WAR BAD: Harcerz w ponowoczesnym świecie – kontynuacja. Socjologiczna próba opisu organizacji harcerskich i skautowych cz. 1

fakultatywne

W ponowoczesnym zindywidualizowanym świecie działa nadal masowy, wywodzący się jeszcze ze społeczeństwa modernistycznego ruch młodzieżowy, kształtujący, jak się wydaje, nieprzystające do współczesnego świata archaiczne postawy. Ruchem tym jest harcerstwo. Założeniem naszych badań jest ukazanie napięcie, jakie powstaje pomiędzy ponowoczesnością nacechowaną koniecznością ciągłego wyboru, poczuciem powszechnego ryzyka, odrzucającą hierarchie i autorytet, a nowoczesnym w swej istocie projektem organizacji przygotowującej swoich członków do zajęcia miejsca w ramach nowoczesnego spójnego i hierarchicznego państwa narodowego. Ruchu kreującego jednoznaczną rolę kobiety i mężczyzny, ojca i matki.

Harcerz w ponowoczesnym świecie – kontynuacja. Socjologiczna próba opisu organizacji harcerskich i skautowych.

W ponowoczesnym zindywidualizowanym świecie działa nadal masowy, wywodzący się jeszcze ze społeczeństwa modernistycznego ruch młodzieżowy, kształtujący, jak się wydaje, nieprzystające do współczesnego świata archaiczne postawy. Ruchem tym jest harcerstwo. Założeniem naszych badań jest ukazanie napięcie, jakie powstaje pomiędzy ponowoczesnością nacechowaną koniecznością ciągłego wyboru, poczuciem powszechnego ryzyka, odrzucającą hierarchie i autorytet, a nowoczesnym w swej istocie projektem organizacji przygotowującej swoich członków do zajęcia miejsca w ramach nowoczesnego spójnego i hierarchicznego państwa narodowego. Ruchu kreującego jednoznaczną rolę kobiety i mężczyzny, ojca i matki.

Można zadać sobie pytanie czy zawarty w ramach wzoru osobowego harcerza nowoczesny projekt domkniętej tożsamości ( Erikson) w realiach płynnej ponowoczesności, w sytuacji ginącego państwa, ciągłego zagrożenia bezrobociem i koniecznością częstej zmiany zajęcia i miejsca życia, promuje realne, możliwe do realizacji wzory? Czy rzeczywiście tworzy realny kapitał indywidualny dla uczestników, czy raczej utrwala nieadekwatne do rzeczywistości postawy? Czy uczestnicy ruchu harcerskiego porównując się z indywidualistycznymi strategiami rówieśników i ich osiągnięciami, ze sferą możliwych doznań i konsumpcji nie czują się „przegranymi”? Czy wierność nowoczesnym wartościom nie stawia harcerza, instruktora w sytuacji baumanowskiego „pielgrzyma” żyjącego w świecie nieustannie mobilnych, nastawionych na nowe doświadczenia „turystów”, „pielgrzyma” dążącego w swej drodze do nieistniejącego świata spójnego państwa narodowego, spójnych instytucji politycznych i religijnych, koherentnych ról rodzinnych, płciowych? W wymiarze jednostkowym można natomiast zadać pytanie, czy silna, domknięta wewnętrzna struktura osobowości opratej na harcerskich wartościach jest obecnie zyskiem czy raczej obciążeniem dla jednostki? Oczywiście patrząc za Giddensem czy Bellem problem, czy wręcz permanentny kryzys tożsamości jest dziś powszechnie odczuwany, ale czy harcerze nie odczuwają tych tożsamościowych problemów w znacznie szerszym spektrum sytuacji niż ich rówieśnicy?

Na naszych zajęciach postaramy się wspólnie znaleźć na to odpowiedź.

Strategia trwania, opuszczenia i powrotu – dobór grup celowych

Zakładamy, że odczuwane przez harcerzy i instruktorów napięcie powstałe na styku nowoczesnych harcerskich wzorów i ponowoczesnych realiów życia społecznego, nauki, kariery zawodowej, życia rodzinnego prowadzą do różnorodnych strategii indywidualnych.

Konflikt pomiędzy wzorami propagowanymi w harcerstwie a ponowoczesnością widoczne będzie szczególnie dobrze w trzech celowo wybranych grupach, czyli wśród osób ( instruktorów i harcerzy) opuszczających harcerstwo ( porzucających prowadzone zastępy czy drużyny), wśród osób powracających do harcerstwa ( lub uczestniczących w ruchu starszych instruktorów np. w przypadku ZHP) oraz wśród harcerzy i instruktorów nadal trwających w organizacjach.

Przeprowadzona w grupach opuszczających i powracających dekonstrukcja własnej tożsamości oraz ponowna rekonstrukcja oparta na nowych elementach i wzorach ( ponowoczesnych?) stanowić będzie wyjątkowo przydatne do opisu harcerstwa pole badawcze. Szczególnie ciekawym będzie przeprowadzanie wywiadów wśród powracających do harcerstwa ( wyraźnie obserwowalne w ZHR ) pragnących zrekonstruować swą tożsamość czy zachować koherentność własnego, jak można przypuszczać nowoczesnego „ja”.

Podstawę dla porównań stanowić będą wywiady z instruktorami trwającymi nadal w organizacji.

Instruktorzy i harcerze

Ze względu na wiek, płeć, etap rozwoju, sytuację życiową ( liceum, studia, poszukiwanie pracy, zakładanie rodziny itd.), tło społeczne oraz otoczenie ( rówieśnicy) dzielimy nasza grupę badawczą na instruktorów oraz harcerzy. Motywacje opuszczenia, powrotu oraz trwania wydają się nam być odmienne, choć momenty węzłowe, szczególnie trudne posiadają niewątpliwy podobny, silny ładunek emocjonalny. Rozpoczniemy nasze badania od „twardego rdzenia” każdej organizacji, jaki stanowią niewątpliwe instruktorzy. W drugim semestrze zajmiemy się harcerzami.

Wywiad narracyjny

Zakładamy w naszych badaniach, że tożsamość indywidualna to proces, który nacechowany jest w poszczególnych etapach życia licznymi wyborami. Pragniemy odnaleźć momenty węzłowe dla różnego rodzaju trajektorii bycia harcerzem, czyli sytuacje szczególnie trudne, gdy otaczające realia utrudniają czy wręcz uniemożliwiają w odczuciu jednostki dalsze trwanie przy dotychczasowych wartościach, wzorach ( m.in. życie towarzyskie w liceum czy na studiach, problemy z używkami, przygotowanie do matury, wyjazd z rodnego miasta na studia, praca zawodowa, dłuższe stypendia zagraniczne itd. ). Nie odrzucając żadnej możliwej drogi dekonstrukcji i rekonstrukcji tożsamości, w oparciu o przeprowadzone wywiady postaramy się ukazać możliwe spektrum przyjmowanych strategii. Napięcie to rodzi naszym zdaniem różnorodne, w zależności od wieku, etapu rozwoju i otoczenia strategie indywidualne od odrzucenia dotychczasowych wzorów, poprzez ich negację oraz możliwą kompilację aż po zamkniecie się w „twierdzy” własnych harcerskich organizacji, szkół, osiedli.

Wywiad narracyjny jest narzędziem, które umożliwia naszym zdaniem zbudowanie takiej typologii, bowiem to na jednostce spoczywa konieczność budowa narracji podtrzymującej, w jej odczuciu, racjonalny wybór ( opuszczenia, powrotu, trwania). Bycie harcerzem czy instruktorem w świecie ponowoczesnym, w ramach różnych organizacji i budowanie wokół tych wzorów swej indywidualnej tożsamości jest procesem, który nie sprowadza się do jednego wzorcowego modelu. Celem naszym jest ukazanie w oparciu o zebrany materiał typologii możliwych trajektorii bycia harcerzem i instruktorem oraz odnalezienie „momentów węzłowych” ( szczególnie trudnych).

Ruch harcerski – organizacje

Zakładamy, że uczestnictwo w różnych organizacjach ( ZHP, ZHR, SHK i inne) nie musi doprowadzić do odczuwania tych samych sytuacji jako problemów, nie będzie również rodzić podobnego stopnia napięcia czy poczucia sprzeczności uznawanych i realizowanych wzorów, postaw. ( np. wzory religijne, stosunek do podziału ze względu na płeć). Wydaje się, że zależy to od przyjętej w danej organizacji koncepcji pracy władz naczelnych, przywiązania do odczuwanych za własne tradycji. Uważamy, zatem za konieczne prowadzanie badań wśród harcerzy i instruktorów różnych organizacji.

Szerszy wymiar – kontynuacja czy zmiana ruchu harcerskiego

Opierając się na indywidualnych wywiadach oraz na wcześniejszych badaniach ankietowych postaramy się w drugim semestrze przejść do problemów w wymiarze szerszym, organizacyjnym. Odwołując się do poziomu odczuwanego napięcia i uzyskanego w badanych grupach instruktorów i harcerzy zestawu „problemów węzłowych” postaramy się stworzyć typologie postulowanych zmian dających szansę na rozwój indywidualny, sprostanie problemom społecznym przed jakimi stoi harcerstwo oraz gwarantujących kontynuacje założeń ruchu. Zobaczymy czy dopuszczają oni ewaluacje celów ruchu ( czy jest to w ogóle możliwe)? Jak oceniają szansę na zmianę podejmowanych strategii ( zmiana i modernizacja metody harcerskiej), jego form i działań?

Wydaje się to być szczególnie istotne w obliczu sporów o przyszłość harcerstwa w Polsce, jakie toczą się nieustannie wśród poszczególnych organizacji. Zaprezentujemy wnioski naszych badań instruktorom i władzom naczelnym poszczególnych organizacji.

Plan badań

Na wstępie w semestrze zimowym zapoznamy uczestników zajęć z dotychczasowymi wynikami naszych wcześniejszych badań ilościowych przeprowadzonych wśród organizacji harcerskich ( ZHP, ZHR, SHK). Opierając się na tych wynikach przeprowadzonych już wywiadach pilotażowych zbudujemy kwestionariusz wywiadu narracyjnego i przystapimy do badania w grupach instruktorów. W semestrze letnim na zajęciach „Harcerz w ponowoczesnym świecie. cz. 2- harcerze” przejdziemy do badań harcerzy. Będziemy starać się doprowadzić do równoległego badania kilku nurtów ruchu harcerskiego i skautowego w Polsce, ( ZHR, ZHP, Zawisza).

Erikson Erik 2000, „Dzieciństwo i społeczeństwo” wyd. Rebis

Erikson Erik , 2004, „Tożsamość a cykl życia” wyd. Zakamycze

red. Barbara Fatyga, 2005, „ Dwie prawdy o aktywności : uwarunkowania i możliwości działania młodzieży w środowisku lokalnym w perspektywie polityki młodzieżowej Rady Europy : raport z badań” , Biuro Młodzieży MENiS, Ośrodek Badań Młodzieży ISNS UW, Zakład Badań Naukowych PTS, wyd. Składnica Harcerska 4 Żywioły, 2005.

Red. Fatyga Barbara , 1997, „Dzisiejsza młodzież : stereotypy i rzeczywistość po 1989 roku”, wyd. Ośrodek Badań Młodzieży Uniwersytetu Warszawskiego

red. Teresa Sołtysiak i Małgorzata Karwowska, 2001, „ Polska młodzież - zaburzenia, zagrożenia w aktualnej rzeczywistości społecznej” Wydaw. Uczelniane Akademii Bydgoskiej,

red. Teresy Sołtysiak , 2008, „Zjawiska patologiczne wśród studentów” Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego

Bauman Zygmunt, 1994, „Ponowoczesne wzory osobowe” w: „Dwa szkice o moralności ponowoczesnej”, Instytut Kultury, Warszawa.

Bauman Zygmunt, 2001, „Tożsamość - jaka była, jest i po co?” w: „Wokół problemów tożsamości” red. Aldona Jawłowska, UW ISNS, Warszawa, s. 8-25Bell D. 1998, Kulturowe sprzeczności kapitalizmu,: Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa

Giddens Anthony, 2002, „Nowoczesność i tożsamość „Ja” i społeczeństwo w epoce późnej nowoczesności”, PWN, Warszawa.

Jawłowska Aldona, 2001, „Wokół problemów tożsamości”, UW ISNS, Warszawa,

.Jawłowska, Aldona, 1999, „Nowa duchowość. Od kontrkultury do New Age”, w: „Religia i kultura w globalizującym się świecie”, (red.) Marian Kempny, Grażyna Woroniecka, NOMOS, Kraków,

Michel Maffesoli 2008 Czas plemion. Schyłek indywidualizmu w społeczeństwach ponowoczesnych Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa

Beck U. 2002, Społeczeństwo ryzyka. W drodze do innej rzeczywistości, tłum. St. Cieśla, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.

Castells M. 2007, Społeczeństwo sieci, Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa:

Castells M. 2008, Siła tożsamości, Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa

Castells M. 2003, Galaktyka Internetu. Refleksje nad Internetem, biznesem i społeczeństwem, Rebis. Poznań:

Giddens A. 2007 „Przemiany intymności. Seksualność, miłość, erotyzm we współczesnych społeczeństwach” PWN

M. Marody, A. Giza-Poleszczuk, „Być kobietą, być mężczyzną – czyli o przemianach tożsamości związanej z płcią we współczesnej Polsce”, w: „Między rynkiem a etatem”, M. Marody (red.), Warszawa 2000

U. Kluczyńska 2009 „Metamorfozy tożsamości mężczyzn w kulturze współczesnej wyd. A.. Marszałek, Toruń,

Melosik Z. 2002 , Kryzys męskości w kulturze współczesnej, [w:] Młodzież styl życia i zdowie. Konteksty i kontrowersje, Melosik Z. (red.), Wydawnictwo Wolumin, Pozna:;

Melosik Z. 2002 , Kryzys męskości w kulturze współczesnej, Wyd. Wolumin, Poznań

Kurzępa Jacek 2012 Młodzi, Piekene i niedrodzy… Młodośc w objęciach seksbiznesu, wyd. Rubikon, Kraków

Jacek Kurzępa 2005 „Młodzież pogranicza – „świnki” czyli o prostytucji nieletnich” Impuls, Kraków

Budrowska B. 2000, Macierzyństwo jako punkt zwrotny w życiu kobiety,: Funna, Wrocław

Francis Fukuyama 1997 „Zaufanie. Kapitał społeczny a droga do dobrobytu" Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa-Wrocław,

Fukuyama, Francis 2000 Wielki Wstrząs : natura ludzka a odbudowa porządku społecznego Bertelsmann Media, Warszawa ,

Putnam , Robert D. 2008 Samotna gra w kręgle, , Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa

Putnam , Robert D. 2002 The role of social capital in development : an empirical assessment, Reprinted Cambridge University Press, 2002.

Bokszański Zbigniew 2005 „Tożsamości zbiorowe” Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

Burszta Wojciech, 2004, „Różnorodność i tożsamość. Antropologia jako kulturowa refleksyjność”, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań.

Ederson Tim, 2004, „Tożsamość narodowa, kultura popularna i życie codzienne”, Wydawnictwo UJ, Kraków.

David Muggelton „Wewnątrz subkultury. Ponowoczesne znaczenie stylu” wyd. UJ 2004

S. Czopowicz, 1998, „KIHAM. Zarys wydarzeń, wybór dokumentów i relacji”, Warszawa.

S. Czopowicz, 2010., Szczera wola i zniewolenie. Harcerstwo w Polsce 1945-1980”, Warszawa

Strzembosz, Tomasz, 2006 „Refleksje o harcerstwie i wychowaniu” wyd. Poznań: ZHR Poznańczyk,. Poznań;

Hausner, Wojciech, 2006, „Przyszłość w przeszłości: na ścieżce wychowania patriotycznego w harcerstwie” wyd. Warszawa : Związek Harcerstwa Rzeczypospolitej. Główna Kwatera Harcerzy,

Moniki Figiel i Magdaleny Folc Jedność i wielość. Harcerstwo lat osiemdziesiątych w oczach instruktorów, Praca zbiorowa napisana na podstawie dwóch prac magisterskich instruktorek warszawskich:

Jadwiga Burska, Lechisław Słysz 1985 Analiza funkcjonowania organizacji młodzieżowych: na przykładzie harcerstwa, Instytut Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego. Zespół Badań Socjologicznych nad Problemami Oświaty, Warszawa

Nietrzebka Marcin 1998, „Harcerzem być? : albo analiza krytyczna działalności polskich organizacji harcerskich w latach dziewięćdziesiątych” WFiS UW

Spodziewane efekty nauczania;

- przygotowanie procesu badań

- przygotowanie narzędzi ( kwestionariusz badań)

- przeprowadzenie wywiadu

- analiza i prezentacja wyników

raport, prezentacja