Nauki pomocnicze historii średniowiecza [2900-L-NPH-SR] Semestr zimowy 2023/24
Ćwiczenia, grupa nr 6

Literatura:

- J. Szymański, Nauki pomocnicze historii, wyd. IV, Warszawa 1983 lub późniejsze wydania

- Disce puer. Podręcznik do łaciny średniowiecznej, red. D. Gwis, E. Jung-Palczewska, Warszawa 2000

- H.-D. Heimann, Wprowadzenie do historii średniowiecznej, tłum. S. Kwiatkowski, Toruń 1999

- M. Koczerska, Nauki pomocnicze historii średniowiecznej w Polsce – stan i perspektywy badawcze, w: Pytania o średniowiecze. Potrzeby i perspektywy badawcze polskiej mediewistyki, red. W. Fałkowski, Warszawa 2001, s. 167-185

- Tradycje i perspektywy nauk pomocniczych historii w Polsce. Materiały z sympozjum w Uniwersytecie Jagiellońskim dnia 21-22 października 1993 profesorowi Zbigniewowi Perzanowskiemu przypisane, red. M. Rokosz, Kraków 1995

Słowniki :

- Ch. du Cange, Glossarium mediae et infimae latinitatis, [dostępny w internecie: http://ducange.enc.sorbonne.fr/ORA]

- A. Jougan, Słownik kościelny łacińsko-polski, [wyd. dowolne]

- Słownik łaciny średniowiecznej w Polsce, Warszawa-Wrocław-Kraków 1953-

- J. Sondel, Słownik łacińsko-polski dla prawników i historyków, [wyd. dowolne]

- A. Cappelli, Dizionario di abbreviature latine …, dowolne wydanie, także w wersji electronicznej: https://www.adfontes.uzh.ch/en/ressourcen/abkuerzungen/cappelli-online

- Elektroniczny słownik łaciny średniowiecznej w Polsce: http://scriptores.pl/elexicon/

1. Zajęcia organizacyjne

Omówienie programu zajęć, warunków zaliczenia i oceny, prezentacja podręczników i słowników.

Do przygotowania na następne zajęcia: A. Gieysztor, Zarys dziejów pisma łacińskiego, dowolne wydanie, podrozdziały: Brachygrafia i stenografia starożytna (2.6) i Brachygrafia średniowieczna (4.40)

2. Paleografia

System abrewiacyjny wieków średnich

Dokument Konrada Mazowieckiego (AGAD, Zbiór Dokumentów pergaminowych, sygn. 6420, skan udostępniony przez prowadzącą zajęcia) – lektura, tłumaczenie tekstu

Do przygotowania na następne zajęcia: A. Gieysztor, Zarys dziejów pisma łacińskiego, dowolne wydanie, rozdz. 4 (Pisma średniowieczne), podrozdziały: 4.1, 4.2, 4.3

3. Paleografia

Lektura dokumentu Konrada Mazowieckiego - c.d.

Analiza pisma dokumentu

Rozwój pisma łacińskiego w wiekach średnich – omówienie różnych duktów pisma

Do przygotowania na następne zajęcia: T. Jurek, K. Skupieński, Wprowadzenie do dyplomatyki, podrozdz. 1. (Czym jest dyplomatyka), 4. (Podstawowe pojęcia dyplomatyki), w: Dyplomatyka staropolska, red. T. Jurek, Warszawa 2015; przykład rozbioru dyplomatycznego dokumentu: J. Szymański, Nauki pomocnicze historii, wydanie IV lub późniejsze (Dodatki, nr 2).

4. Paleografia i dyplomatyka

Cechy formalne dokumentu - omówienie zagadnienia i analiza dokumentu Konrada Mazowieckiego

Analiza formularza dokumentów wystawianych przez polskich władców XIV – XV w.

Do przygotowania na następne zajęcia: J. Szymański, Nauki pomocnicze historii, wyd. IV lub późniejsze, podrozdziały: Historia dokumentu średniowiecznego, Polska kancelaria monarsza; Kancelaria i dokument a księga wpisów, Dyplomatyka papieska, Dyplomatyka cesarska

Praca pisemna: rozbiór formalny wybranego dokumentu (w tłumaczeniu na j. polski)

5. Dyplomatyka

Polska kancelaria monarsza

Dyplomatyka papieska – analiza wybranej bulli

Dyplomatyka cesarska – prezentacja dokumentów cesarskich

Notariat publiczny i instrument notarialny – prezentacja źródeł

https://platforma.bk.pan.pl/pl/bib_records/193559

Do przygotowania na następne zajęcia: Chronologia polska, red. B. Włodarski, wyd. II, Warszawa 2013, s. 16-93 i zapoznanie się z układem podręcznika (Wykazy Świąt i świętych, tablica XVIII, tablica XXI)

6. Chronologia

Podstawowe miary czasu: rok (początek roku)

Rozwiązywanie dat dziennych przy pomocy tablic w podręczniku do chronologii

Do przygotowania na następne zajęcia: rozwiązywanie dat – ćwiczenie pisemne; Chronologia polska, red. B. Włodarski, wyd. II, Warszawa 2013, s.95-123; analiza wybranych kart z kalendarzy średniowiecznych

https://blog.polona.pl/2022/10/jak-czytac-sredniowieczny-kalendarz/

https://platforma.bk.pan.pl/pl/bib_records/211669

7. Chronologia i paleografia

Budowa kalendarza kościelnego, analiza wybranych kalendarzy XIII-XV w.

Do przygotowania na następne zajęcia: znaczenie symboli: palma, lilia, róża, fiołek, nard, kogut, orzeł, pelikan, bydło, jednorożec, lew, smok, wąż, symbole Ewangelistów, Apostołów, atrybuty świętych: Agnieszki, Barbary, Małgorzaty, Doroty, Katarzyny Aleksandryjskiej, Marty, Sebastiana, Rocha, Wawrzyńca, Marcina, Hieronima, Mikołaja, Ambrożego, Augustyna, Michała Archanioła, Urszuli, Apolonii, Wojciecha, Stanisława, Floriana, Marii Magdaleny, Łucji, Jana Chrzciciela, Weroniki, Jerzego, Anny, Jadwigi Śląskiej, Krzysztofa, Mikołaja, Szczepana, Wacława, Anny, Antoniego Pustelnika, Agaty, Klary, Zofii, Elżbiety Węgierskiej, Sebalda (Na podstawie D. Forstner, Świat symboliki chrześcijańskiej. Leksykon, dowolne wydanie i J. Marecki, L. Rotter, Jak czytać wizerunki świętych. Leksykon atrybutów i symboli hagiograficznych, Kraków 2009)

8. Symbole i ich znaczenie

Analiza wizerunków świętych

Do przygotowania na następne zajęcia: A. Ziemba, Sztuka Burgundii i Niderlandów 1380-1500, t. II: Niderlandzkie malarstwo tablicowe 1430-1500, Warszawa 2011, s. 26-50 (II.1.4: Triumf i zmierzch ikonologii – Erwin Panofski i krytyka jego Wielkiej Teorii) i s. 127-140 („Arnolfini” Jana van Eycka: obraz w sieci sprzecznych interpretacji)

9. Malarstwo jako źródło historyczne

Analiza wybranych dzieł malarstwa niderlandzkiego

Do przygotowania na następne zajęcia: J. Szymański, op. cit., podrozdziały: Pojęcie i zakres heraldyki, Geneza i rozwój herbu oraz jego znaczenie społeczno-prawne; M. Pastoureau, Średniowieczna gra symboli, tłum. H. Igalson-Tygielska, Warszawa 2006, rozdz. Narodziny herbu; Czarne słońce melancholii, podrozdz. Szacowny manuskrypt

10. Heraldyka

Geneza i rola herbów

Codex Manesse, Biblioteca Palatina, Heidelberg, Cod.Pal.germ. 848,

https://digi.ub.uni-heidelberg.de/diglit/cpg848/0060/image,info

Do przygotowania na następne zajęcia: Herby rycerskie w: Stemmata Polonica. Rękopis nr 1114 Klejnotów Długosza w Bibliotece Arsenału w Paryżu, wyd. H. Polaczkówna, Lwów 1926 – lektura i tłumaczenie wybranych fragmentów w formie indywidualnej pracy domowej

https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication/29560/edition/46903/content

Lektury uzupełniające: R. Kiersnowski, Tworzywo historyczne polskich legend herbowych, „Rocznik Polskiego Towarzystwa Heraldycznego” 2 (13), 1995, s. 11-25; J. Szymański, Herbarz średniowiecznego rycerstwa polskiego, Warszawa 1993

11. Heraldyka

Analiza herbów i legend herbowych

Do przygotowania na następne zajęcia: Z. Piech, Monety, pieczęcie i herby w systemie symboli władzy Jagiellonów, Warszawa 2003, s. 196-314

12. Heraldyka

Herby rycerskie - cd.

Polskie herby ziemskie w Statucie Jana Łaskiego (materiał udostępniony w formie skanów)

Do przygotowania na następne zajęcia: J. Szymański, op. cit., rozdz. Sfragistyka.

13. Sfragistyka

Omówienie zagadnień: pieczęć, tłok pieczętny, materiał pieczętny, kształty pieczęci, systematyka pieczęci, legenda, bulla, contrasigillum

Prezentacja i omówienie materiału ikonograficznego

14-15. Humanistyka cyfrowa a nauki pomocnicze historii średniowiecza

Referaty uczestników zajęć:

- cyfrowe narzędzia do nauki paleografii (https://dawnepismo.ank.gov.pl/pl; http://enigma.huma-num.fr/index.php)

- Słownik historyczno-geograficzny ziem polskich

- Atlas Fontium

-Corpus Academicum Cracoviense

-Elektroniczny Korpus Polskiej Łaciny Średniowiecznej

-Iura. źródła prawa dawnego

Analiza materiału źródłowego i praktyczne ćwiczenia mające na celu poznanie warsztatu badawczego historyka-mediewisty, uczestnicy przygotowują także niewielkie prace domowe utrwalające wiedzę zdobytą podczas zajęć (rozwiązywanie dat, rozbiór dyplomatyczny dokumentu) i krótkie, ok. pięciominutowe, wypowiedzi ustne (omówienie wybranych źródeł ikonograficznych, prezentacja herbów szlacheckich).

- Obecność na zajęciach

- Przygotowanie zadań pisemnych

- Przygotowanie wypowiedzi ustnych

prof. Agnieszka Bartoszewicz