Laboratorium. Życie na granicy - transnarodowe praktyki mieszkańców niemiecko-polskiego pogranicza

W ostatnich latach na terenach przy polsko-niemieckiej granicy nastąpiły znaczące transformacje. Szczególnie dużą aktywnością wykazują się polscy obywatele przekraczający granicę wielokrotnie w ciągu jednego dnia, mieszkający po jednej stronie granicy, a pracujący po drugiej, prowadzący działalność gospodarczą po obu jej stronach, posyłający dzieci do szkół w jednym z krajów, podczas gdy rodzina mieszka po drugiej stronie granicy. W zależności od charakteru działań, a szczególnie zawodu wykonanego przez takie osoby, ich relacje z niemieckimi partnerami mają bardzo różnorodny charakter. W ostatnich latach coraz więcej obywateli niemieckich włącza się też w te transgraniczne działania. Podczas prac badawczych będziemy śledzić transgraniczne praktyki Niemców i Polaków mieszkających i/lub pracujących w bezpośrednim sąsiedztwie granicy i analizować charakter tego, ulegającego szybkim transformacjom regionu. Celem teoretycznym jest wypracowanie nowych pojęć analitycznych umożliwiających zrozumienie takich praktyk.

Podstawową metodą badań w antropologii społecznej jest tzw. obserwacja uczestnicząca. W swoim dydaktycznym aspekcie ten projekt ma na celu praktyczne nauczenie młodych adeptów antropologii posługiwania się tą metodą. W Instytucie Etnologii i Antropologii Kulturowej od ponad 40 lat oferowany jest obowiązkowy kurs Laboratorium Etnograficzne, podczas którego studenci, w systematyczny sposób zapoznają się z antropologiczną metodologią. Kurs obejmuje wszystkie etapy prowadzenia badań: od postawienia konkretnych pytań badawczych, po przygotowanie wstępnych narzędzi badawczych (kwestionariusze, wywołujące materiały wizualne), przeprowadzenie badań terenowych z zastosowaniem odpowiednich technik gromadzenia i archiwizację materiału (dzienniki badawcze, notatki obserwacyjne, wywiady, dokumentacja fotograficzna), kwerendę biblioteczną i przygotowanie spisu literatury, analizę materiałów, przygotowanie raportu i tekstu do publikacji. W 2015 roku Agnieszka Halemba we współpracy z Łukaszem Smyrskim (IEiAK UW) przygotowała artykuł opisującym zarówno historię jak i główne zasady prowadzenia grupy laboratoryjnej . Ten tekst został następnie wysłany do Hamburga, gdzie spotkał się z dużym zainteresowaniem profesora Habecka. W Hamburgu także istnieje silna tradycja metodologiczna, nakierowana na dydaktykę opartą na praktyce. Halemba i Habeck planują połączyć te dwie tradycje i przeprowadzić wspólny projekt badawczy przy udziale studentów z obu uniwersytetów. Obecny projekt jest więc przykładem ścisłej współpracy między polskimi i niemieckimi instytucjami naukowymi, podczas której doświadczenia dydaktyczne obu stron zostaną sobie wzajemnie przekazane.

Ze względu na skomplikowaną historię tego terenu, zamierzamy rozpocząć badania (podczas pierwszego wyjazdu terenowego) od przeprowadzenia wywiadów biograficznych z mieszkańcami regionu. Da nam to obraz tego, w jaki sposób poprzez narracje mieszkańcy konstruują siebie jako podmioty działające, w jaki sposób postrzegają swoją więź z regionem i jak odnoszą się do obywateli kraju sąsiedniego. Wywiady te posłużą też, jako narzędzie pozwalające na rozpoczęcie badań szczegółowych wokół wybranych zjawisk.

mieszany: w sali i zdalnie

- laboratorium realizowane w ścisłej współpracy z Uniwersytetem w Hamburgu. Szefa niemieckiej grupy projektowej mozna obejrzec sobie tutaj:

https://www.ethnologie.uni-hamburg.de/en/personen/j-otto-habeck.html

- będa państwo pracowali w parach z niemieckim kolegą/koleżanka. To nie znaczy, że będa państwo stale towarzyszyc sobie w badaniach w terenie - naszym ideałem jest jednak to, aby na podobny temat pisał student niemiecki i polski, w ciągłej wzajemnej konsultacji.

- będa państwo wiele razy dziennie przecinać polsko-niemiecką granicę, szczegolnie często mostem łaczącym Gryfino z Mescherinem.

- zachęcam do udziału w zajęciach szczególnie zapalonych rowerzystów!!!!

- a mieszkać będziemy w trakcie pierwszego wyjazdu w Gartz i/albo w Gryfinie. Jesli finansowo damy rade, to będziemy miec dwie bazy - po jednej po obu stronach granicy.

- niemieckiego znać nie trzeba, ale angielski jest konieczny. A jeśli ktoś zna niemiecki to bardzo prosze o zapisanie sie własnie do tej grupy!!

Nawet krótkie spojrzenie na antropologiczną i socjologiczną literaturę dotyczącą praktyk transnarodowych sugeruje, że podstawą takich studiów są badania praktyk migrantów przecinające granice państw narodowych. Steven Vertovec pisze: „o ile można przyjąć, że jakiś jeden –izm w ogóle istnieje, większość badaczy zjawisk społecznych pracujących na tym polu zgadza się, że ‘transnarodowość’ oznacza wielorakie więzi i instytucje łączące ludzi i przecinające granice państw narodowych” . O ile jednak w sformułowaniu Vertovca pojawia się przymiotnik „narodowy” to już Sanjeev Khagram i Peggy Levitt zaczynają swój wstęp do książki The Transnational Studies Reader od konstatacji, że głównym zadaniem badań, których tematem są więzi transnarodowe jest analiza praktyk związanych z granicami i ich przekraczaniem . W tym sensie, jak piszą autorzy, terminy takie jak „transnarodowy” czy „transnarodowość” są „do pewnego stopnia określeniami niewłaściwymi, ponieważ sugerują, że jedyną rzeczą, która nas interesuje są procesy dziejące się pomiędzy narodami, państwami, lub w ramach systemu państw narodowych. My mamy jednak na myśli coś innego. Poprzez użycie określenia ‘transnarodowy’ proponujemy podejście, które zaczyna się od świata bez granic, w ramach którego granice są badane empirycznie, jako zjawiska pojawiające się w szczególnych historycznych momentach i które zajmuje się ich relacjami z obszarami i procesami nie mającymi tych granic jasno określonych” (str. 5). W ten sposób autorzy ci sugerują, że badania procesów transnarodowych, które wyrosły z badań nad migracjami odbywającymi się pomiędzy państwami narodowymi, stopniowo przesunęły swój punkt ciężkości w stronę analizy procesów, które „przecinają, przekraczają i zmieniają granice na wiele różnych sposobów” (str. 1). Państwo narodowe i naród przestają tu być głównym punktem odniesienia.

Z drugiej strony, historyk Kiran Patel definiuje historię transnarodową, jako to wszystko co, chociaż umiejscowione poza granicami narodowymi, definiowane jest poprzez odniesienia do narodu – albo dlatego, że czerpie z narodowych tożsamości, ideologii i polityk państw narodowych, albo dlatego, że wprost się od nich dystansuje. W tym sformułowaniu transnarodowy nie jest określeniem błędnym, lecz zwracającym uwagę na to, że idee narodu i polityka państw narodowych nadal stanowią centralny punkt odniesienia dla tego pojęcia. W takim sformułowaniu określenie „transnarodowy” używane jest w stosunku do procesów, które, choć nie zawierają się w ramach danego narodu lub państwa narodowego, utrzymują naród i jego terytorialną organizację, jako ważny punkt odniesienia . Nina Glick-Schiller, Tsypylma Darieva i Sandra Gruner Domic, zwracają natomiast uwagę na to, że badania dotyczące transnarodowych migracji mają tendencję do pomijania tych praktyk i form współżycia społecznego, które nie są zbudowane wokół narodowych czy etnicznych tożsamości . Autorki proponują jednak nie tyle porzucenie terminu „transnarodowy”, co raczej poszerzenie analitycznego instrumentarium o inne pojęcia (np. kosmopolityzm społeczny), które pozwalałyby na bardziej precyzyjną analizę codziennych praktyk ludzi, którzy poruszają się między państwami narodowymi.

Teoretycznym celem niniejszego projektu jest podjęcie tego wyzwania naukowego i zastanowienie się nad tym, jakiego rodzaju narzędzia analityczne mogą być przydatne w celu lepszego zrozumienia procesów zachodzących przy i przecinających wewnętrznie granice Unii Europejskiej.

W naszym projekcie szczególnie ważna będzie konceptualizacja granicy na wielu poziomach. Czym jest granica między Niemcami a Polską w odbiorze mieszkańców regionów leżących w bezpośredniej bliskości granicy państwowej? Przy braku kontroli paszportowej nasuwa się pytanie, czy ta granica istnieje w jakiejś innej sferze, na przykład w wymiarze konstruowania odmienności ze względu na wartości, praktyki czy cele życiowe? Czy istnieje ona w odniesieniu do idei narodu, a może bezpieczeństwa publicznego? A może raczej granica odbierana jest nie tyle jako to, co dzieli, ale raczej jako to, co łączy, jednocześnie krystalizując potencjał, który może być wykorzystany przy organizacji działań związanych z życiem codziennym i osiągnięciu własnych celów? Jaka jest rola granicy jako zasobu z punktu widzenia mieszkańców regionu? Z jednej strony jest to granica otwarta, którą mogą oni bez przeszkód przekraczać nawet kilka razy dziennie. Wielu mieszkańców Gryfina, wybiera drogę przez Niemcy wybierając się do Szczecina. Ale czy jest tak, że ta granica przestała istnieć? Czy może jednak obecny w PRL dyskurs „odwiecznej polskości” tych ziem nadal wpływa na sposób jej postrzegania?

Christophe Sohn zauważa, że istnieją dwa kontrastowe modele transgranicznej intergracji. Pierwszy model, nazywany przez niego modelem geo-ekonomicznym, oparty jest na mobilizacji granicy, jako zasobu pozwalającego na czerpanie zysków (na różnych poziomach) związanych z różnicami istniejącymi po obu jej stronach. W tym modelu efektem większej przepustowości granic jest często zwiększenie nierówności społecznych i wzrost interakcji skierowanych na doraźną użyteczność. Drugi model, zwany przez niego “projektem terytorialnym” polega na wzajemnym dopasowywaniu sytuacji po obu stronach granicy poprzez hybrydyzację bądź/i innowacyjność. W tym procesie szczególnie ważne są codzienne praktyki mieszkańców związane z tworzeniem miejsca i przestrzeni, a wzajemne zrozumienie i zaufanie pomiędzy partnerami interakcji są uważane za konieczne dla owocnej współpracy. Te modele są oczywiście weberowskimi typami idealnymi i w praktyce ich elementy występują wspólnie, a ich obecność nie wyklucza się wzajemnie. W koncepcji Lohna, integracja na terenach przygranicznych nie następuje po prostu w efekcie otwarcia granic, ale jest wynikiem strategicznych działań aktorów, dla których otwarta granica staje się zasobem. Jednym z zadań naszych badań będzie zastanowienie się nad tym, jaki model integracji dominuje w badanym regionie i jakie ma to konsekwencje dla jego rozwoju.

Starając się zbudować nowy aparat pojęciowy, projekt nie rezygnuje jednakże z pojęcia transnarodowości – na obecnym etapie badań wydaje się, że szczególnie na pograniczu polsko-niemieckim jest to koncept, który będzie analitycznie niezwykle przydatny. Otwarta granica państwowa współistnieje bowiem na tym obszarze z silnym rozgraniczeniem dotyczącym świadomości narodowej, przede wszystkim w jej aspekcie językowym i historycznym. Istnieją też silne stereotypy związane z przynależnością narodową i to po obu stronach granicy. Jednym z ważnych pytań projektu jest pytanie o przekształcanie się tych stereotypów – czy obecnie zmienia się jedynie ich zasób znaczeniowy, czy też linie podziału między grupami ulegają bardziej gruntowym przemianom? Czy w tym procesie „niemieckość” i „polskość” schodzą na dalszy plan, w obliczu innych rodzajów kategoryzacji np. partnerów biznesowych? Jak obecna sytuacja związana z napływem uchodźców do Unii Europejskiej zmienia (jeśli w ogóle) wewnętrzne rozgraniczenia między grupami narodowymi w ramach Unii Europejskiej? W konceptualizacji podejścia do stereotypów wiodąca będzie teoria Fredrika Bartha, który określał proces tworzenia grup, jako społeczną organizację różnicy .

Co więcej, ważne dla projektu jest podejście wyrażone przez Daniela Chernilo, krytykującego tzw. metodologiczny nacjonalizm w naukach społecznych. Pisał on, że naród i państwo narodowe, choć często przedstawiane na poziomie politycznym, jako jasno określone, naturalne i konieczne formy istnienia społecznego, są w rzeczywistości historycznie zmienne, niedookreślone, niepewne i ambiwalentne . Pojęcie transnarodowości może posłużyć nam tu za punkt wyjścia, który pozwoli na uświadomienie sobie niebezpieczeństwa „metodologicznego nacjonalizmu i w efekcie ich uniknąć. Takie podejście pozwoli zacząć proces badawczy od wizji państwa narodowego i narodu, jako zmiennych formacji społecznych. Takie podejście do problemu pozwoli na radykalne odejście od wizji granicy niemiecko-polskiej, jako linii pomiędzy dwoma jasno określonymi formami organizacji społecznej tego samego typu. Jednocześnie można przyjąć, że myślenie w kategoriach narodu, jako wspólnoty wyobrażonej, jak i państwa narodowego, jako formy organizacji władzy, jest nadal ważne dla mieszkańców regionu. Jednakże pytaniem badawczym nie jest to jak „Polacy” i „Niemcy” współpracują ja w regionie przygranicznym, lecz raczej to, w jaki sposób w codziennych praktykach ludzi mieszkających po obu stronach państwowej granicy, „polskość” i „niemieckość” pojawiają się jako formy wyrażania społecznej organizacji różnicy.

Ważnym aspektem projektu jest wzajemnie powiązane badanie przestrzeni, materialności oraz praktyk codziennych. Wielu współczesnych teoretyków zwraca uwagę, że przestrzeń tworzona jest poprzez mobilność ludzi, poprzez ich codzienne praktyki. Barbara Bender pisząc o krajobrazach, zwraca uwagę, że podobnie jak ludzie są one w ruchu, w ciągłym procesie stawania się . Są one kwestionowane, wypracowywane i ponownie przeformułowywane w zależności od indywidualnych, społecznych czy politycznych interesów i okoliczności. Ich znaczenie jest szczególne ważne w przypadku osób, które decydują się na zmianę miejsca zamieszkania i/lub pracy. W jaki sposób przekształcają one przestrzeń, aby poczuć się „u siebie”? Czy w ogóle takie poczucie się u nich pojawia i czy jest im potrzebne?

W ostatnich latach powstało wiele prac dotyczących przemian na polsko-niemieckiej granicy. Są to jednak głównie albo prace politologiczne i socjologiczne skupione na naszkicowaniu szerszego obrazu przemian w regionie „z lotu ptaka”, albo relacje dziennikarskie, raczej opisujące niż analizujące przemiany świadomości i praktyk. Oba rodzaje prac zawierają interesujący materiał i są cenne dla naszych badań. Jednakże my b edziemy miec na celu pokazanie zmian zachodzących w regionie wychodząc z jednej strony od praktyk życia codziennego, ale z drugiej strony nie poprzestając na ich opisie, a traktując je jako podstawę dla szerszej refleksji socjologicznej i antropologicznej.

Zostały już podjęte pierwsze ważne kroki badawcze, które zaowocowały sporządzeniem krótkiego spisu wybranych zagadnień i zjawisk, które poddane zostaną analizie:

Język

Znajomość języka sąsiada odgrywa ogromną rolę w każdym regionie przygranicznym, natomiast wyjątkową rolę przypisuje się wielojęzyczności na terenach przygranicznych w integrującej się Europie. Pogranicze polsko-niemieckie uznawane jest za niełatwy region, gdzie na kształtowanie wzajemnych relacji wpływ ma nie tylko wspólna trudna historia obu krajów, ale również procesy społeczno-gospodarcze, jakie zachodziły po zakończeniu drugiej wojny światowej. Społeczna i gospodarcza transformacja w Europie Środkowo-Wschodniej w ciągu ostatnich 25 lat doprowadziła do „nowego otwarcia” w stosunkach między Niemcami a Polską. O ile dawniej przekraczanie granicy wiązało się z licznymi ograniczeniami i wymagało wielu wysiłków, o tyle dzisiaj przejazd z Niemiec do Polski jest otwarty i może mieć miejsce nawet kilka razy dziennie. Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej oraz późniejsza ratyfikacja Układu z Schengen przyczyniła się do wzmocnienia trendu migracji międzypaństwowych. Zniknęły niektóre bariery, które dotychczas stały na drodze wzajemnym relacjom interpersonalnym między Polakami a Niemcami.

Wydaje się jednak, że język pozostał nadal dla wielu mieszkańców regionu barierą utrudniająca wchodzenie w relacje z partnerami po drugiej stronie granicy państwowej. Projekt ma za zadanie zanalizować rolę języka w procesach integracyjnych. W ostatnich latach wzrosło w tym regionie zainteresowanie nauką języka niemieckiego oraz języka polskiego. Niemieckie szkoły powiatowe przygranicznych powiatów Vorpommern-Greifswald (placówki w Pasewalku, Anklam) i Uckermark oferują obecnie intensywne kursy językowe zarówno dla Polaków mieszkających w Niemczech jak również kursy języka polskiego dla Niemców zainteresowanych nauką języka sąsiada. W kursach tych bierze obecnie udział kilkaset osób, co świadczy o dużym zainteresowaniu. Oferta językowa po polskiej stronie granicy jest również bogata. Kto decyduje się na udział w kursach językowych? W jaki sposób znajomość języka zmienia relacje między partnerami? Z badań wstępnych (rozmowy z tłumaczami pracującymi w regionie) wynika, że czasami ludzie znający język partnera wolą jednak w pewnych sytuacjach się do tego nie przyznawać, nadal korzystając z usług tłumaczy. Jakie są przyczyny takiego stanu rzeczy? Ponieważ wielojęzyczność jest jednym z priorytetów tematycznych fundacji, temat ten rozwijamy też w następnym punkcie aplikacji.

Natura i jej ochrona

Po niemieckiej stronie granicy zlokalizowany jest Park Narodowy Doliny Dolnej Odry, natomiast po polskiej stronie granicy liczne parki krajobrazowe z krajobrazem chronionym NATURA 2000. Szczególnie ciekawym terenem jest Międzyodrze z parkiem krajobrazowym Doliny Dolnej Odry. W projekcie zajmiemy się stosunkiem mieszkańców do inicjatyw związanych z ochroną przyrody na wielu poziomach. W swojej niezwykle interesującej książce David Blackbourn przedstawił historię niemieckiej polityki wobec natury, łącząc jej główne założenia z takimi kwestiami jak polityka historyczna i pamięć społeczna . W projekcie zastanowimy się czy wzajemne relacje, zarówno codzienne, jak i historyczne, znajdują swoje odzwierciedlenie w tym, w jaki sposób ludzie po jednej i drugiej stronie granicy odnoszą się do projektów i inicjatyw ekologicznych, jak kształtują swoje relacje z naturą i jak oceniają programy związane z ochroną środowiska w Polsce i w Niemczech.

Dom i jego znaczenie symboliczne

W ostatnich latach wzrosła dynamika zakupu przez Polaków nieruchomości zlokalizowanych po niemieckiej stronie granicy. Pierwsi polscy osadnicy w niemieckich gminach przygranicznych w większym wymiarze pojawili się tuż po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej w 2004 roku. Dynamika osiedlania się Polaków w omawianym regionie nabrała nowego tempa po maju 2011 roku. W projekcie zanalizujemy motywy, jakie kierują osobami kupującymi nieruchomości po stronie niemieckiej oraz przyjrzymy się temu jak nowi mieszkańcy przekształcają zakupione domy w wybranych gminach. Jakie elementy są przez nich cenione i zostają zachowane a jakie usuwają w pierwszej kolejności? Jak ich starania odbierane są przez innych mieszkańców danych miejscowości? Jak oceniają sam proces zamieszkiwania w nowym kraju? Czy czują się tam „u siebie”? Jakie kryteria muszą ich zdaniem zostać spełnione, aby uznali daną nieruchomość za atrakcyjną? Czy urządzają swoje nowe domy podobnie jak w Polsce, czy też starają się dopasować do nowych sąsiadów i ich sądów estetycznych? Podejmiemy współpracę z agencjami nieruchomości, co pozwoli nam na uzyskanie kontaktu z nabywcami domów, a także, mamy nadzieje, z osobami je sprzedającymi.

Mały biznes

Obecnie na terenie niemieckich przygranicznych gmin funkcjonuje kilkaset polskich firm. Na potrzeby wstępnej analizy populacji pozyskano dane statystyczne z gminy Löcknitz-Penkun, zgodnie z którymi w czerwcu 2013 roku w gminie zarejestrowanych było łącznie 114 polskich firm, z czego większość stanowiły firmy jednoosobowe. Zjawisko osiedlania się firm polskich w badanym regionie jest dość dynamiczne, a liczba zarejestrowanych firm w lokalnych urzędach gmin ulega ciągłej zmianie (dominuje przewaga nowych zarejestrowań nad wymeldowaniami firm). W projekcie prześledzimy strategie rozwojowe takich firm, szczególnie to, w jaki sposób ukierunkowują swoją działalność biorąc pod uwagę i ewentualnie wykorzystując istnienie granicy państwowej. Planujemy, że polsko-niemieckie pary studentów będą towarzyszyć przedsiębiorcom w ich codziennych praktykach związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej po obu stronach granicy. Ze wstępnych badań wynika, że doświadczenia związane z transgraniczną i transnarodową współpracą znacząco różnią się w zależności od rodzaju prowadzonej działalności.

Kontakty w ramach współpracy instytucjonalnej

W ramach projektu chcemy się skupić nie tyle na analizie istniejących oficjalnych programów współpracy, co na obserwacji praktycznej interakcji między instytucjami w obu krajach. Na przykład polscy policjanci pracujący w komendach powiatowych policji m. in. w Gryfinie rozpoczęli starania o uznanie kwalifikacji zawodowych i przystąpienie do struktur Landespolizei Brandenburg. Obecnie ośmiu polskich policjantów mieszkających po niemieckiej stronie granicy chce zasilić szeregi Landespolizei Brandenburg – w jaki sposób widzą oni tę potencjalną współpracę? Jakie są ich motywacje? Od niedawna na pograniczu polsko-niemieckim funkcjonują także dwunarodowe patrole policji polskiej i niemieckiej. Jak oceniają oni swoją współpracę? Jak są oceniani przez mieszkańców? W jakich sytuacjach mieszkańcy zwracają się do nich po pomoc? Podobnie ścisła praktyczna współpraca występuje w przypadku ochotniczej straży pożarnej.

Inicjatywy turystyczne i artystyczne

Pod tym hasłem mieszczą się inicjatywy, które wprost odwołują się do zacieśnienia współpracy polsko-niemieckiej, nie tylko w aspekcie ekonomicznym, lecz także mające na celu budowanie wzajemnego zainteresowania czy nawet wspólnej tożsamości regionalnej. W obrębie badań znajdą się inicjatywy artystyczne takie jak Nowa Amerika czy Kukuka, ale także działania promowane przez administracje rejonów pogranicznych jak np. bieg transgraniczny z Gryfina do Gartz tzw. Bieg Dolina Dolnej Odry. Niemiecko-polskie pary badaczy będą brały udział w takich wydarzeniach, rozmawiając z ich uczestnikami, a także analizując sposób ich przygotowania i kooperacji. W ostatnich latach rośnie zainteresowanie obywateli niemieckich w udziale w takich imprezach i inicjatywach. W jaki sposób udział w nich wpływa na wzajemne stereotypy? Czy możemy mówić o tworzeniu się jakiegoś rodzaju tożsamości regionalnej?

Znaczenie infrastruktury transgraniczej

Międzyodrze dzielące Gartz od Gryfina jest jedynym w swoim rodzaju miejscem na polsko-niemieckim pasie przygranicznym, będącym pod opieką Parku Narodowego. W najbliższych latach Międzyodrze pozyska nową infrastrukturę turystyczną - powstaną place biwakowe, nowe trasy kajakowe, uruchomiony zostanie statek solarny na Odrze, stworzone zostanie oznakowanie i odtworzone będą stare ścieżki rowerowe. Ponadto planowana jest budowa istniejącego niegdyś mostu na Odrze w Gartz. Most o drewnianej konstukcji będzie przeznaczony dla pieszych i rowerzystów oraz będzie prowadził z Gartz do Międzyodrza. W jaki sposób pojawianie się nowych elementów infrastruktury wpływa na praktyki mieszkańców? Jak przebiega proces negocjacji budowy nowych elementów infrastruktury? Gdzie pojawiają się punkty sporne i w jaki sposób są rozwiązywane?

Studenci w trakcie dwuletniego laboratorium:

- poznają literaturę związaną z etnograficznymi metodami badań; stosowanymi pojęciami i założeniami teoretycznymi oraz dotyczącą tematyki i terenu badań

- posiadają umiejętności prowadzenia wywiadu i obserwacji etnograficznej, potrafią porządkować materiały terenowe i interpretować je z użyciem pojęć analitycznych.

- potrafią sformułować pytania badawcze i hipotezy, przedstawić wyniki badań w postaci opracowanego raportu, zrelacjonować poprawnie literaturę, założenia badawcze i wnioski.