Historia Polski XIX w. [2900-L-HPL19] Semestr zimowy 2021/22
Ćwiczenia, grupa nr 4

I. Zajęcia organizacyjne

D. Kałwa, Historia kobiet – kilka uwag metodologicznych [w:] Dzieje kobiet w Polsce. Dyskusja wokół przyszłej syntezy, pod red. K. Makowskiego, Poznań 2014, s. 13-28.

II. Status prawny kobiet w świetle kodeksu cywilnego Królestwa Polskiego.

Źródła:

Józef Lange, O prawach kobiety jako żony i matki (według przepisów kodeksu obowiązującego), Warszawa 1907 (w Internecie)

Literatura przedmiotu:

J. Sikorska-Kulesza, Trójzaborowe zjazdy kobiet na ziemiach polskich na przełomie XIX i XX w. [w:] Działaczki społeczne, feministki, obywatelki… Samoorganizowanie się kobiet na ziemiach polskich do 1918 roku (na tle porównawczym), Warszawa 2008, s.81-96.

III. Wzorce obyczajowe dla kobiet

Źródła:

Klementyna z Tańskich Hoffmanowa, Pamiątka po dobrej matce czyli ostatnie jej rady dla córki…, Warszawa 1819, roz. “O płci żeńskiej”, “O domowych i kobiecych zatrudnieniach”, “O cnotach potrzebnych kobiecie”, “O ozdobie umysłu”, “O małżeństwie”.

Literatura przedmiotu:

J. Szymczak-Hoff, Drukowane kodeksy obyczajowe na ziemiach polskich w XIX w. Studium źródłoznawcze, Rzeszów 1982

IV. Aleksander Świętochowski o potrzebie edukacji kobiet.

Źródła:

cykl artykułów Aleksandra Świętochowskiego w Przeglądzie Tygodniowym z lat 1873-1874:

"Przegląd Tygodniowy" dostępny jest w e-buwie. Proszę o lekturę artykułów Aleksandra Świętochowskiego:

rok 1873 r. - O średnim wykształceniu kobiet, s. 107, 114, 124, 131, 139, 146

rok 1874 r. - O wyższym wykształceniu kobiet, s. 9, 17, 25, 32, 41, 49, 56, 65, 73.

Literatura przedmiotu:

1. A. Winiarz, Kształcenie i wychowanie dziewcząt w Księstwie Warszawskim i Królestwie Polskim (1807-1905) [w:] Kobieta i edukacja na ziemiach polskich w XIX i XX wieku, pod red. A. Żarnowskiej i A. Szwarca, Warszawa 1995, cz. 2.

2. M. Jagiełło, Szkoły klasztorne dla dziewcząt w XIX w. – przykład lubelskich Wizytek [w:] Kobieta i edukacja..., cz.2.

V. Orzeszkowa i jej projekt emancypacji kobiet.

Źródła:

Eliza Orzeszkowa, Marta, Warszawa 1873.

Literatura przedmiotu:

1. A. Górnicka-Boratyńska, Stańmy się sobą. Cztery projekty emancypacji (1863-1939), Izabelin 2001, roz. Marta i Maria – kwestia kobieca w twórczości Elizy Orzeszkowej.

2. R. Czepulis-Rastenis, Znaczenie prozy obyczajowej XIX wieku dla badań ówczesnej świadomości i stosunków społecznych, [w:] Dzieło Literackie jako źródło historyczne, pod red. Z. Stefanowska, J. Sławiński, Warszawa 1978.

VI. Narcyza Żmichowska i jej stosunek do systemu wychowawczego Tańskiej-Hoffmanowej.

Źródła:

Narcyza Żmichowska, Słowo przedwstępne do dzieł dydaktycznych pani Hoffmanowej, [w:] Dzieła Klementyny z Tańskich Hoffmanowej, t. VIII, Warszawa 1876.

Literatura przedmiotu:

M. Kurkowska, Narcyza Żmichowska w środowisku warszawskim lat czterdziestych XIX w., [w:] Kobieta i świat polityki. Polska na tle porównawczym w XIX i w początkach XX wieku, Zbiór studiów pod redakcją A. Żarnowskiej i A. Szwarca, Warszawa 1994, t. III, s.235-244.

VII. Pensje jako miejsce pracy kobiet

Źródła:

1. Jadwiga Sikorska-Klemensiewiczowa, Przebojem ku wiedzy, Wrocław 1961

2. Romana Pachucka, Pamiętniki 1886-1914, Warszawa 1958

Literatura przedmiotu:

1. D. Wawrzykowska-Wierciochowa, Z dziejów tajnych pensji żeńskich w Królestwie Polskim, “Rozprawy z Dziejów Oświaty”, t.X, 1967, tylko do s. 147.

2. J. Niklewska, Być kobietą pracującą – czyli dola warszawskiej nauczycielki na przełomie XIX i XX w., [w:] Kobieta i edukacja na ziemiach polskich w XIX i XX wieku, pod red. A. Żarnowskiej i A. Szwarca, Warszawa 1995, cz. 2.

3. A. Żarnowska, Praca zarobkowa kobiet i ich aspiracje zawodowe w środowisku robotniczym i inteligenckim na przełomie XIX i XX wieku, [w:] Kobieta i praca. Wiek XIX i XX, pod red. A. Żarnowskiej i A. Szwarca, Warszawa 2000.

VIII. O dostęp do uniwersytetów.

Źródła:

1. J. Sikorska-Klemensiewiczowa, Przebojem... .

2. R. Pachucka, Pamiętniki...

Literatura przedmiotu (do wyboru):

1. J. Kras, Wyższe Kursy dla Kobiet im. A. Baranieckiego w Krakowie 1868-1924, Kraków 1972

2. U. Perkowska, Kształtowanie się etosu studentki polskiej w dwóch pierwszych pokoleniach studentek Uniwersytetu Jagiellońskiego z lat 1894-1939 [w:] Kobieta i kultura życia codziennego. Wiek XIX i XX, pod red. A. Żarnowskiej i A. Szwarca, Warszawa 1997, s.387-404.

3. J. Hulewicz, Walka kobiet polskich o dostęp na Uniwersytety, Warszawa 1936.

4. D. Wawrzykowska-Wierciochowa, Udział kobiet w tajnym i jawnym ruchu społeczno-kulturalnym w Warszawie w latach 1880-1914, [w:] Z dziejów książek i bibliotek w Warszawie, Warszawa 1961, fragment dot. Uniwersytetu Latającego

IX. Kobiety idą do biur.

Źródła:

Reklamy maszyn do pisania oraz biur pośrednictwa pracy z prasy polskiej pocz. XX wieku (w depozycie)

Literatura przedmiotu:

K. Hausen, Postęp techniczny a praca kobiet w XIX w. Maszyna do szycia w świetle historii społecznej [w:] K. Hausen, Porządek płci. Studia historyczne, Warszawa 2010, s.150-177.

X. Przeciw pracy zarobkowej kobiet.

Źródła:

F. Nossig, Ekonomiczna strona kwestii kobiecej, [w:] Głos kobiet w kwestii kobiecej, pod red. K. Bujwidowej, Kraków 1903 (wraz z odpowiedzią redakcji).

Literatura przedmiotu:

M. Nietyksza, Ramy prawne zarobkowania kobiet w Królestwie Polskim w XIX i na początku XX wieku na tle porównawczym [w:] Kobieta i praca. Wiek XIX i XX, pod. Red. A. Żarnowskiej i A. Szwarca, Warszawa 2000, s.15-28.

XI. Małżeństwo (warstwy średnie).

Źródła:

Gabriela Zapolska, Z pamiętników młodej mężatki, Wrocław 1991

Literatura przedmiotu:

J. Sikorska-Kulesza, “Skąd się wziął twój braciszek?” Początki dyskusji o wychowaniu seksualnym dzieci i młodzieży na ziemiach polskich, [w:] Kobieta i małżeństwo. Społeczno-kulturowe aspekty seksualności. Wiek XIX i XX, pod red. A. Żarnowskiej i A. Szwarca, Warszawa 2004.

XII. Podwójna moralność i jej społeczno-kulturowe konsekwencje.

Źródła:

Iza Moszczeńska, Podwójna moralność, “Krytyka” 1904, nr 9; tejże, Cnota kobieca, “Krytyka” 1904, nr 10; tejże, Podwójna moralność, “Krytyka” 1905, nr 9 (w Internecie)

Literatura przedmiotu:

J. Sikorska-Kulesza, Zło tolerowane. Prostytucja w Królestwie Polskim w XIX wieku, Warszawa 2004, roz. IV Społeczeństwo wobec prostytucji. Dyskurs na przełomie XIX i XX wieku.

XIII. O prawa polityczne kobiet.

Źródła:

M. Dulębianka, Polityczne stanowisko kobiety, Warszawa 1908

Literatura przedmiotu:

R. Blobaum, „Kwestia kobieca” w Królestwie Polskim (1900-1914), [w:] Działaczki społeczne…, s.37-56.

Tematem ćwiczeń są przemiany społecznej pozycji kobiet w Królestwie Polskim w XIX i w pocz. XX wieku, które obserwujemy przyglądając się sferze prywatnej (rodzinie, małżeństwu) i publicznej (edukacja, praca, stowarzyszenia, świat polityki), różnym klasom i warstwom społecznym, inicjatywom podejmowanych w celu równouprawnienia kobiet.

Główne kwestie omawiane podczas zajęć to:

- normy prawne jako determinanty pozycji społecznej kobiet

- normy obyczajowe a pozycja społeczna kobiet

- wzorce wychowawcze dla kobiet

- system edukacji kobiet

- sytuacja kobiet na rynku pracy, szczególnie pracy nie-fizycznej

- projekty emancypacyjne doby pozytywizm

- walka kobiet o prawa polityczne

- pierwsza fala feminizmu na ziemiach polskich.

Nasze rozważania w większości dotyczyć będą Królestwa Polskiego, chęć będziemy starali się utrzymać perspektywę porównawczą z ziemiami pozostałych zaborów.

W zakresie umiejętności zajęcia służą przede wszystkim doskonaleniu krytycznej analizy różnych typów źródeł. Stąd pracować będziemy z aktami, dokumentami osobistymi (np. pamiętniki), poradnikami, literaturą piękną, publicystyką, artykułami prasowymi, ogłoszeniami reklamowymi.

WYKAZ ZAJĘĆ:

I. Zajęcia organizacyjne – pierwsze nasze spotkanie składać się będzie z dwóch części: w pierwszej omówimy program zajęć oraz zasady ich zaliczania, w drugiej – zajmiemy się odpowiedzią na pytanie o relację między historią kobiet a historią gender oraz dokonamy wstępnego przeglądu dorobku polskich ośrodków badawczych, zajmujących się społecznymi dziejami kobiet.

II. Status prawny kobiet w świetle kodeksu cywilnego Królestwa Polskiego.

Podczas zajęć odpowiemy na pytanie, jak wyglądała sytuacja kobiety w małżeństwie i jej pozycja społeczna w świetle przepisów prawa cywilnego obowiązującego w zaborze rosyjskim. Podyskutujemy też o powodach, dla których kodeks cywilny był krytykowany, o wizji małżeństwa, rodziny i społeczeństwa zapisanej w normach prawa oraz o postulowanych zmianach. Proszę o zapoznanie się ze wskazanymi lekturami oraz ustalenie z jakim typem źródła mamy do czynienia, w jakich okolicznościach i kiedy ono powstało, czyją wizję społeczeństwa i ról społecznych płci przedstawia.

III. Wzorce obyczajowe dla kobiet

Dyskusja o przepisach prawa, w zdecydowanej większości zaprojektowanej w pocz. XIX w. powinny doprowadzić nas do pytania, czy wzorce kobiecości i męskości w nich ujęte bliskie były społecznym wyobrażeniom o płci i ich rolach społecznych. Stąd przyjrzymy się popularnym w I połowie XIX w. (a może i dłużej) wzorcom obyczajowym zapisanym w poradnikach wychowawczych. Proszę – jak zawsze – o zapoznanie się ze wskazanymi lekturami oraz przygotowanie danych niezbędnych do rzetelnej krytyki źródła (typ źródła, kompetencje autorki, intencje autorki, zasięg oddziaływania, itd.).

IV. Aleksander Świętochowski o potrzebie edukacji kobiet.

Koncepcja wychowywania dziewcząt Tańskiej-Hoffmanowej spotkała się w latach 70-tych XIX w. z krytyką. Jednym z autorów krytycznych ocen był Aleksander Świętochowski. Z jakich powodów Świętochowski ją odrzucał? Z jakim odzewem mogły spotkać się jego wystąpienia w sprawie wychowania i edukacji kobiet? Czy tylko krytykował czy także formułował konkretne postulaty zmian? Do jakich wartości się odwoływał? – to główne pytania, na które poszukiwać będziemy odpowiedzi podczas zajęć. Nie uda się tego zrobić bez uważnej lektury źródła i znajomości literatury przedmiotu.

.

V. Orzeszkowa i jej projekt emancypacji kobiet.

Niemal w tym samym czasie ukazała się powieść Elizy Orzeszkowej „Marta”, której bohaterka zmuszona do życiowej samodzielności przegrywa z siłą przekonań o miejscu kobiety w społeczeństwie, jej prawach i możliwościach. Czy jednak fikcja literacka może być dla nas świadectwem toczącej się dyskusji o prawach kobiet? Czy może dowodzić rzeczywistej pozycji społecznej kobiet? Czy historyk może w oparciu o literacką fantazję formułować wnioski dot. przeszłości?

Proszę o lekturę powieści oraz literatury przedmiotu oraz zgromadzenie wszystkich informacji potrzebnych do oceny znaczenia tej publikacji dla autorki i dla jej czytelników.

VI. Narcyza Żmichowska i jej stosunek do systemu wychowawczego Tańskiej-Hoffmanowej.

Trzecim i ostatnim głosem krytycznym wobec systemu wychowawczego dominującego w środowisku ziemiańskim i mieszczańskim w I połowie XIX w., którym zajmiemy się podczas naszych zajęć jest wystąpienie Narcyzy Żmichowskiej, uczennicy Tańskiej-Hoffmanowej, liderki grupy Entuzjastek, które w poł. XIX w. próbowały wyłamać się z obowiązujących konwenansów i krzewić ideę emancypacji. Zapytamy więc o przyczynę społecznego niezrozumienia postępowania Entuzjastek oraz o powody, dla których odrzucały one prawidła opisane w „Pamiątce po dobrej matce…”.

VII. Pensje jako miejsce pracy kobiet.

Od dyskusji o edukacji kobiet przejdziemy do ich aktywności zawodowej. W pierwszej kolejności przyjrzymy się najpopularniejszej (bo społecznie akceptowanej) pracy kobiet wykształconych – pracy nauczycielki. Dlaczego kobiety wybierały akurat ten zawód? Jakim wymaganiom musiały sprostać? Jaka była ich pozycja zawodowa? Gdzie były zatrudniane najchętniej? Na jakich warunkach? Na ile praca determinowała ich życie prywatne? Materiałów do tych rozważań dostarczą nam dwa pamiętniki kobiet, którym przyszło konfrontować się z zawodem nauczycielki.

VIII. O dostęp do uniwersytetów.

Drogę do innych zawodów umysłowych otwierały dopiero studia wyższe, długo dla kobiet niedostępne. Podczas zajęć dyskutować będziemy o przeszkodach, jakie pokonać musiały pierwsze studentki Uniwersytetu Jagiellońskiego. Przeanalizujemy tempo zmiany stosunku uczelni wyższych w Europie do studiujących kobiet, przyjrzymy się różnym formom quasi studiów, które powstawały w odpowiedzi na społeczne zapotrzebowanie.

IX. Kobiety idą do biur.

Na przełomie XIX i XX wieku kobiety wykształcone próbowały swoich sił także w pracy biurowej. Analizując nietypowe źródło, jakim są prasowe ogłoszenia reklamowe zapytamy o procesy sprzyjające i towarzyszące wejściu kobiet na rynek pracy biurowej. Porównamy nasze ustalenia z analizą sytuacji zawodowej szwaczek, dokonaną przez niemiecką badaczkę Karin Hausen. Spróbujemy odpowiedzieć na pytanie czy maszyna do szycia i maszyna do pisania ułatwiły kobiecą emancypację?

X. Przeciw pracy zarobkowej kobiet.

Zarobkowa i zawodowa praca kobiet wzbudzała wiele kontrowersji i była krytykowana nie tylko przez mężczyzn i nie tylko przez obyczajowych konserwatystów. Podczas zajęć przyjrzymy się dyskusji o znaczeniu pracy dla kobiet między dwiema działaczkami działającymi na rzecz kobiet, choć z innych pobudek i pod szyldem innych organizacji politycznych i społecznych. Jak zawsze, bardzo ważne będą dla nas pytania o społeczny zasięg tej dyskusji oraz o kompetencje i intencje autorek.

XI. Małżeństwo (warstwy średnie).

Życie prywatne, w tym relacje małżeńskie, sfera intymna, podział obowiązków rodzinnych pomiędzy małżonkami, ich prawa i obowiązki, społeczny odbiór ich postępowania z rzadka są przedmiotem rozważań autorów pamiętników. Przyjrzymy się im wykorzystując na zajęciach po raz drugi literaturę piękną. Jednak, czy proza naturalistki Zapolskiej może być przez historyka traktowana tak samo jak pozytywistyczna twórczość Orzeszkowej?

XII. Podwójna moralność i jej społeczno-kulturowe konsekwencje.

Podczas zajęć dzięki analizie tekstów publicystycznych Izy Moszczeńskiej zdefiniujemy popularny w dyskursie przełomu XIX i XX wieku termin podwójnej moralności. Przyjrzymy się także przyczynom i koncepcjom walki z prostytucją, powstającym w gronie m.in. lekarzy-społeczników oraz działaczek ruchu kobiecego.

XIII. O prawa polityczne kobiet.

W początkach XX wieku emancypantki do postulatów równouprawnienia w sferze edukacji, pracy i norm obyczajowych dorzuciły żądanie równych praw politycznych. Na zajęciach porozmawiamy więc o strategii politycznej działaczek polskiego ruchu feministycznego.

Każde zajęcia rozpoczynam omówieniem problemu badawczego przed jakim staje nasz zespół oraz sformułowaniem pytań badawczych, na które podczas zajęć szukać będziemy odpowiedzi. Większość czasu podczas ćwiczeń zajmuje krytyka i analiza tekstu źródłowego wraz z dyskusją. Udział w dyskusji wymaga rzetelnego przygotowania się do zajęć. Sporadycznie studenci proszeni są też o przygotowanie krótkich wypowiedzi na zadany temat (mini referat). Staram się wykorzystywać na zajęciach metodę pracy w grupach oraz różnych typów dyskusji. Narzędziem wspomagającym pracę własną studentów będzie Dysk Google, na którym zamieszczać będę materiały dydaktyczne.

dr Agnieszka Janiak-Jasińska