Laboratorium. PRL z pamięci. Obraz Polski Ludowej w oczach warszawskiej inteligencji

monograficzne

Dominującym wspólnym doświadczeniem większości dorosłych Polaków jest życie w realnym socjalizmie. Dwadzieścia lat po upadku systemu można stawiać pytania o sposób zapamiętania tego czasu. Celem grupy laboratoryjnej PRL z pamięci jest ustalenie w jaki sposób PRL zachowała się w pamięci wykształconych mieszkańców stolicy: jakie są modele tej pamięci, co ją kształtowało, w jaki sposób jest ona wartościowana, gdzie we współczesnych zachowaniach społecznych i kulturze możemy znaleźć ślady socjalistycznego systemu, propagandy, prawa, stosunku do pracy, wartości, obrzędów i stylistyki.

Pamięć zamkniętej epoki historycznej i wykształceni mieszkańcy miasta to świetne pola badawcze dla antropologa. Do udziału w grupie laboratoryjnej zapraszam studentów zainteresowanych Polską Ludową, chcących nauczyć się jak prowadzić etnograficzny wywiad oraz podjąć się wyzwania prowadzenia badań wśród wykształconych warszawiaków.

W polu badawczym znajdą się mieszkańcy Warszawy i bezpośrednich okolic, którzy przed 1989 roku mieszkali i pracowali w stolicy, mieli wyższe lub średnie wykształcenie i wykonywali zawód umysłowy. Wśród potencjalnych rozmówców znajdziemy inżynierów, nauczycieli, wykładowców, urzędników, pracowników aparatu partyjnego, dziennikarzy, artystów, milicjantów i przedsiębiorców. W ich gronie znajdą się propagatorzy systemu, jego przeciwnicy, w tym osoby internowane oraz osoby niepodejmujące działań pro ani anty systemowych, nastawione na strategię przetrwania. Tak dobrany obszar pozwoli na badanie różnych przejawów socjalistycznego państwa, które zachowało się w pamięci konkretnej grupy rozmówców.

W publicznym dyskursie elit Polska Ludowa pojawia się w kontekście rozliczeń z przeszłością. Często opisywane są relacje z władzą i systemem, przejawiające się aktywnością opozycyjną lub politycznym oportunizmem, natomiast sfera życia prywatnego, rodzinnego, pozostaje niezbadana. Zadaniem studentów będzie ustalenie, w jakich kontekstach PRL pojawia się w pamięci przedstawicieli klasy umysłowej, ale w dyskursie prywatnym - jak wyglądała obyczajowość przeciętnego inteligenta i jego rodziny na przestrzeni 45 lat totalitarnego systemu, jak toczyło się życie zdominowane przez realia komunizmu z jednej strony, ale i przebiegające w ramach narzucanych przez tradycję rodzinną i styl towarzyski.

Studenci będą mieli możliwość poznania pamięci o zamkniętym, ale nieodległym rozdziale dziejów oraz, zrozumienia, że pytania, które zadają w badaniach, są filtrowane przez określone doświadczenie, a odpowiedzi odnoszą się do pewnego zespołu symboli, znaczących inaczej niż współcześnie. Studenci będą mieli możliwość wzięcia udziału w antropologicznym projekcie zbadania i opisania wycinka określonej grupy tworzącej konkretne elementy kultury społecznej, duchowej i materialnej.

Badania będą prowadzone metodą wywiadu etnograficznego. Fotografie, pamiątki, odznaczenia, korespondencja z urzędami, świadectwa pracy, dokumenty osobiste, pamiętniki, kalendarze z zapisem spraw, listy będą stanowiły uzupełnienie wywiadu i pomogą studentom w odniesieniu się do okresu, który nie jest ich doświadczeniem.

Wśród zagadnień kwestionariusza znajdą się: życie codzienne (mieszkanie, zakupy, ubiór, leczenie, rytm dnia, urzędy); strategie zapewnienia dóbr materialnych; czas pracy i wypoczynku; stanowisko i organizacja pracy; modele rozwoju kariery; prywatna przedsiębiorczość; władza; konformizm wobec systemu; zachowania kontestacyjne i ich konsekwencje; stosunek do kościoła; rok obrzędowy - kalendarz i sposoby kultu, nowi święci; życie kulturalne, kręgi towarzyskie.

Podstawą merytoryczną do pracy będzie obszerna literatura dotycząca okresu PRL, a uzupełnieniem literatura i film.

Przykładowe tematy prac studenckich

1. Portret warszawskiej rodziny inteligenckiej w PRL.

2. Szara codzienność. Rytm życia warszawskich inteligentów w PRL.

3. Życie kulturalne warszawskiego inteligenta przed 1989 rokiem.

4. Wakacje w PRL.

5. Zbiorowe mity inteligencji w Polsce Ludowej.

6. Folklor inteligencki czasów PRL.

7. Życie w internacie. Pamięć o PRL z perspektywy internowanych.

8. W gronie znajomych. Funkcja kręgów towarzyskich w okresie PRL.

9. To był mój system. Pamięć PRL wśród przedstawicieli warszawskiego aparatu władzy.

10. Tamte miejsca, tamte czasy. Topografia warszawy na podstawie wspomnień ludzi zaangażowanych w opozycję.

11. Awans zawodowy w Polsce Ludowej z perspektywy wybranej grupy inżynierów warszawskich.

12. Kamuflaż, autocenzura i autokontrola - kategorie w pamięci przedstawicieli środowiska twórców.

13. Rok obrzędowy warszawskiej rodziny inteligenckiej w okresie PRL.

14. Czym pachniał zachód? Źródła informacji o świecie przeciętnej rodziny inteligenckiej.

15. Ideologia PRL - obywatel PRL - modele współistnienia na przykładzie trzech rodzin klasy umysłowej.

Sylabus pierwszego semestru zajęć

1. Zajęcia zapoznawcze.

2. Struktura społeczna Polski po II wojnie światowej

Żarnowski J.

2005 Epoka powojenna: 1945-1989, [w:] Społeczeństwo polskie od X od XX wieku, Warszawa, s. 673-712

3. Warszawska klasa umysłowa

Hass L.

1997 Pokolenia inteligencji polskiej (1918-1997), Łowicz

Palska H.

1994 Nowa inteligencja w Polsce Ludowej: świat przedstawień i elementy rzeczywistości, Warszawa

4. Czym była Polska Rzeczpospolita Ludowa (wybrane zagadnienia i kalendarium)

Friszke A.

2003 Mała stabilizacja [w:] Polska. Losy państwa i narodu 1939-1989, Warszawa, s. 235-308

Kuroń J., Żakowski J.

1995 PRL dla początkujących, Wrocław

5. PRL jako problem badawczy

Robotycki Cz.

2001 Od Redakcji - opis PRL-u jako problem epistemologiczny, [w:] PRL z pamięci, red. Czesław Robotyki, "Zeszyty naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego" nr. MCCXLVII, "Prace etnograficzne" z. 36, Kraków, s. 7-11

Dzięgiel L.

2001 Miasta w filozofii władzy PRL-u i społecznej praktyce. Wyzwanie dla badacza kultury, [w:] PRL z pamięci, red. Czesław Robotyki, "Zeszyty naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego" nr. MCCXLVII, "Prace etnograficzne" z. 36, Kraków, s. 59-80

6. Przedstawianie przeszłości i kategoria pamięci w badaniach antropologicznych (cz. 1)

Hastrup K.

1997 Przedstawienie przeszłości. Uwagi na temat mitu i historii, "Konteksty. Polska Sztuka Ludowa", nr 1-2 (236-237), s. 22-27.

7. Przedstawianie przeszłości i kategoria pamięci w badaniach antropologicznych (cz. 2)

Kaniowska K.

2003 Antropologia i problem pamięci, "Konteksty. Polska Sztuka Ludowa", nr 3-4 (262-263), s. 57-66

M. Hirszowicz, E. Neyman,

2001 Społeczne ramy niepamięci, "Kultura i społeczeństwo", t. XLV, nr 3-4, s. 23-48.

8. Między władzą a obywatelem

Dąbek K.

2006 PZPR. Retrospektywny portret własny, Warszawa (Czy Polska po październiku 1956 była państwem totalitarnym?, s. 17-25, Organizacja władz PRL, s. 25-49, Władza a społeczeństwo s. 273-293)

9. Postawy wobec systemu

Marody M.

2003 Przemiany postaw ideologicznych i przystosowanie w systemie komunistycznym, [w:] Komunizm. Ideologia, system, ludzie, [red.] Tomasz Szarota, Warszawa, s. 127-138

Friszke A.

2007 Przystosowanie i opór. Rozważania nad postawami społecznymi 1956-1970, [w:] Przystosowanie i opór studia z dziejów PRL, Warszawa, s. 124-139

10. Etnografia socjalistycznej Warszawy

Brzostek B.

2007 Za progiem. Codzienność w przestrzeni publicznej Warszawy lat 1955-1970, Warszawa, s. 47-113

11. Codzienność

"Życie Warszawy" 1945-1995 (Wybrane roczniki z lat 80-tych)

Mariusz Mazur

Propagandowy obraz świata. Polityczne kampanie prasowe w PRL 1956-1980

12. Metodyka badań w terenie

Hammersley M., Atkinson P.

2001 Metody badań terenowych (rozdziały 2-4)

13. Miasto - ogród. Etnografia Podkowy Leśnej

Podkowiński Magazyn Kulturalny (wybrane teksty)

14. Zajęcia poświęcone omówieniu kwestionariusza

Hammersley M., Atkinson P.

2001 Metody badań terenowych

15. Zajęcia poświęcone omówieniu kwestionariusza

W czasie laboratorium będziemy korzystać z również z innych typów źródeł - kronik filmowych, wspomnień i dzienników oraz prasy.

Student zdobywa wiedzę i doświadczenie na temat tego jako prowadzić badania terenowe: opracowuje kwestionariusz badawczy, przeprowadza wywiady. Ponadto, opracowuje i analizuje materiał badawczy podczas nich zebrany. Poznaje również podstawową literaturę dotyczącą omawianych w czasie zajęć zagadnień. Podczas pisania pracy laboratoryjnej nabywa umiejętności tworzenia tekstu naukowego.