L.M. Bitel, F. Lifschitz, Philadelphia 2008, s. 34–51; G.M.

Cantarella, Dziewictwo i Cluny, [w:] tenże, Comites aulae

coelestis. Studia z historii, kultury i duchowości Cluny w

średniowieczu, red. M.T. Gronowski, K. Skwierczyński, Kraków

2009 (Źródła Monastyczne 47), s. 537–557; A. Guillaumont, U

źródeł monastycyzmu chrześcijańskiego, t. 2, przekł. S.

Wirpszanka, Kraków 2006 (Źródła Monastyczne 38), s. 203–225

(rozdz. Źródła celibatu monastycznego i chrześcijańskiego

ideału dziewictwa).

Literatura ogólna:

R. Michałowski, Historia powszechna. Średniowiecze,

Warszawa 2012;

M. Pacaut, Dzieje Cluny, przekł. A. Ziernicki, Kraków 2010

(Źródła Monastyczne 54);

C.H. Lawrence, Monastycyzm średniowieczny, przekł. J.

Tyczyńska, Warszawa 2005;

L. Moulin, Życie codzienne zakonników w średniowieczu (X–XV

wiek), Warszawa 1997.

Literatura dot. sprecyzowanych zagadnień: zob. opis

szczegółowy

Po uczestnictwie w zajęciach osoba studiująca rozpoznaje i

rozumie kluczowe problemy związane z historią Kościoła i

pobożnością zachodniego chrześcijaństwa w X–XII wieku ze

szczególnym uwzględnieniem dziejów monastycyzmu

kluniackiego w tymże okresie.

K- W06

Ma wiedzę o dawnych i współczesnych instytucjach kultury i

orientację w życiu kulturalnym związanym z dziedzictwem

pełnego średniowiecza;

K-W13

Ma podstawową wiedzę o głównych kierunkach rozwoju i

najważniejszych koncepcjach filozoficznych oraz elementach

pobożności zachodniego chrześcijaństwa w X–XII w.;

K-W14

Posiada podstawową wiedzę o głównych kierunkach rozwoju i

najważniejszych osiągnięciach w zakresie nauki o kulturze oraz

pokrewnych dyscyplin nauk humanistycznych i społecznych;

K-W18

Ma świadomość kompleksowej natury języka oraz jego

złożoności i historycznej zmienności jego znaczeń w kontekście

badań z zakresu historii kultury;

K-U07

Posiada umiejętność merytorycznego argumentowania z

wykorzystaniem poglądów różnych badaczy historii kultury oraz

umiejętność wyciągania wniosków, ze szczególnym

uwzględnieniem historii i historiografii zachodniego

monastycyzmu. Potrafi brać udział w naukowej dyskusji oraz

rozróżniać fakty od opinii.

Osoba studiująca po zakończeniu zajęć:

1) Rozumie oraz potrafi rozpoznać znaczenie tradycji i

pobożności monastycznej w kształtowaniu się kultury

wczesnego średniowiecza;

2) Zna oraz potrafi zastosować w odniesieniu do źródła

historycznego podstawowe elementy krytyki wewnętrznej i

zewnętrznej źródła. Tym samym zna podstawy warsztatu pracy

zawodowego historyka/zawodowej historyczki;

3) Potrafi konstruować merytoryczne argumenty oraz brać

udział w dyskusji naukowej;

4) Zna i rozumie główne problemy historii Kościoła w

X–XII w.;

5) Potrafi analizować źródła dotyczące dziejów i

funkcjonowania wspólnot monastycznych w X–XII w. oraz

scharakteryzować ich różnorodność.

Ocenie podlegają obecność, aktywny udział w dyskusjach nad

omawianymi tekstami, przygotowanie referatów z literatury (np.

streszczenie na zajęciach wskazanego artykułu) oraz praca

pisemna na koniec semestru (esej na temat pokrewny z tematyką

kursu).

Dopuszczalne są 3 nieobecności, z czego 2 z nich należy odrobić

we wskazany przez prowadzącą sposób. Jedna nieobecność nie

wymaga usprawiedliwienia. Osoby, które opuszczą więcej niż 3

spotkań, nie mogą zaliczyć zajęć.