Nauki pomocnicze historii średniowiecza [3104-L2NPHSR] Semestr zimowy 2018/19
Ćwiczenia, grupa nr 1

Por. rubryka „zakres tematów”.

Założenia wstępne:

Od uczestników zajęć oczekuje się wiedzy z zakresu Wstępu do Badań Historycznych dotyczących krytyki źródła oraz podstawowej znajomości gramatyki łacińskiej.

Zakres tematów:

I. Zajęcia organizacyjne

1.Program zajęć, warunki zaliczenia i oceny

2.Podręczniki i lektury:

- J. Szymański, Nauki pomocnicze historii, wyd. IV, Warszawa 1983 lub późniejsze wydania

- Disce puer. Podręcznik do łaciny średniowiecznej, red. D. Gwis, E. Jung-Palczewska, Warszawa 2000

- H.-D. Heimann, Wprowadzenie do historii średniowiecznej, tłum. S. Kwiatkowski, Toruń 1999

- M. Koczerska, Nauki pomocnicze historii średniowiecznej w Polsce – stan i perspektywy badawcze, w: Pytania o średniowiecze. Potrzeby i perspektywy badawcze polskiej mediewistyki, red. W. Fałkowski, Warszawa 2001, s. 167-185

- Tradycje i perspektywy nauk pomocniczych historii w Polsce. Materiały z sympozjum w Uniwersytecie Jagiellońskim dnia 21-22 października 1993 profesorowi Zbigniewowi Perzanowskiemu przypisane, red. M. Rokosz, Kraków 1995

Słowniki :

- Ch. du Cange, Glossarium mediae et infimae latinitatis, [dostępny w internecie: http://ducange.enc.sorbonne.fr/ORA]

- A. Jougan, Słownik kościelny łacińsko-polski, [wyd. dowolne]

- Słownik łaciny średniowiecznej w Polsce, Warszawa-Wrocław-Kraków 1953-

- J. Sondel, Słownik łacińsko-polski dla prawników i historyków, [wyd. dowolne]

- A. Cappelli, Dizionario di abbreviature latine …, dowolne wydanie, także w wersji elektronicznej http://www.hist.msu.ru/Departments/Medieval/Cappelli/

Elektroniczny słownik łaciny średniowiecznej w Polsce: http://scriptores.pl/elexicon/

3. Na następne zajęcia: W. Semkowicz, Paleografia łacińska, wyd. II, Kraków 2002, s. 402-434

II. Paleografia

1. System abrewiacyjny wieków średnich

b- Suspensja

- sygle

- skrócenia p i q

c- Kontrakcja

d- Znaki skróceniowe

2. Dokument Konrada Mazowieckiego (AGAD, Zbiór Dokumentów pergaminowych, sygn. 6420, katalog w: Materiały dla studentów A. Bartoszewicz, strona IH UW) – lektura, tłumaczenie tekstu

3. Na następne zajęcia: W. Semkowicz, Paleografia łacińska, rozdz. V (Rozwój pisma w wiekach średnich), cz. D, E, F; analiza pisma wybranych tekstów źródłowych.

III. Paleografia

1. Lektura dokumentu Konrada Mazowieckiego - c.d.

2. Analiza pisma dokumentu

3. Rozwój pisma łacińskiego w wiekach średnich – omówienie różnych duktów pisma

4. Na następne zajęcia: T. Jurek, K. Skupieński, Wprowadzenie do dyplomatyki, podrozdz. 1. (Czym jest dyplomatyka), 4. (Podstawowe pojęcia dyplomatyki), w: Dyplomatyka staropolska, red. T. Jurek, Warszawa 2015); przykład rozbioru dyplomatycznego dokumentu: http://teatrnn.pl/lublinwdokumencie/node/58 -)

IV. Paleografia i dyplomatyka

1. 1. Cechy formalne dokumentu - omówienie zagadnienia i analiza dokumentu Konrada Mazowieckiego

2. 2. Analiza formularza dokumentów wystawianych przez polskich władców XIV – XV w.

3. 3. Na następne zajęcia: J. Szymański, op. cit., podrozdziały: Historia dokumentu średniowiecznego, Polska kancelaria monarsza; Kancelaria i dokument a księga wpisów, Dyplomatyka papieska, Dyplomatyka cesarska.

Praca pisemna: rozbiór formalny wybranego dokumentu (w tłumaczeniu na j. polski).

V. Dyplomatyka

1. Polska kancelaria monarsza

2. Dyplomatyka papieska – analiza wybranej bulli

3. Dyplomatyka cesarska – prezentacja dokumentów cesarskich

4. Referat: prezentacja monografii: K. Skupieński, Notariat publiczny w średniowiecznej Polsce, Lublin 1997

5. Notariat publiczny i instrument notarialny – prezentacja źródeł

http://www.mom-ca.uni-koeln.de/mom/CZ-UKP/AUKP/sign_I%7C25/charter

6. Na następne zajęcia: Chronologia polska, red. B. Włodarski, wyd. II, Warszawa 2013, s. 16-93 i zapoznanie się z układem podręcznika,

VI. Chronologia

1.Podstawowe miary czasu: rok (początek roku)

a- tydzień (dni tygodnia)

b- oznaczanie daty dziennej wg kalendarza rzymskiego (kalendy, nony, idy)

c- oznaczanie daty dziennej wg kalendarza kościelnego

2. Rozwiązywanie dat dziennych przy pomocy tablic w podręczniku do chronologii

3. Na następne zajęcia: rozwiązywanie dat – ćwiczenie pisemne; Chronologia polska, red. B. Włodarski, wyd. II, Warszawa 2013, s.95-123; analiza wybranych kart z kalendarzy średniowiecznych (katalog w: Materiały dla studentów A. Bartoszewicz, strona IH UW)

VII. Chronologia i paleografia

1. Budowa kalendarza kościelnego

2. Na następne zajęcia: znaczenie symboli: palma, lilia, róża, fiołek, nard, kogut, orzeł, pelikan, bydło, jednorożec, lew, smok, wąż, symbole Ewangelistów, Apostołów, atrybuty świętych: Agnieszki, Barbary, Małgorzaty, Doroty, Katarzyny Aleksandryjskiej, Marty, Sebastiana, Rocha, Wawrzyńca, Marcina, Hieronima, Mikołaja, Ambrożego, Augustyna, Michała Archanioła, Urszuli, Apolonii, Wojciecha, Stanisława, Floriana, Marii Magdaleny, Łucji, Jana Chrzciciela, Weroniki, Jerzego, Anny, Jadwigi Śląskiej, Krzysztofa, Mikołaja, Szczepana, Wacława, Anny, Antoniego Pustelnika, Agaty, Klary, Zofii, Elżbiety Węgierskiej, Sebalda (Na podstawie D. Forstner, Świat symboliki chrześcijańskiej. Leksykon, dowolne wydanie i J. Marecki, L. Rotter, Jak czytać wizerunki świętych. Leksykon atrybutów i symboli hagiograficznych, Kraków 2009)

VIII. Symbole i ich znaczenie

1. Analiza wizerunków świętych

2. Na następne zajęcia: A. Ziemba, Sztuka Burgundii i Niderlandów 1380-1500, t. II: Niderlandzkie malarstwo tablicowe 1430-1500, Warszawa 2011, s. 26-50 (II.1.4: Triumf i zmierzch ikonologii – Erwin Panofski i krytyka jego Wielkiej Teorii) i s. 127-140(„Arnolfini” Jana van Eycka: obraz w sieci sprzecznych interpretacji).

IX. Malarstwo jako źródło historyczne

3. Analiza wybranych dzieł malarstwa niderlandzkiego

4. Na następne zajęcia: J. Szymański, op. cit., podrozdziały: Pojęcie i zakres heraldyki, Geneza i rozwój herbu oraz jego znaczenie społeczno-prawne; M. Pastoureau, Średniowieczna gra symboli, tłum. H. Igalson-Tygielska, Warszawa 2006, rozdz. Narodziny herbu; Czarne słońce melancholii, podrozdz. Szacowny manuskrypt.

X. Heraldyka

1. Geneza i rola herbów

2. Codex Manesse, Biblioteca Palatina, Heidelberg, Cod.Pal.germ. 848,

www.ub.uni-heildelberg.de/digit/cpg848

3. Na następne zajęcia: Herby rycerskie w: Stemmata Polonica. Rękopis nr 1114 Klejnotów Długosza w Bibliotece Arsenału w Paryżu, wyd. H. Polaczkówna, Lwów 1926 – lektura i tłumaczenie wybranych fragmentów w formie indywidualnej pracy domowej

(http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/docmetadata?id=46903&from=publication)

- Lektury uzupełniające: K. Niesiecki, Herbarz polski, wyd. J.N. Bobrowicz, t. 1-10, Lipsk 1839-1846; J. Szymański, Herbarz średniowiecznego rycerstwa polskiego, Warszawa 1993

XI. Heraldyka

1. Herby rycerskie: Topór, Róża, Nałęcz, Leliwa, Gryf, Gozdawa, Dąbrowa, Trąby, Bończa, Lewart, Działosza, Junosza, Kierdeja, Śreniawa, Rawicz, Dębno, Odrowąż, Doliwa, Habdank (Awdaniec), Bogoria, Pilawa, Korab. Łodzia, Świnka, Zadora, Grzymała, Jelita, Dołęga, Jastrzębiec, Kotwicz, Ogończyk

2. Na następne zajęcia: Z. Piech, Monety, pieczęcie i herby w systemie symboli władzy Jagiellonów, Warszawa 2003, s. 196-314

XII. Heraldyka

1.Herby rycerskie – sprawdzian wiedzy

2.Polskie herby ziemskie w Statucie Jana Łaskiego (katalog w: Materiały dla studentów A. Bartoszewicz, strona IH UW)

3.Na następne zajęcia: J. Szymański, op. cit., rozdz. Sfragistyka.

XIII. Sfragistyka

1. Omówienie zagadnień: pieczęć, tłok pieczętny, materiał pieczętny, kształty pieczęci, systematyka pieczęci, legenda, bulla, contrasigillum

2. Prezentacja i omówienie materiału ikonograficznego (katalog w: Materiały dla studentów A. Bartoszewicz, strona IH UW)

3. J. Szymański, op. cit., rozdz. Pojęcie i zakres genealogii, Rozwój badań genealogicznych, Podstawowe pojęcie genealogii, Ustalanie faktów genealogicznych

XIV. Genealogia i paleografia

1. „Homagium” (Specimina paleographica, nr 15) – lektura tekstu i tłumaczenie

2. Przydomki stanowe: generosus, nobilis, magnificus/ spehonestus, providus, circumctus/ reverendus, venerabilis, honorabilis, religiosus/ laboriosus

3. Na następne zajęcia: Urzędnicy dawnej Rzeczypospolitej XII-XVIII wieku. Spisy, red. A. Gąsiorowski – zapoznanie się z wybranymi tomami serii; pomoce prozopograficzne (spisy osób, katalogi, słowniki) – kwerenda biblioteczna

XV. Genealogia i paleografia

1. Pomoce prosopograficzne – prezentacja i omówienie wydawnictw

Efekty uczenia się:

Po zaliczeniu zajęć student:

- orientuje się w podstawowych problemach nauk pomocniczych historii średniowiecza (dyplomatyka, paleografia, chronologia, sfragistyka, genealogia, heraldyka, ikonografia)

- zna i rozpoznaje podstawowe typy źródeł do epoki średniowiecza

- potrafi wyróżnić główne etapy rozwoju dokumentu średniowiecznego

- potrafi wskazać ewolucje znaczenia dokumentu średniowiecznego

- potrafi dokonać rozbioru dyplomatycznego dokumentu średniowiecznego

- zna główne etapy ewolucji pisma w średniowieczu

- zna i potrafi odróżnić najważniejsze kroje pisma średniowiecznego

- zna podstawowe skróty paleograficzne

- zna i potrafi posługiwać się podstawowymi pomocami paleograficznymi

- zna systemy datacji stosowane w średniowieczu

- potrafi rozwiązywać samodzielnie daty z wykorzystaniem tablic chronologicznych i innych pomocy naukowych

- potrafi rozpoznawać podstawowe typy pieczęci

- zna znaczenie i funkcje pieczęci w epoce średniowiecza

- umie wskazać i interpretować podstawowe założenia programu ikonograficznego pieczęci

- zna elementy składowe herbu

- zna podstawy języka opisu herbów

- zna i umie rozpoznawać najważniejsze polskie herby monarsze, ziemskie i rycerskie

- zna podstawowe problemy i pojęcia genealogii

- zna podstawowe typy źródeł do genealogii

- zna przedstawienia ikonograficzne świętych i potrafi rozpoznawać ich atrybuty

W ramach przygotowań do ćwiczeń ich uczestnicy poznają podstawową literaturę przedmiotu i zdobywają orientację na temat stanu badań nad poszczególnymi dziedzinami nauk pomocniczych historii. Większą część wszystkich zajęć zajmuje wspólna analiza materiału źródłowego i praktyczne ćwiczenia mające na celu poznanie warsztatu badawczego historyka-mediewisty. Uczestnicy przygotowują także niewielkie prace domowe utrwalające wiedzę zdobytą podczas zajęć (rozwiązywanie dat, rozbiór dyplomatyczny dokumentu itp.).

Warunkami zaliczenia zajęć i kryterium oceny uczestników są:

- regularna obecność na zajęciach

- zaliczenie nieobecności (o ile będzie ich więcej niż jedna) podczas dyżurów

- przygotowywanie zadanych tekstów źródłowych

- lektura zadanej literatury przedmiotu

- przygotowanie w ustalonym terminie zadanych ćwiczeń domowych

- udział w dyskusjach

prof. A. Bartoszewicz