Laboratorium. Nowoczesność i tradycja w kulturze współczesnych mieszkańców Podhala

monograficzne

Kandydaci powinni posiadać przynajmniej bierną znajomość języka angielskiego, by móc czytać teksty w tym języku.

Celem laboratorium „Nowoczesność i tradycja” będzie zbadanie tych przestrzeni kultury współczesnych mieszkańców Podhala, w których to, co dawne i „tradycyjne”, przeplata się z różnymi aspektami współczesności.

Podhale w tym kontekście wydaje się niezwykle interesującym terenem badań. Już od XIX wieku zarówno krajobrazom, jak i kulturze góralskiej z zachwytem przyglądali się polscy naukowcy, literaci, artyści. Podhalańskie wsie i miasteczka jako jedne z pierwszych stały się miejscami turystycznymi, w których kontakt z innymi, obcymi był czymś bardziej powszednim niż w pozostałej części kraju. W czasie zaborów Podhale, należące do cieszącej się względną autonomią Galicji, stało się symbolem polskości, niepodległości, siły. Na przełomie XIX i XX wieku do Zakopanego zjeżdżała polska inteligencja. Sanatoria przyciągały nie tylko kuracjuszy, ale także poetów, malarzy, muzyków, filozofów, naukowców, taterników, narciarzy czy zbieraczy folkloru. Wedle opinii wielu historyków Podhala, polska inteligencja tę wyjątkową, jednostkową w naszym kraju tradycję góralską chciała wynieść do rangi kultury narodowej. Długotrwały, silny kontakt z obcością paradoksalnie sprawił, że i Górale swoją kulturę poczęli traktować nie jako codzienność, a wartość wyjątkową, godną pielęgnowania. Po II wojnie światowej sytuacja uległa zmianie. W krótkim czasie podhalańskie miejscowości stały się ośrodkami masowej turystyki. Już nie inteligencja, lecz nowa klasa pracująca przyjeżdżała do nowo wybudowanych przez Fundusz Wczasów Pracowniczych betonowych pensjonatów. PRL ze swoją ideą „równości społecznej” i ujednolicenia wpłynął także na kulturę mieszkańców Podhala. Władze Polski Ludowej lansowały sztukę ludową jako jeden z ważnych elementów nowego społeczeństwa chłopsko-robotniczego. Wynikiem działań władzy było między innymi powstanie Spółdzielni Rękodzieła Ludowego i Artystycznego, czyli Cepelii. Tak traktowana „ludowość” stała się produktem dla mas. Na Podhalu znaczącej zmianie uległ m.in. stosunek do gwary, stroju ludowego, góralskiej kuchni, codziennych zajęć, muzyki czy wystroju wnętrz.

PRL był także czasem kolejnych emigracji ludności podhalańskiej za ocean. Wielu emigrantów po 1989 roku zdecydowało się na powrót w swe rodzinne strony. Interesujące jest, z jakim zaangażowaniem wracali oni do swoich rdzennych tradycji, łącząc je z elementami kultury zachodniej.

Dzisiejsi Górale powracają do licznych elementów dawnych tradycji. Nowoczesność, jaka wraz ze współczesnym, wolnorynkowym ruchem turystycznym wkroczyła na te tereny, musiała znaleźć swoje odzwierciedlenie także i w tym, co sami Górale uważają za swoją tradycję. Granica między tym, co dawne, ważne i najświętsze, a tym, co ma przyciągnąć turystów, w wielu miejscach zdaje się dziś bardzo cienka. Z jednej strony niepowtarzalność „góralszczyzny” ma być scenografią, która zapewni przybyszom z zewnątrz wyjątkowe wakacje. Z drugiej zaś strony olbrzymi zasób wartości i zachowań „tradycyjnych” wciąż pozostaje prywatną sferą domową mieszkańców Podhala, która niedostępna jest dla turysty. Istnieje i trzeci kierunek myślenia o podhalańskiej tradycji. Są nim celowe działania miejscowych animatorów kultury na rzecz podtrzymania podhalańskich tradycji, przekazywania jej młodym ludziom, a także popularyzacji tamtejszej sztuki, muzyki, tańca czy rzemiosła.

Najważniejszy wydaje się fakt, że kultura góralska (rozumiana jako konkretne zachowania i przekonania ludzi) jest prawdziwie żyjącym bytem, zmieniającym się wraz z uwarunkowaniami historycznymi i społecznymi. Jest czymś namacalnym. Widać ją gołym okiem, z każdym też można o niej porozmawiać. Można patrzeć na nią z wielu różnych perspektyw i w terenie tych różnych perspektyw poszukiwać. Studenci bez problemu znajdą rozmówców, bo mogą być nimi wszyscy, którzy aktualnie na Podhalu przebywają: mieszkańcy tego regionu (zarówno rdzenni, jak i przyjezdni, a także ci, którzy powrócili z emigracji), lokalni działacze kultury, ludowi twórcy (artyści, rzemieślnicy, bacowie), a także osoby, które żyją z turystyki (właściciele pensjonatów, restauracji, sklepów z pamiątkami, wytwórcy oscypków, przewodnicy, właściciele wyciągów), czy w końcu miłośnicy Podhala i turyści.

Kolejnym atutem wybranego przeze mnie terenu a także tematu laboratorium jest niezmierzona ilość kwestii, które studenci mogliby podjąć w swoich pracach zgodnie ze swoimi zainteresowaniami. Każdy element codzienności, zwykłej rzeczywistości na Podhalu łączy dziś w sobie „nowoczesność i tradycję”.

- Czym jest dla Górali podhalańskich tradycja i jak ją rozumieją?

- Które z jej aspektów można nazwać wyznacznikiem ich tożsamości góralskiej, a które stały się produktami turystycznymi, czy raczej scenografią, mającą odpowiedzieć na oczekiwania przyjezdnych z innych części Polski?

- W jaki sposób nowoczesność zmienia tradycję i stosunek mieszkańców Podhala do niej?

- Jakim zmianom uległy poszczególne elementy tradycji, takie jak m.in. gwara, strój, kuchnia, muzyka, rzemiosło i sztuka, gospodarka, hodowla, obchodzenie świąt rodzinnych i religijnych, stosunek do ziemi i „obcych” (turystów)?

- Jak postrzegani są w tej perspektywie owi turyści?

- W jaki sposób wpływają oni na góralską codzienność?

- W jaki sposób promowana jest „góralszczyzna”?

- Jaką rolę w tej promocji odgrywają nowoczesne media?

To tylko niektóre z pytań, na które wraz ze studentami poszukiwać będziemy odpowiedzi.

Kultura i tradycje mieszkańców Podhala, dzięki długotrwałemu zainteresowaniu inteligencji, wydają się dość bliskim zagadnieniem dla każdego Polaka. Inspiracje góralskim folklorem obecne w literaturze, teatrze, sztukach plastycznych, czy muzyce, spowodowały, że kultura Podhala w pewnym sensie stała się bliska każdemu z nas. Sądzę, iż fakt ten ułatwi pracę w terenie studentom, którzy przecież po raz pierwszy staną przed wyzwaniem prowadzenia badań terenowych. Podsumowując, uważam, że Podhale to idealne miejsce, w którym studenci będą mogli nauczyć się warsztatu etnograficznego, zebrać interesujący materiał, który stanie się podstawą do napisania samodzielnych prac laboratoryjnych, a później licencjackich. Bogata literatura dotycząca dawnych tradycji i historii tego regionu z pewnością ułatwi interpretację zebranych informacji.

Przykładowe tematy prac laboratoryjnych

- Młodzieżowa gwara góralska – od smreka po laptop

- Czym jest tradycja dla współczesnych mieszkańców Podhala

- Strój góralski wczoraj i dziś – kto, kiedy i dlaczego go nosi

- Kikla i Niebieska Dolina – magiczna opowieść edukacyjna, legenda czy bajka?

- Co się stało z bacą?

- Oscypki tylko dla turysty – narracje o góralskiej kuchni

- Podhalańska ziemia jako jeden z najważniejszych wyznaczników góralskiej wspólnoty

- Sztuka ludowa dla nas i na sprzedaż

- Turyści, jako czynnik porządkujący cykl roczny na Podhalu

- Edukacja regionalna najmłodszych Podhalan

- Przekazywanie tradycji dawniej i dziś

- Karnawał Góralski w Bukowinie Tatrzańskiej – przykład tradycji wynalezionej?

- Nowe elementy góralskiej tradycji

- Elementy nowej i dawnej tradycji w góralskim weselu

- Portret turysty w oczach Górali

Appadurai A., Nowoczesność bez granic. Kulturowe wymiary globalizacji, Kraków 2005

Bazińska B., Bukowina Tatrzańska, Warszawa 1954

Bendix R., Tourism and Cultural Displays. Inventing Traditions for Whom?, „The Journal of American Folklore”, 1989, Vol. 102, No. 404 (Apr. – Jun.), s. 131–146

Bigos J., Zagadnienia z kultury Podhala, Spisza i Orawy, Nowy Targ 1986

Błaszczyk-Żurowska H., Kultura ludowa Podhala, Zakopane 2003

Bystroń J.S., Kultura ludowa, Warszawa 1947

Catering dziedzictwa kulturowego? Kaszubi i Kaszuby w oczach etnologów, red. Kalinowski P., Gdynia 2006

Clifford J., O autorytecie etnograficznym, [w:] Kłopoty z kulturą. Dwudziestowieczna etnografia, literatura i sztuka, Warszawa 2000, s. 29–63

Clifford J., O kolekcjonowaniu sztuki i kultury, [w:] Kłopoty z kulturą. Dwudziestowieczna etnografia, literatura i sztuka, Warszawa 2000, s. 233–271

Clifford J., Praktyki przestrzenne: badania terenowe, podróże i praktyki dyscyplinujące antropologii, [w:] Badanie kultury, elementy teorii antropologicznej. Kontynuacje, red. Kempny M., Nowicka E., Warszawa 2004, s. 139–179

Cohen A.P., Wspólnoty znaczeń, [w:] Badanie kultury. Elementy teorii antropologicznej, red. E. Kempny, E. Nowicka, Warszawa 2003, s. 192–215

Czy zmierzch kultury ludowej, red. Zagórski St., Łomża 2007

Galica-Górkiewicz S., Borucki T., Bukowina Tatrzańska. Czasy – ludzie – wydarzenia, Kraków 2007

Geertz C., Opis gęsty: w poszukiwaniu interpretatywnej teorii kultury, [w:] Interpretacje kultur. Wybrane eseje, Kraków 2005, s. 17–47

Geertz. C., Głęboka gra: uwagi o walkach kogucich na Bali, [w:] Interpretacje kultury, wybrane eseje, Kraków 2005 s. 461–510

Giddens A., Tradycja, „Przegląd Polityczny” nr 64/ 2002 s. 110-114

Glassie H., Tradition, „The Journal of American Folklore”, Vol. 108, No. 430, pp. 395-412

Hammersley M., Atkinson P., Metodyka badań terenowych, Poznań 2000

Handler R., Linnekin J., Tradition, Genuine or Spurious, „The Journal of American Folklore”, 1984, Vol. 97, No. 385 (Jul. - Sep.), s. 273–290

Hastrup K., Droga do antropologii. Między doświadczeniem a teorią, Kraków 2008

Hastrup K., O ugruntowaniu się światów – podstawy empiryczne antropologii, [w:] Badanie kultury. Elementy teorii antropologicznej. Kontynuacje, red. Kempny M., Nowicka E., Warszawa 2004, s. 87–99

Kowalski P., Współczesny folklor i folklorystyka. O przedmiocie poznania w dzisiejszych badaniach folklorystycznych, Wrocław 1990

Kroh A., Sklep potrzeb kulturalnych, Warszawa 1999

Kroh A., Tatry i Podhale, Wrocław 2002

Kuligowski W., Antropologia współczesności. Wiele światów, jedno miejsce, Kraków 2007

MacCannel D., Turysta. Nowa teoria klasy próżniaczej, Warszawa 2005

Malewska-Szałygin A., Podhale – ekologia czy kombinat, „Opcja na prawo”, nr 11/2002, s. 14–17

Malewska-Szałygin A., Wyobrażenia o państwie i władzy we wsiach nowotarskich 1999–2005, Warszawa 2008

McDonnald B., Tradition As Personal Relationship, „The Journal of American Folklore”, 1997, Vol. 110, No. 435 (Winter), s. 47–67

Pieniny, Podhale, Orawa i Spisz, red. Z. Figiel, Z. Ładygin, Warszawa 2007

Podhale. Tradycja we współczesnej kulturze wsi, red. Tylkowa D., Kraków 2000

Rabinow P., Reflections on Fieldwork in Morocco, Berkeley – Los Angeles – London 1977, s. 1–130

Rozmowy z góralami o polityce, red. Malewska-Szałygin A., Warszawa 2005

Sandomierz 15-16 kwietnia 2005 r.

Shills E., Tradition, „Comparative Studies in Society and History”, 1971, Vol. 13, No. 2, Special Issue on Tradition and Modernity (Apr.), s. 122–159

Słownik etnologiczny, red. Zofia Staszczak, Warszawa 1987 (hasło: „tradycja”)

Tomicki R., Kultura, dziedzictwo, tradycja, [w:] Etnografia Polska. Przemiany kultury ludowej, t. 1, Wrocław 1981, s. 353–370

Tradycja i nowoczesność, red. Kurczewska J., Szacki J., Warszawa 1984

Tradycja to jest to, co kocham najwięcej, film, realizacja Majewska M., Oleksiak M., Rożek P., Warszawa 2007

Tradycja wynaleziona, red. Hobsbawm E., Ranger T., Kraków 2008

Tradycja z przyszłością. Kultura ludowa w mediach. 3 Konferencja Etnologiczna,

Tworzenie i odtwarzanie kultury. Tradycja jako wymiar zmian społecznych. Studia z dziedziny antropologii społecznej, red. Kubica G., Lubaś M., Kraków 2008

Zakopane : czterysta lat dziejów, t. 1 i 2, red. R. Dutkowa, Kraków 1991

Zawistowicz-Adamska K., Społeczność wiejska, Warszawa 1958

Student zdobywa wiedzę i doświadczenie na temat tego jako prowadzić badania terenowe: opracowuje kwestionariusz badawczy, przeprowadza wywiady. Ponadto, opracowuje i analizuje materiał badawczy podczas nich zebrany. Poznaje również podstawową literaturę dotyczącą omawianych w czasie zajęć zagadnień. Podczas pisania pracy laboratoryjnej nabywa umiejętności tworzenia tekstu naukowego.

Zaliczenie na ocenę po każdym semestrze. Laboratorium kończy się złożeniem pracy laboratoryjnej do końca semestru zimowego III roku studiów oraz oddaniem na płycie CD przepisanych wywiadów i ew. innych materiałów terenowych.