(in Polish) Epoka żelaza w Europie Wschodniej

Celem prezentowanego cyklu wykładów jest zapoznanie uczestników z aktualnym stanem badań

archeologicznych nad wschodnioeuropejskim Barbaricum: na obszarze od łuku Karpat, Bugu i Niemna

na zachodzie po dorzecza Donu i Wołgi na wschodzie. Wykład dąży ku kreowaniu panoramy rozwoju

ludów tej części Europy od początków epoki żelaza po okres wędrówek ludów łącznie (czyli od

przełomu VIII/VII w. przed Chr. po VII w. po Chr.). Środkiem do poznania protohistorycznego etapu

rozwoju dawnych ludów wschodnioeuropejskiego Barbaricum będą zarówno źródła archeologiczne, jak

też dane historyczne i językowe, wykorzystany zostanie również dorobek nauk przyrodniczych.

Wykład przedstawia autorską wizję współczesnego stanu badań wschodnioeuropejskiej archeologii

epoki żelaza nad obliczem Wschodniej i Środkowej Europy w okresie poprzedzającym upowszechnienie

piśmiennictwa oraz powstanie pierwszych wczesnośredniowiecznych słowiańskich państw.

Wykład prezentuje obraz płynnych przemian i międzykulturowych relacji ludności, zamieszkałej

wówczas trzy wielkie strefy kulturowe i ekologiczne Europy Wschodniej: stepową, lasostepową i leśną.

Narracja będzie przedstawiana w ramach trzech podstawowych odcinków chronologicznych,

przyjętych we wschodnioeuropejskiej nauce: wczesnej epoki żelaza (od VIII/VII ww. prz. Chr. po

przełom Er), okresu wpływów rzymskich (od około 10/40 r. po połowę IV w.) i okresu wędrówek

ludów (w przybliżeniu od 375 r. po VII w.). Środkiem do poznania pradziejów dawnych ludów

wschodnioeuropejskiego Barbaricum będą zarówno źródła archeologiczne, jak też dane historyczne

czy językowe. W trakcie zajęć będą analizowane możliwości poznawcze tych dyscyplin naukowych na

polu odtworzenia kultury i etnogenezy protohistorycznych ludów.

Znacząca część pierwszego bloku wykładów, poświęconego wczesnej epoce żelaza, będzie skupiała się

wokół analizy współdziałania mieszkańców nadczarnomorskich miast antycznych z ludami

koczowniczymi, takimi jak Kimmerowie i Scytowie; tych zaś ostatnich – z ludnością strefy lasostepowej

i południowych obrzeży strefy leśnej (na przykładzie kultur miłogradskiej i juchnowskiej). W tej części

również zostanie przedstawiony obraz zdecydowanie odrębnego wówczas świata typowych kultur

strefy leśnej (reprezentowanych przez osadnictwo kultur wczesnej ceramiki sztrychowanej, dniepro-

dźwińskiej i djakowskiej). W analizie finałowego odcinka tego okresu specjalny akcent będzie

postawiony na ujęciu roli, którą odegrało w tych relacjach osadnictwo kręgu kultur

środkowoeuropejskich, a przede wszystkim – na przełomowy etap rozwojowy, związany z

osadnictwem zlatenizowanej kultury zarubinieckiej.

Kluczowym punktem w opisie okresu wpływów rzymskich będzie przedstawieniem obrazu ekspansji i

dalszego rozwoju na stepach wschodnioeuropejskiego Barbaricum nowego związku nomadycznych

plemion – Sarmatów (kultury sarmackie). Analizy przemian, które następowały w starszym okresie

rzymskim w strefie leśnej, będą skupiały się wokół problematyki powstania horyzontu

postzarubinieckiego i kultury kijowskiej, a także wpływu tych zjawisk kulturowych na dalszy rozwój

osadnictwa strefy leśnej. Ten blok wykładów będzie kończył się analizą fenomenu kultury

czerniachowskiej, która jest uznawana za odbicie w archeologicznych źródłach dziejów historycznego

związku plemiennego Gotów.

Analizę epoki wędrówek ludów rozpocznie przedstawienie stosunkowo krótkiego „okresu Huńskiego”

(około 375 – 450 r.), który jest powiązany z militarną i polityczną dominacją tego nomadycznego ludu

w większej części europejskiego Barbaricum. Główny zaś wątek tego cyklu będzie skupiał się wokół

problemu genezy kultur „kręgu słowiańskiego”. Analizie będą poddane aktualne koncepcje

mechanizmów powstania i rozwoju osadnictwa pieńkowskiej, kółoczyńskiej, bancerowskiej kultur.

Centralne miejsce w tej narracji zajmie kultura praska, ujmowana jako materialne odzwierciedlenie

historycznego związku plemiennego Słowian. Omówione zostaną jej najwcześniejsze etapy rozwojowe

– fazy „0” i „1” (koniec IV – V w.), oraz się proces rozprzestrzenienia jej osadnictwa w Europie u progu

powstania najwcześniejszych Państw słowiańskich.

J. Chorochowski, P. Kaczanowski, J. Kozłowski, Encyklopedia historyczna świata, T. I: Prehistoria,

Kraków 1999.

P. Kaczanowski, Wielka Historia Świata, T. 3: Europa barbarzyńska, Kraków, 2005.

A. Kokowski, Goci. Od Skandzy do Campi Gothorum, Warszawa 2007.

M.B. Shchukin, Rome and the Barbarians in Central and Eastern Europe 1st century B.C. - 1st century

A.D., BAR Intern.Ser. Vol. 452, Oxford 1989.

М.П. Абрамова, С.С. Бессонова, О.Д. Дашевская и др. Степи европейской части СССР в скифо-

сарматское время, Москва 1989.

Е.М. Алексеева, А.К. Амброз, Т.М. Арсеньева и др., Античные государства Северного

Причерноморья, Москва, 1984.

Р.В. Терпиловский, Среднее Поднепровье в первой половине I тысячелетия н.э. Monumenta

Studia Gothica, T. III, Lublin 2004.

Б. Магомедов, Черняховская культура. Проблема этноса, Monumenta Studia Gothica, T. I., Lublin

2001.

М.Б. Щукин, На рубеже эр, Санкт-Петербург 1994.

М.Б. Щукин, Готский путь: готы, Рим и черняховская культура, Санкт-Петербург 2005.

A. Bursche, J. Hines, A. Zapolska (red.), The Migration Period between the Oder and the Vistula, East

Central and Eastern Europe in the Middle Ages, 450-1450, Leiden-Boston 2020.

K. Godłowski, Spór o Słowian. Narodziny średniowiecznej Europy, Warszawa 1999.

K. Godłowski, Pierwotne siedziby Słowian. Pod red. M. Parczewskiego, Kraków 2000.

M. Kazanski, Archaeology of the Slavic Migrations, Encyclopedia of Slavic Languages and Linguistics

Online; https://referenceworks.brillonline.com/browse/encyclopedia-of-slavic-languages-and-

linguistics-online

P. Kaczanowski, M. Parczewski (red.), Archeologia o początkach Słowian, Kraków 2005.

M. Mączyńska, Światło z popiołu. Wędrówki ludów w Europie w IV i V wieku, Warszawa 2013.

И.О. Гавритухин, Понятие пражской культуры, Труды Гос. Эрмитажа Т. 49, 2009.

przedmiot kończy się egzaminem. Ocena bardzo dobra: uzyskanie 91-100% punktów; ocena dobra

plus: uzyskanie 81-90% punktów; ocena dobra: uzyskanie 71-80% punktów

Ocena dostateczna plus: uzyskanie 61-70% punktów; ocena dostateczna: uzyskanie 51-60%

punktów; ocena niedostateczna: uzyskanie 0-50% punktów