Laboratorium. Różne spojrzenia na medycynę, zdrowie i chorobę - współczesne wyzwania antropologii medycznej

monograficzne

Antropologia medyczna w środowisku akademickim i "praktycznym" (złożonym z antropologów działających poza uniwersytetami) cieszy się dużą popularnością. Od lat 70 XX wieku po dziś dzień w lawinowy sposób przybywa interesujących i inspirujących lektur, prezentujących zarówno problemy metodologiczne, teoretyczne, jak i konkretne rezultaty badań terenowych. Niewątpliwie, wzrost zainteresowania tematami dotyczącymi zdrowia i choroby wiąże się z narastającymi problemami w obrębie służby zdrowia w krajach zachodnich oraz postępującym różnicowaniem się społeczeństw, tak pod względem etnicznym i kulturowym, jak i demograficznym. Swoją popularność antropologia medyczna zawdzięcza między innymi "bliskości" terenów badawczych i "innych" (zdrowie i choroba są przecież częścią życia każdego z nas) oraz możliwości praktycznego wykorzystania zbieranych danych i tworzonych interpretacji.

Polskie badania z zakresu antropologii medycznej są, najogólniej rzecz ujmując, skromne. Brakuje literatury zarówno teoretycznej, jak i prezentującej rezultaty badań terenowych. Przez długi czas, jedynie etnologia poznańska (profesor Danuta Penkala - Gawęcka) i wrocławska (profesor Adam Paluch) podejmowały trud spojrzenia na medycynę przez pryzmat nauk społecznych i humanistycznych. W IEiAK UW doktor Tomasz Rakowski od 2009 roku prowadzi seminarium, dzięki któremu studenci/studentki mają okazję zapoznać się z zagadnieniami dotyczącymi antropologii medycznej. Laboratorium etnograficzne oparte na rozłożonych w czasie badaniach terenowych stanowiłoby naturalne uzupełnienie zajęć teoretycznych. Zebrane dane, zamienione w prace zaliczeniowe i licencjackie, pozwoliłby dołączyć warszawskiej etnologii do szerokiego grona europejskich i anglosaskich jednostek naukowych, oferujących "medyczną" ścieżkę specjalizacji.

Projekt laboratorium dotyczy szeroko rozumianej antropologii medycznej, do której zaliczyć możemy zarówno etnomedycynę, jak i inne, pomniejsze, gałęzie wiedzy. Celem projektu jest zgłębienie problemów, takich jak subiektywna definicja, konstrukcja czy rozumienie zdrowia i choroby. Służyć mają temu badania terenowe, odbywające się w różnych miejscach, posiadających jednak wspólny mianownik - w każdym z tych miejsc zdrowie i choroba są szczególnie obecne. Laboratorium, dzięki badaniom prowadzonym w różnych terenach, ma uświadomić jego uczestnikom, jak pojemną i szeroką dziedziną jest antropologia medyczna. Poprzez bliskość i "zwyczajność" terenów badań chciałbym pokazać, że zdrowie i choroba stanowią ważną część naszej codzienności, a w niektórych przypadkach potrafią ją całkowicie zdominować. Wielostanowiskowość badań ma na celu porównanie otrzymanych danych, uwzględniając specyfikę terenu badawczego i jej wpływ na informacje pozyskiwane od rozmówców/rozmówczyń.

Założeniem projektu jest również uwrażliwienie studentów/studentki na etyczny wymiar tematów koncentrujących się wokół medycyny. Badania terenowe z chorymi należą - w moim odczuciu - do bardzo trudnych. Budowa relacji z pacjentami cierpiącymi na schorzenia powodujące obniżenie jakości życia (a tym samym komfortu psychicznego) nie jest łatwa i wymaga od badacza wyrobienia szczególnych umiejętności i wrażliwości. Antropolodzy, którzy znaleźli się w świecie szpitali i klinik, muszą nauczyć się kontrolować emocje i radzić sobie w sytuacjach, w których rozmówca lub rozmówczyni nie akceptuje życia z chorobą. Tworzenie relacji z rozmówcami, a także refleksyjne spojrzenie na własną rolę w terenie, stanowi jeden z ważniejszych celów projektu.

Wreszcie, projekt laboratorium zakłada zaznajomienie uczestników zajęć z metodologią badań etnograficznych, z uwzględnieniem narzędzi przydatnych w badaniach z zakresu antropologii medycznej. Szczególną uwagę chciałbym poświęcić wywiadom narracyjnym i problemowi, który umownie nazywam "zdrowie i choroba jako opowieść". Projekt zakłada również wprowadzenie do teorii dotyczących antropologii medycznej na przykładzie wybranej literatury. Omawiane zagadnienia teoretyczne, planuję uzupełnić analizą tekstów tworzonych na podstawie empirycznych badań terenowych. Końcowa faza laboratorium - budowanie tekstu etnograficznego - poświęcona zostanie problemom związanym z pisaniem etnografii.

Projekt zakłada prowadzenie badań w Warszawie lub jej najbliższych okolicach oraz w Internecie. Na zajęciach zostaną przedstawione przykładowe pola, na których antropologia medyczna może funkcjonować. Każdy uczestnik/uczestniczka zajęć będzie mógł/mogła wybrać temat, który go/ją interesuje. Przykładowe obszary badawcze to:

a) biomedycyna

b) medycyna komplementarna

c) zdrowie i choroba w kulturze konsumpcyjnej

d) zdrowie i choroba w Internecie

e) niepełnosprawność

Wprowadzenie do świata antropologii medycznej

Barfield T.

1997 The dictionary of anthropology, Blackwell Publishing (dostępne w czytelni IEiAK), s. 316-320 (hasła ze słownika dotyczące antropologii medycznych i dziedzin pokrewnych)

Penkala-Gawęcka Danuta

1983 Antropologia medyczna i etnomedycyna. Rozwój, stan badań, perspektywy, "Lud" t. 67

2008 Antropologia medyczna - dlaczego i jak?, "(op.cit.,)" nr 4(41)

Pola badawcze w antropologii medycznej

Kleinman Arthur

1995 What is specific to biomedicine? [w:] Writing at the margin. Discourse between anthropology and medicine, Berkeley, Los Angeles

Amarasingham R.

1990 Studying biomedicine as a cultural system [w:], Medical anthropology, Londyn

Penkala-Gawęcka Danuta

1995 Medycyna ludowa i komplementarna w polskich badaniach etnologicznych, "Lud" t. 78

1994 Antropologia medyczna a etnofarmakologia, "Lud" t. 77

Piątkowski Włodzimierz

2008 Lecznictwo niemedyczne jako zjawisko socjologiczne, [w:] Lecznictwo niemedyczne w Polsce. Tradycja i współczesność, Lublin

Mildred Blaxter

2009 Struktura/sprawstwo: zdrowie jako konsumpcja kulturowa, [w:] Zdrowie, Opole

Wprowadzenie do metod badań terenowych

Nachmias - Frankfort Chava, Nachmias David

2001 Konstruowanie kwestionariusza, Badania jakościowe, [w:] Metody badawcze w naukach społecznych, Poznań

Sztumski Janusz

1999 Badania terenowe, Obserwacja, Wywiad, [w:] Wstęp do metod i technik badań społecznych, Katowice

Berlin Elois Ann, Berlin Brent

2005 Some field methods in ethnobiology, "Field methods" nr 17

Adamiak Karolina, Hekselman Marta

2008 Kiedy dziecko jest schynięte, "(op.cit.,)" nr 4(41)

Narracja i konstruowanie rzeczywistości

Trzebiński Jerzy

2002 Narracyjne konstruowanie rzeczywistości, Autonarracje nadają kształt życiu człowieka, Koncepcje narracyjnej tożsamości, [w:] Narracja jako sposób rozumienia świata

Narracyjne badania w antropologii medycznej

Groleau Danielle, Young Allan, Krimayer Laurence J.

2006 The McGill illness narrative interview (MINI): An interview Schedule to elicit meanings and modes of reasoning related to illness experience, "Transcultural psychiatry", nr 43

Kamat R. Vinay

2008 Dying under the Bird`s Shadow. Narrative representations of degedege among the Zaramo of Tanzania, "Medical anthropology quarterly" nr 22

W terenie

Geertz Clifford

2005 Głęboka gra: uwagi o walkach kogucich na Bali [w:] Interpretacja kultur. Wybrane eseje, Kraków

Rabinow Paul

1977 Reflections on fieldwork in Morocco, Berkeley, Los Angeles

Kaniowska Katarzyna

1995 Czy trudno dziś być antropologiem, "Lud" t. 78

Marcus E. George

2000 Użyteczność kategorii uczestnictwa w zmieniających się kontekstach antropologicznych badań terenowych [w:] Clifford Geertz - lokalna lektura (red. D. Wolska, M. Brocki), Kraków

Kuligowski Waldemar

1997 Antropologia refleksyjna: między tekstem a światem, "Lud", t. 81

Hastrup Kirsten

1998 Poza antropologią. Antropolog jako przedmiot przedstawienia dramatycznego, "Konteksty. Polska sztuka ludowa" nr 2

Smith C. Allen, Kleinman Sherryl

1989 Managing emotions in medical school: Students` contacts with the living and the dead, "Social psychology quarterly" vol. 52 nr 1

Student zdobywa wiedzę i doświadczenie na temat tego jako prowadzić badania terenowe: opracowuje kwestionariusz badawczy, przeprowadza wywiady. Ponadto, opracowuje i analizuje materiał badawczy podczas nich zebrany. Poznaje również podstawową literaturę dotyczącą omawianych w czasie zajęć zagadnień. Podczas pisania pracy laboratoryjnej nabywa umiejętności tworzenia tekstu naukowego.