Laboratorium. Kulturowe aspekty konsumpcji i produkcji jedzenia. Etnografia okolic Dąbrowy Białostockiej

monograficzne

Projekt laboratorium zakłada analizę wzorów produkcji i konsumpcji jedzenia celem zbadania strategii i praktyk radzenia sobie ze zmianami społecznymi i ekonomicznymi na poziomie jednostkowym i społeczności lokalnej we wsiach wokół Dąbrowy Białostockiej . Projekt ma więc charakter monograficzny, choć jego założeniem jest możliwość wysunięcia szerszych wniosków na temat funkcjonowania społeczności lokalnych pasa przygranicznego na wschodzie Polski.

Teren badań: Swoista historia okolicy (historia „Bieżeństwa”, drugiej wojny światowej, pogromu Żydów, powojenna historia Państwowych Gospodarstw Rolnych i ich upadku), jej geograficzne umiejscowienie na pograniczu Polski i Białorusi a wcześniej Związku Radzieckiego, jej religijna, kulturowa i językowa różnorodność, specyficzna demografia uwarunkowana silnymi prądami migracyjnymi, jak również rolniczy charakter stawiający obecnie ją i jej mieszkańców wobec wyzwań współczesności – wszystko to sprawia, że w miejscu tym pewne procesy społeczne i historyczne są szczególnie wyraziste. Okolice te, tak podatne na zmiany społeczne, nieuchronnie przekształcające krajobraz kulturowy tego miejsca, powinny być przedmiotem głębszych badań. Wybrany teren badań stanowi więc na wielu płaszczyznach idealne miejsce, w którym młody antropolog stawiać może swoje pierwsze etnograficzne kroki. Ze względu na opisane uwarunkowania społeczno-historyczne, specyfikę funkcjonowania społeczności lokalnych, teren ten jest cenny zarówno pod względem badawczym, jak i w wymiarze dydaktycznym.

Projekt zakłada merytoryczne i metodyczne przygotowanie studentów do badań etnograficznych, a następnie ich przeprowadzenie w celu analizy zmian kulturowych, społecznych i demograficznych przybierających na sile w ostatnich latach. W ramach wyjazdów laboratoryjnych badane będą zmiany wynikające z przystąpienia Polski do Unii Europejskiej, przemian gospodarczych Polski i jej sąsiadów, struktury demograficznej. Narzędziem metodologicznym stanie się analiza antropologiczna współczesnych wzorców żywienia oraz dyskursu łączącego tematy zdrowia, pożywienia i opisu codzienności. Za źródło inspiracji posłużą koncepcje i propozycje badawcze m.in. Michela de Certeau, Pierre’a Bourdieu, Michaela Herzfelda. Dzięki temu jedzenie, konsumpcja i produkcja pożywienia staną się szczególną soczewką pozwalającą na zrozumienie zmian zachodzących współcześnie w tej społeczności.

Punktem wyjścia badań będzie więc „stół”, na którym w sposób symboliczny i fizyczny przecinają się rozmaite znaczenia, który odzwierciedla sposób, w jaki jednostki, rodziny i społeczności radzą sobie ze zmieniającą się rzeczywistością, w jaki pielęgnują tradycje i tożsamość, w jaki definiują i redefiniują swoją rolę w rodzinie i w społeczeństwie. Sposoby przechowywania jedzenia, przygotowania go, zachowania wokół stołu, rozmowy o jedzeniu, sposoby zdobywania żywności, pracy w gospodarstwie mówią wiele o tym, jak tworzone są relacje w obrębie badanej społeczności, jakie wartości i wzory zmieniają się, a jakie pozostają aktualne.

Istnieją dwie podstawowe przesłanki, które skłaniają do podjęcia proponowanego tematu na wybranym terenie badań. Pierwszą z nich jest potrzeba uzupełnienia luki w badaniach przy użyciu współczesnych metod antropologii na temat społecznych uwarunkowań jedzenia i konsumpcji w Polsce. Wynikiem tego przedsięwzięcia będzie nie tylko zebranie cennych materiałów dotyczących rodzimego kontekstu, lecz również wkład w rozwój tej subdyscypliny nauk społecznych w Polsce. Rozważa się możliwość publikacji zebranych materiałów lub przedstawienia ich w innej formie (np. panelu dyskusyjnego) szerszej publiczności.

Drugą przesłanką skłaniającą do badań na wyżej wymieniony temat są niezwykłe uwarunkowania kulturowe i historyczne wybranego terenu badań. Jest to bowiem obszar, który w sposób szczególnie wyrazisty odczuwa skutki przystąpienia Polski do Unii Europejskiej, skutki migracji, kontakty ze wschodnimi sąsiadami, wielokulturowość. Badania dostarczą informacji dotyczących codziennych sposobów radzenia sobie z przemianami ekonomicznymi, biedą, wykluczeniem społecznym, bezrobociem. Co więcej, prowadzone tam dotychczas badania sugerują, że postrzeganie w dyskursie publicznym społeczności wiejskich jako pasywnych i bezradnych jest błędne. W ich ramach funkcjonuje bowiem wiele twórczych sposobów radzenia sobie z niedoborami czy biedą. Za przykład może posłużyć to, że choć większość gospodarstw danego regionu nie jest w stanie we własnym zakresie przetworzyć i zużyć produktów, które wytwarza, nie powoduje to jednak zmian w planowaniu produkcji. Ich nadmiar krąży natomiast w obiegu, w którym powiązana jest coraz większa liczba osób. Gospodarowanie przybiera postać „rozproszonej samoregulacji”, jak nazywa to Elizabeth Dunn (Dunn 2008, s. 194), w której ludzie wynajdują sposoby dystrybucji dóbr poza oficjalnym obiegiem.

Celem laboratorium będzie zapoznanie studentów z metodą etnograficzną, przeprowadzenie badań na wybrany temat w obrębie wyżej zarysowanego, nauczenie formułowania pytań badawczych i przekładania ich na zoperacjonalizowane pojęcia badawcze. Studenci uczyć się będą również krytycznej lektury tekstów, redagowania własnych tekstów z uwzględnieniem ich specyfiki antropologicznej, nacisk położony będzie na uważne i precyzyjne traktowanie zastosowanych pojęć.

Dzięki wyjazdom studenci będą mieli szansę prowadzić badania etnograficzne w wyjątkowym rejonie Polski, fascynującym pod względem badawczym, a jednocześnie odzwierciedlającym motywacje wielu studentów wybierających etnologię jako przedmiot studiów.

Powstaną w ten sposób materiały, dotyczące mało przebadanej w Polsce przy pomocy metodologii antropologicznej tematyki funkcjonowania jedzenia w społeczności lokalnej oraz funkcjonowania społeczności lokalnej z perspektywy praktyk i dyskursów związanych z jedzeniem.

Zebrana zostanie również dokumentacja fotograficzna dotycząca współczesnych praktyk związanych z przygotowaniem potraw i produktów spożywczych, zdobywaniem ich, przechowywaniem, podawaniem i konsumpcją.

PRZYKŁADOWE ZAGADNIENIA PRAC

- Zmiany „foodways” poszczególnych grup społecznych/wiekowych;

- Glokalizacja – światowe rynki a wybór jednostki;

- Lokalne, kulturowe skutki uprzemysłowienia produkcji żywności;

- Polska kuchnia wobec wyzwań współczesności – tradycja kontra zmiany, spuścizna PRL-u a wymagania współczesnej gospodarki;

- Zmiany polityczne a nowe wyzwania – UE a kontekst post-socjalistyczny;

- Podział obowiązków w rodzinie – genderowy aspekt przygotowania jedzenia, (mężczyzna w kuchni);

- Jedzenie jako nośnik tradycji, jedzenie a tożsamość lokalna;

- - Przekaz międzypokoleniowy – teraz i dawniej, czyli jak się nauczyć gotowania;

- Jedzenie w kontekście religijnym, post, zwyczaje i wierzenia związane z pokarmem/jedzeniem;

- Wegetarianizm, zwierzęta, mięso, zmiany kulturowego postrzegania mięsa;

- Konsumpcja alkoholu a męskie wspólnoty;

- Czy dawniej było smaczniej? – „food nostalgia”;

- Wokół stołu – zachowanie, etykieta, zwyczaje i estetyka;

- Gościnność a koncepcja jednostki;

- Jedzenie a przygraniczność – przepływ towarów i myśli (w tym przemyt, handel przygraniczny);

- Jedzenie na mieście (knajpki, puby i restauracje);

- Sklepy (miejsca spotkań, wzorce kulinarne itp., ekonomiczny aspekt);

- Zmiany w produkcji w gospodarstwie po wejściu do UE;

- Jedzenie a zdrowie – jedzenie naturalne a chemia; ekologia w ujęciu lokalnym;

- Jedzenie jako dar – relacje wymiany (sieci społeczne: rodzinne, znajomych, współpracowników – w świetle teorii kapitału społecznego);

- Głód, post, dieta.

LITERATURA OGÓLNA:

Aull Davies C.,

2001 Reflexive Ethnography. A guide to researching Self and Others, Routledge, London and New York.

Atkinson P., Hammersley M.

2000 Metody badań terenowych, Zysk i S-ka, Poznań.

Bernard H. Russel

2006 Research methods in anthropology: qualitative and quantitative approaches, Oxford: AltaMira Press.

Fluehr-Lobban C.

1998 Handbook of Methods in Cultural Anthropology, Altamira Press, London.

Bourdieu P.

2006 Dystynkcja. Społeczna krytyka władzy sądzenia, Wyd. Naukowe Scholar, Warszawa.

Certeau M. de

2008 Wynaleźć codzienność. Sztuki działania, Uniwersytet Jagielloński, Kraków,

Clifford J.

2000 O autorytecie etnograficznym [w:] Kłopoty z kulturą, Wydawnictwo KR, Warszawa.

Hann Ch.,

2008 Antropologia społeczna, WUJ, Kraków.

Hume L., Mulcock J.

2004 Anthropologists in the field. Cases in Participant Observation, Columbia University Press, New York.

Kempny M., Nowicka E. (red.)

2003 Badanie kultury. Elementy teorii antropologicznej, PWN, Warszawa.

Rapport N., Overing J.

2003 Social and Cultural Anthropology. Key Concepts, Routledge, London and New York.

LITERATURA DOTYCZĄCA ANTROPOLOGII JEDZENIA LUB TERENU BADAŃ, KTÓRA ZOSTANIE OMÓWIONA W ZALEŻNOŚCI OD TEMATYKI PODJĘTEJ PRZEZ STUDENTÓW:

Appadurai A.

2008 How to make national cuisine: Cookbooks in contemporary India [w:] Food and Culture. A Reader, red. Carole Counihan, Penny Van Esterik, Routledge, s. 289-307.

Ashley B., Hollows J., Jones S., Taylor B.

2004 Food and Cultural Studies, Routledge, London and New York.

Belasco W.

2008 Food. Key concepts, Berg, Oxford, New York.

Bourdieu P.

2006 Dystynkcja: Społeczna krytyka władzy sądzenia, Wydawnictwo Akademickie Scholar, Warszawa.

Counihan C., Van Esterik P. (red.)

2008 Food and Culture. A Reader, 2nd edition, Routledge, London and New York.

Dunn E.

2008 Prywatyzując Polskę, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa.

Gille Z.

2009 The tale of the Toxic Paprika. The Hungarian Taste of Euro-Globalization [w:] Food and Everyday Life in the Postsocialist World, red. Melissa L. Caldwell, Elisabeth Dunn, Indiana University Press, Bloomington & Indianapolis, s. 57-78.

Klumbyte N.

2009 The Geopolitics of Taste, The „Euro” and „Soviet” Sausage – Industries in Lithuania, [w:] Food and Everyday Life in the Postsocialist World, red. Melissa L. Caldwell, Elisabeth Dunn, Indiana University Press, Bloomington & Indianapolis , s. 130-154.

Murcott A.

2001 „It’s a Pleasure to Cook for Him”: Food, Mealtimes, and Gender in Some South Wales Households, [w:] Caroline B. Brettell, Carolyn F. Sargent (red.), Gender in Cross-Cultural Perspectives, New Jersey, Prentice Hall.

Nestle M., Caldwell M., Dunn E. (red.)

2009 Food and Everyday Life in the Postsocialist World, Indiana University Press, Bloomington & Indianapolis.

Pilcher J.

2006 Food in the World History, Routledge, New York & London.

Ries N.

2009 Potato Ontology: Surviving Postsocialism in Russia, “Cultural Anthropology”, Vol. 24, Issue 2, s. 181–212.

Retzinger J. P.,

2008 The Embodied Rhetoric of “Health” from Farm Fields to Salad Bowls, [w:] Edible Ideologies. Representing Food and Meaning, red. Kathleen LeBesco, Peter Naccarato, State University of New York Press, Albany, s. 149-178.

Sadowski A.

2004 Pogranicze jako przedmiot badań socjologicznych w warunkach integracji europejskiej [w:] K. Krzysztofek, A. Sadowski (red.), Pogranicza i multikulturalizm w warunkach Unii Europejskiej. Implikacje dla wschodniego pogranicza Polski, Białystok.

Straczuk J.

2006 Cmentarz i stół. Pogranicze prawosławno-katolickie w Polsce i na Białorusi, Monografie FNP, Wrocław.

Vigarello G.

1997 Historia zdrowia i choroby. Od średniowiecza do współczesności, Oficyna Wydawnicza Volumen, Warszawa.

Walczewska S.,

2000 Damy, rycerze, feministki. Dyskurs emancypacyjny w Polsce, Kraków.

red. Wilson T. M.,

2005 Drinking Cultures. Alcohol and Identity, Berg, Oxford, New York.

Podczas laboratorium studenci nauczą się prowadzenia badań terenowych, poznają klasyczną literaturę tematu i nauczą się projektować własne badania. Będą mieli również okazję rozwinąć umiejętność pracy i dyskusji w grupie.

W ramach zajęć studenci zapoznają się z niektórymi współczesnymi kulturowymi aspektami fenomenów związanych z jedzeniem w świetle najnowszych teorii antropologicznych.

Dyskusja na zajęciach – oceniana jest aktywność i forma, trafność, oryginalność uwag, prezentowanie wiedzy zdobytej podczas lektury zadanych tekstów. Streszczenia tekstów – przesłane przed poszczególnymi zajęciami streszczenia zadanych lektur (1-1,5 strony jedna lektura). Brak przesłanego streszczenia jest jednoznaczny z brakiem obecności na zajęciach. Lektura tekstów – oceniana jest znajomość treści i jej zrozumienie. Ocenie podlega obecność na zajęciach – powyżej 2 nieusprawiedliwionych obecności oznacza niezaliczenie zajęć.

Wyjazd badawczy – kryteria: przeprowadzenie minimum 14 wywiadów pogłębionych