Nauki pomocnicze historii nowożytnej [3104-L2NPHNW] Semestr letni 2018/19
Ćwiczenia, grupa nr 1

Nie ma zadowalającego podręcznika. Książka J. Szymańskiego, Nauki pomocnicze historii (ostatnio wyd. 6, Warszawa 2004), będzie wykorzystywana tylko pomocniczo, zawiera jednak do niektórych tematów obszerną i stosunkowo aktualną bibliografię. Układ podręcznika oparty jest na częściowo zdezaktualizowanej koncepcji nauk pomocniczych jako kompendium wiedzy i podkreśla głownie stałe cechy poszczególnych gatunków źródeł. W zajęciach uwzględniam również inne typy źródeł i zwracam większą uwagę na specyfikę epoki. Dużą wartość informacyjną mają także autorskie hasła w: Słowniku literatury staropolskiej (średniowiecze - renesans - barok), red. T. Michałowska, Wrocław 1990 (i następne wydania). Materiału porównawczego dostarcza obszerny tom: Quellenkunde der Habsburgermonarchie (16.-18. Jahrhundert). Ein exemplarisches Handbuch, red. J. Pauser, M. Scheutz, T. Winkelbauer, Wien-München 2004; ostatnio ukazała się synteza: Dyplomatyka staropolska, red. T. Jurek, Warszawa 2015, dla celów dydaktycznych jest jednak zbyt obszerna. W tej serii ukazały się także inne podręczniki: demografii, ikonografii, geografii historycznej, edytorstwa, paleografii ruskiej, leksykologii, kartografii.

Wykaz literatury pomocniczej do poszczególnych tematów, który nie mieści się w formularzu sylabusa i dlatego zamieszczam wydruk w Lektorium w postaci Depozytu 31/0.

Zadaniem ćwiczeń jest zapoznanie uczestników z wybranymi typami źródeł wykorzystywanych w badaniach nad epoką nowożytną i zasadami ich krytyki. Głównym problemem ćwiczeń jest rozwój narzędzi społecznej komunikacji w czasach nowożytnych i jego wpływ na powstawanie źródeł. Dobór tematów obejmuje najważniejsze ich kategorie, z naciskiem na zróżnicowanie materiałów źródłowych, dostrzeganie różnych płaszczyzn ich wartości informacyjnej i możliwości badawczych. Pewnemu ograniczeniu uległa ilość miejsca poświęconego na kategorie źródeł szerzej uwzględniane na zajęciach warsztatowych z historii i te problemy, które powinny być już omawiane na zajęciach z nauk pomocniczych średniowiecza (problemy dyplomatyki, zwłaszcza księga wpisów, chronologii, dziejopisarstwa).

Wykaz tematów:

1. Źródła narracyjne – pamiętnik

Zadane: J. Ch. Pasek, Pamiętniki (wiele wydań), wstęp oraz rok 1658 i 1667; H. Dziechcińska, Pamiętnik, w: Słownik literatury staropolskiej, red. t. Michałowska i inni, Wrocław 1998, s. 611-613.

Problemy: cechy gatunkowe relacji pamiętnikarskiej, jej geneza, funkcje autobiografii, Pasek jako autor, czas spisania relacji, rękopis, osobowość i poglądy autora a umiejętność obserwacji, wpływ sytuacji życiowych, wykształcenie, pamięć i opowiadanie, dialogi tekstowe, intencje autorskie i adresat narracji, różne płaszczyzny jej wiarygodności.

2. Diariusz

Zadane: M. Radziwiłł-Sierotka, Podróż do Ziemi Świętej Syrii i Egiptu 1582-1584, opr. L. Kukulski, Warszawa 1962, s. 5-63, Posłowie, tamże, s. 249-255; Albrycht Radziwiłł, Pamiętnik o dziejach w Polsce, t. 1, s. 101-123

Ewentualne referaty dla ekspertów: informacja o Albrychcie Radziwille; A. Obrębski, Dziennik z lat 1561-1563 dyplomaty i biskupa płockiego Piotra Dunin-Wolskiego, Biuletyn Biblioteki Jagiellońskiej 42 (1992), s. 99-127; podróż do szkół, lit.: K. Targosz, Jana Sobieskiego nauki i peregrynacje, Wrocław 1985; J. Sobieski, Peregrynacja po Europie [1607-1613], opr. J. Długosz, Wrocław 1991; D. Żołądź, „Nadobna to rzecz młodemu człowiekowi do cudzych krajów się przejeździć” – miejsce podróży w edukacji polskiej szlachty w XVI-XVII wieku, w: Samotrzeć, w kompanii czy z orszakiem. Społeczne aspekty podróżowania w średniowieczu i czasach nowożytnych, red. M. Saczyńska, E. Wółkiewicz, Warszawa 2012, s. 323-338; dziennik legacki: Wielka legacja Wojciecha Miaskowskiego do Turcji w 1640 roku, opr. A. Przyboś, Kraków 1985.

Problemy: geneza i kolejne redakcje relacji Podróży do Ziemi Świętej; problem edycji tekstu, zróżnicowanie typów pamiętnikarstwa staropolskiego na przykładach (raptularz, księga pamiętnicza, „pamiętnik rzeka”, powieść autobiograficzna, poemat pamiętnikarski), popularność diariusza i jego formy (nieregularny, osobisty i intymny), rola zapisek w kalendarzach, diariusz podróżny, z wyjazdu do szkół, legacki, pseudo-diariusz, podróż jako element wykształcenia, źródłotwórcza funkcja podróży, instrukcje rodzicielskie, program modelu edukacji grand tour, uwarunkowania intelektualne i schematy narracyjne obserwacji odmienności świata zewnętrznego

3. List:

Zadane: Listy Krzysztofa Opalińskiego do brata Łukasza 1641-1653, red. R. Pollak, Wrocław 1957, s. 152-176, 340-349, 362-365; T. Lancholc, Ars epistolandi, Słownik literatury staropolskiej, red. T. Michałowska i inni, Wrocław 1990, s. 54-59; taże, List, tamże, s. 397-403; J. Wójtowicz, Ze studiów nad kręgiem korespondencyjnym. Założenia – badania – postulaty, w: Rozprawy z dziejów XVIII wieku. Z dziejów komunikacji socjalnej w epoce nowożytnej, red. tenże, Toruń 1993, s. 23-31

Problemy: sytuacja komunikacyjna a cechy gatunkowe listu, zasady pisania, podręczniki i wzorniki, zróżnicowanie i funkcje, list jako dzieło literackie, list humanistyczny, badanie kręgu korespondencyjnego i klienteli, pisanie i czytanie; wiarygodność relacji epistolograficznej

4. Prasa i problemy wymiany informacji

Zadane: Merkuriusz Polski, opr. A. Przyboś, Kraków 1960, s. 21-39; T. Ostrowski, Poufne wieści z oświeconej Warszawy. Gazetki pisane z roku 1782, opr. R. Kaleta, Wrocław 1972, s. 5-24, 39-47, 218-228; W. Korotaj, Czasopisma, w: Słownik literatury staropolskiej, red. t. Michałowska i inni, Wrocław 1990, s. 118-122; tenże, Druki ulotne i okolicznościowe, tamże, s. 145-147; J. Sokolski. Nowiny, tamże, s. 512-514; S. Nieznanowski, Poezja polityczna, tamże, s. 649-654; K. Maliszewski, Komunikacja społeczna w kulturze staropolskiej, Toruń 2001, s. 8-49

Problemy: pochodzenie i wymiana informacji, nowiny, awiza, druki ulotne, poezja okolicznościowa i pisma polityczne, gazety rękopiśmienne, znaczenie komunikacji pocztowej, powstanie pracy tygodniowej, codziennej, zawartość informacyjna, warstwy źródłowe, wiedza o świecie, wyobrażenia i wartości społeczne, rządzący i rządzeni, powstawanie opinii publicznej.

5. Książka rękopiśmienna - sylwy

Zadane: M. Zachara, Silva rerum, w: Słownik literatury staropolskiej, red. t. Michałowska i inni, Wrocław 1990, s.722-724; R. Marciniak, Acta Tomiciana w kulturze politycznej Polski okresu Odrodzenia, Poznań 1983, s. 5-22, 108-123, 136-147, 174-179; J. Tazbir, Dlaczego wiek XVII był stuleciem rękopisów?, w: tenże, od Haura do Isaury. Szkice o literaturze, Warszawa 1989, s. 7-22; do obejrzenia: Zbiory rękopisów w bibliotekach i muzeach w Polsce, wyd. 2, opr. D. Kamolowa, T. Sieniatycka, Warszawa 2003; Rękopisy w zbiorach kościelnych, opr. T. Makowski, P. Sapała, Warszawa 2014.

Problemy: problemy badawcze kodykologii, metody analizy, katalogi biblioteczne, kolekcje rękopiśmienne, sylwy jako zjawisko społeczne i jego związek z życiem politycznym; różne typy sylw, kręgi obiegu książki rękopiśmiennej, rękopis a druk, wzory technik pracy umysłowej w nauczaniu szkolnym.

6. Książka drukowana

Zadane: K. Maleczyńska, Historia książki i jej funkcji społecznej, Wrocław 1985, s. 72-166; referat eksperta: A. Żbikowka-Migoń, Dzieje książki i jej funkcji społecznej. Wiek XVIII, Wrocław 1987

Problemy: technika druku, historyczne znaczenie rewolucji Gutenberga, forma książki drukowanej, wydawcy, analiza typograficzna, nakłady, od mecenatu do komercjalizacji książki, repertuar piśmienny a wydawniczy, drogi dystrybucji i związana z nimi selekcja dostępu do produkcji wydawniczej, zawód księgarza, katalogi, cenzura, struktura i standardy księgozbiorów, biblioteki publiczne, idea biblioteki narodowej, problemy recepcji treści, komentarz czytelniczy, przemiany XVIII w., profesjonalizacja i specjalizacja zawodowa, upowszechnienie szybkiego czytania, pogoń za nowościami, problemy taniej książki, wypożyczalnie i towarzystwa czytelnicze.

7. Dyplomatyka nowożytna – księgi wpisów i akta: państwowe, sądowe, kościelne, miejskie, wiejskie

Zadane: S. Nawrocki, Rozwój form kancelaryjnych na ziemiach polskich od średniowiecza do końca XX wieku, Poznań 1998, s. 45-92.

Problemy: przegląd instytucji źródłotwórczych: kancelaria królewska i instytucje centralne Rzeczypospolitej, władze starościńskie, instytucje sądowe, Trybunały: Koronny i Litewski; instytucje Kościoła: kancelarie biskupie, oficjała, administracji dóbr i diecezji, kapituł, synodalne, parafialne, zakonne, parafie; miejskie: władz i instytucji, cechowe, sądy wyższe, gmin żydowskich innych wyznaniowych; akademii i innych szkół; księgi wiejskie; akta rodzinno-majątkowe; przegląd form kancelaryjnych, zwłaszcza różnych postaci księgi wpisów, metryki, akta czynności, specyfika Śląska, Pomorza, Prus, źródła dyplomatyczne, wydawnictwa źródłowe.

8. Parlamentaria – źródła sejmowe i sejmikowe, konstytucje sejmowe i źródła prawne

Zadane: Dzieje sejmu polskiego, red. J. Bardach, Warszawa 1993, s. 29-71; I. Kaniewska (opr.) Diariusz sejmu lubelskiego 1566 roku, Wrocław 1980

Problemy: zastosowanie instytucjonalnej metody poszukiwań archiwalnych, procedura powoływania sejmu i obrad, uniwersały królewskie, deliberatoria senatorskie, legacje do sejmików, instrukcje sejmikowe, exorbitacje i pisma ulotne, procedura obrad, rachunki diet poselskich, przedłożenie królewskie, diariusze sejmowe, konstytucje i ich ucieranie, publikacja, sejmiki relacyjne, inne rodzaje sejmików.

9. Źródła rachunkowo-gospodarcze: publiczne, dominialne, prywatne, także problem pieniądza, miar i wag.

Zadane: A. Mączak, Pieniądz i społeczeństwo w Rzeczypospolitej XVI-XVII w. XVI-XVII w., Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych 37(1976), s. 63-85; S. Ochmann, Pogrzeb magnata w XVII wieku w świetle rachunków, Acta Universitatis Wratislaviensis 1108, Historia 75, Wrocław 1990, s. 73-82; S. M. Rostworowski, Co szlachcic polski w XVIII wieku kupował w Gdańsku. Materjały historyczne z lat 1747-1757 z archiwum rodzinnego, Rocznik Gdański 7/8(1933-1934), s. 348-384; ewentualne referaty: B. Popiołek, Woli mojej ostatniej Testament ten... Testamenty staropolskie jako źródło do historii mentalności XVII i XVIII wieku, Kraków 2009; Wydatki na reparacje zamku warszawskiego 1526-1531, w: Źródła do dziejów zamku warszawskiego z lat 1313-1549, wyd. A. Wolff, Rocznik Warszawski 15(1979), s. 59-65.

Problemy: rachunkowość i jej typy, zachowany materiał badawczy, niemal nieograniczone możliwości badawcze rachunków (historia społeczna, wojskowości, sztuki i budownictwa, handlu, życia codziennego, kultury materialnej itp.), cena jako źródło, podział dochodu społecznego i obieg pieniężny, moneta w warsztacie historyka, polityka mennicza, skarby, społeczne problemy miar i wag.

10. Źródła skarbowe i skarbowo-gospodarcze: rejestry podatkowe, lustracje, księgi beneficjów i retaksacji, inwentarze dóbr, urbarze śląskie, rejestry celne

Zadane: Rejestr poborowy województwa krakowskiego z roku 1629, red. S. Inglot, Wrocław 1956, s. I-XXIV, 4-11; I. Gieysztorowa, Wstęp do demografii staropolskiej, Warszawa 1976, s. 145-161; W. Kula, Problemy i metody historii gospodarczej, Warszawa 1983, s. 355-365; ewentualny referat: C. Kuklo, Demografia Rzeczypospolitej przedrozbiorowej, Warszawa 2009, s. 75-91.

Problemy: rejestry poborowe, tryb powstawania, rekognicje, abiuraty, sposób poboru, stare kwity, rejestry i stopień ich zachowania, inne typy rejestrów; badania nad skarbem Rzeczpospolitej, problemy historii gospodarczej, wykorzystanie źródeł masowych, badania nad strukturą własności, demografią, strukturą społeczną, rejonizacja rynku, bilans handlowy.

11. Ikonografia: Apoteoza Gdańska

Zadane: E. Iwanoyko, Apoteoza Gdańska. Program ideowy malowideł stropu Wielkiej Sali Rady w Gdańskim Ratuszu Głównego Miasta, Gdańsk 1976, s. 71-83; E. Panofsky, Ikonografia i ikonologia, w: tenże, Studia z historii sztuki, Warszawa 1971, s. 11-32; Z. Piech, Czy ikonografia historyczna powinna być nauką pomocnicza historii, w: Tradycje i perspektywy Nauk pomocniczych historii w Polsce, red. M. Rokosz, Kraków 1995, s. 119-141.

Problemy: interpretacja koncepcji Panofsky’ego, warstwy informacyjne źródeł ikonograficznych, zawartość dekoracji stropu ratusza gdańskiego – konstrukcja i kontekst historyczny, wartość symboliczna, problemy kostiumologiczne, zróżnicowanie przekazów ikonograficznych, techniki graficzne i malarskie, datacja, konwencje artystyczne, publikacje materiałów ikonograficznych.

12. Kartografia i układ przestrzenny, problemy geografii historycznej

Zadane: J. Szymański, Nauki pomocnicze historii, wyd. 5, Warszawa 2002, rozdział: Geografia historyczna; W. Kalinowski, Rozwój miast w Polsce, w: Zabytki urbanistyki i architektury w Polsce. Odbudowa i konserwacja 1: miasta historyczne, red. W. Kalinowski, Warszawa 1986, s. 16-47; M. Sirko, Kartografia polska, w: tenże, Zarys historii kartografii, Lublin 1999, s. 159-189.

Problemy: sposób konstruowania obrazu przestrzeni ziemi na mapie, pochodzenie informacji, i pomiarów, wartość źródłowa do analizy horyzontu geograficznego, obrazu teatru działań wojennych, wartość do rekonstrukcji krajobrazu; plan miasta jako źródło – przykład Warszawy, układ pól, odczytanie struktury funkcjonalnej budynku.

13. Źródła materialne

Zadane: Z. Żygulski, Nurt Romantyczny w muzealnictwie polskim, w: Romantyzm. Studia nad sztuką drugiej połowy wieku XVIII i wieku XIX, Warszawa 1967, s. 43-55; W. Maisel, Dawne narzędzia wykonywania kar, Kwartalnik HKM 17(1969), z. 4, s. 695-710; J. Szymański, Nauki pomocnicze historii, wyd. 5, Warszawa 2002, rozdział: Nauka o znakach i władzy i państwa

Problemy: materialna strona życia społecznego, mechanizmy przechowania materiału źródłowego, kolekcjonerstwo, powstanie muzeum jako instytucji, publikacja zbiorów, katalogi wystaw, badania archeologiczne, wnioskowanie o społecznym i technicznym kontekście produkcji, użytkowanie pierwotne i wtórne, przedmioty materialne w komunikacji społecznej, symbole władzy.

14. Heraldyka i genealogia

Zadane: J. Szymański, Nauki pomocnicze historii, wyd. 5, Warszawa 2002, rozdział: Genealogia i Heraldyka

Problemy: geneza herbów, budowa polskich herbów szlacheckich, ich funkcje, heraldyka państwowa i samorządowa, herby ziemskie, kapituł, miast; terminologia pokrewieństwa, metody jego ustalania, kierunki i funkcje badań genealogiczno-heraldycznych; dodatkowo także problemy sfragistyki.

Założenia wstępne:

Podstawowa znajomość łaciny na poziomie lektoratu uniwersyteckiego drugiego roku studiów.

Zajęcia mają charakter ćwiczeń sprawdzających zdobytą indywidualnie wiedzę i umiejętności, a jednocześnie konwersatorium, podczas którego prowadzona jest dyskusja na omawiany aktualnie temat i problemy źródłoznawcze. Od uczestników oczekuję niezbędnego opanowania zadawanych lektur i aktywnego uczestnictwa.

Do każdego tematu zostanie zadana osobna literatura. W ich wykazie podaję również hasłowe zestawienie omawianych problemów. Jako uzupełnienie załączam (stale uzupełniany) wykaz najbardziej interesującej nowej literatury (Depozyt 31/0), który ma charakter dodatkowej informacji. Niestety ze względu na ograniczenia systemowe nie mogę go zamieścić w internecie. Najważniejsze i nowe pozycje literatury pokazuję na zajęciach. Materiały do wszystkich tematów w postaci kserokopii tekstów źródłowych i zadawanych lektur znajdują się w Lektorium jako Depozyt nr 31 łamany przez kolejne tematy.

Tematy stanowią cykl zakończony zaliczeniem na stopień. Wszystkie nieobecności należy zaliczyć. Przewiduję możliwość indywidualnych referatów dla wzbogacenie poruszanej problematyki. Podczas zaliczenia na ocenę biorę pod uwagę przede wszystkim obecność i aktywność, a w przypadku niezgodności proponowanej oceny z aspiracjami studenta istnieje możliwość rozmowy na temat omawianych tekstów i zagadnień. Dyżur w Zakładzie Nauk Pomocniczych w każdy czwartek, godz. 13-14.

Efekty uczenia się zdefiniowane dla danych zajęć

Po zaliczeniu ćwiczeń student powinien znać różne typy źródeł do historii Polski w stuleciach XVI-XVIII i terminologię źródłoznawstwa, której użyteczność często wykracza poza tę epokę. W stopniu podstawowym orientuje się w istniejących pomocach naukowych, wie jak dotrzeć do literatury i jest w stanie przeprowadzić krytykę zewnętrzną i wewnętrzną różnych typów źródeł w oparciu o istniejący stan wiedzy. Traktuje same przekazy źródłowe jako fakt historyczny. Dostrzega zróżnicowanie materiałów źródłowych i rozumie, że ten sam materiał oferuje różne warstwy informacyjne, które można wykorzystać do różnych badań. Zdobyte umiejętności kształtują postawę samodzielnego weryfikowania warsztatu naukowego w dotychczasowej literaturze i świadomego programowania własnych badań.

prof. S. Gawlas