Archaeology of the Early Iron Age and Pre-Roman Period

Większa część I tysiąclecia przed Chr., obejmująca pierwsze dwa odcinki epoki żelaza: okres

halsztacki i lateński (przedrzymski), to czas istotnych przemian zachodzących w europejskim

Barbaricum, zarówno w zakresie gospodarki i wytwórczości, jak i form organizacji społecznej

oraz kultury duchowej. Dotychczasowe struktury, funkcjonujące od środkowej epoki brązu,

związane przede wszystkim z kręgiem kultur pól popielnicowych, stopniowo ulegały w tym

czasie rozpadowi, a w ich miejsce – m.in. w efekcie coraz silniejszych kontaktów ze strefą

cywilizacji śródziemnomorskich – powstawały nowe zjawiska archeologiczne, takie jak

kultura halsztacka, a następnie lateńska, które z kolei odegrały istotną rolę w rozwoju

społeczności zasiedlających środkowo-wschodnią i północną Europę. Drugim czynnikiem

znacząco odróżniającym początki epoki żelaza od okresów wcześniejszych jest fakt

pojawienia się w tym czasie pierwszych antycznych źródeł pisanych dot. europejskiego

Barbaricum. Jest to więc zarazem początek okresu protohistorycznego z punktu widzenia

badań nad przeszłością tej części kontynentu.

Celem zajęć jest omówienie najważniejszych zjawisk archeologicznych okresu halsztackiego i

lateńskiego (przedrzymskiego) oraz scharakteryzowanie ww. przemian zachodzących w

różnych sferach aktywności ludzkiej na przestrzeni VIII–I w. przed Chr. Obok ściśle

rozumianych zabytków archeologicznych, istotną kategorią prezentowanych źródeł będą

antyczne przekazy pisane oraz przedstawienia ikonograficzne dot. Barbarzyńców.

Lista zagadnień omawianych na zajęciach:

1. 4X, czyli świat śródziemnomorski w konfrontacji z Barbarzyńcami w I tys. przed Chr.

2-3. Śladami wojowniczych nomadów – Kimmerów i Scytów. Scytia historyczna. Dyskusja nt. przekazu Herodota.

4. Społeczności kultury halsztackiej: władcy, wojownicy, rzemieślnicy, artyści.

5. Kultura halsztacka na Śląsku? Dyskusja nt. mechanizmów prowadzących do pojawienia się obcych elementów kulturowych w płd.-zach. części Polski.

6. Kultura łużycka we wczesnej epoce żelaza. Dyskusja nt. przyczyn powstawania oraz interpretacji tzw. grodzisk typu biskupińskiego.

7. Ugrupowania post-łużyckie na ziemiach Polski we wczesnej epoce żelaza. Dyskusja nt. rozprzestrzeniania się śródziemnomorskich wzorców w zakresie modelowania glinianych urn (domkowych i twarzowych) w środkowej i północnej Europie.

8. Żelazem i złotem: Celtowie i kultura lateńska (zarys dziejów, sztuka, archeologia).

9. Środkowoeuropejska strefa kultury lateńskiej a historyczni Bojowie. Rzeczywistość archeologiczna w konfrontacji z przekazami pisanymi.

10. Pierwsi Germanie na kartach historii. Kultura jastorfska i efekty jej „latenizacji”.

11. "It's the little differences..." (© Vincent Vega), czyli kultura jastorfska na ziemiach Polski. Dyskusja nt. mechanizmu rozprzestrzeniania się nowego wzorca kulturowego.

12. Lugiowie i „latenizacja” – kultura przeworska w młodszym okresie przedrzymskim.

13. Nadbałtycki eklektyzm, czyli model „latenizacji” Skandynawii i polskiego Pomorza.

14. Bastarnowie, Skirowie, Dakowie i... Prasłowianie? Ludy i kultury wschodniej Europy w II–I w. przed Chr.

Zajęcia realizowane są jako multimedialny wykład z elementami konwersatorium. Ich

bezpośrednią kontynuacją tematyczną w ramach profilu specjalizacyjnego „Archeologia epoki żelaza” są zajęcia pt. „Archeologia okresu wpływów rzymskich i

wędrówek ludów” (kod zajęć: 3101-PO-WEZL2), prowadzone w semestrze letnim.

1. Źródła pisane:

Herodot, Dzieje [księga IV: Melpomene], (tłum.) S. Hammer, Warszawa 2002.

Gajusz Juliusz Cezar, Wojna galijska, (tłum.) E. Konik, Warszawa 1978.

2. Opracowania ogólne (podręczniki):

The Past Societies...

2017a The Past Societies..., tom 3: 2000 – 500 BC [rozdziały: 8–10], (red.) U. Bugaj,

Warszawa.

2017b The Past Societies..., tom 4: 500 BC – 500 AD [rozdziały: 1–5], (red.) A. Rzeszotarska-

Nowakiewicz, Warszawa.

Wielka historia świata...

2005a Wielka historia świata, tom 2: Stary i Nowy Świat. Od rewolucji neolitycznej do

podbojów Aleksandra Wielkiego [rozdział 4], (red.) J. Śliwa, Kraków.

2005b Wielka historia świata, tom 3: Świat okresu cywilizacji klasycznych, (red.) A. Krawczuk,

Kraków.

3. Wybrane opracowania monograficzne / szczegółowe:

Bochnak T.

2014 Importy celtyckie w kulturze przeworskiej i oksywskiej na ziemiach polskich w

młodszym okresie przedrzymskim. Zróżnicowanie - drogi napływu - kontekst kulturowy,

Rzeszów.

Chochorowski J.

2014 Scytowie a Europa Środkowa – historyczna interpretacja archeologicznej

rzeczywistości, „Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego” XXXV,

9–56.

Cunliffe B.

2003 Starożytni Celtowie, Warszawa.

Gediga B.

2010 Śląsk – regionalna prowincja kultury halsztackiej, (w:) B. Gediga, W. Piotrowski (red.),

Rola głównych centrów kulturowych w kształtowaniu oblicza kulturowego Europy środkowej

we wczesnych okresach epoki żelaza, Biskupin – Wrocław, 187–218.

Grygiel M.

2015 Kultura jastorfska na Niżu Polskim. Próba określenia chronologii, zasięgu i powiązań,

„Wiadomości Archeologiczne” LXVI, 127–179.

Kneisel J.

2016 Twarze Europy – naczynia antropomorficzne późnej epoki brązu i wczesnej epoki żelaza

(w:) B. Gediga i in. (red.), Europa w okresie od VIII wieku przed narodzeniem Chrystusa do I

wieku naszej ery, 391–410.

Wołągiewicz R.

1979 Kultura pomorska a kultura oksywska, (w:) T. Malinowski (red.), Problemy kultury

pomorskiej, Koszalin, 33–69.

Woźniak Z.

2007 Rola Celtów i kultury jastorfskiej w przemianach kulturowych i etnicznych na ziemiach

Polski w 2. połowie I tysiąclecia p.n.e., (w:) L. Bakalarska (red.), Wspólnota dziedzictwa

archeologicznego ziem Ukrainy i Polski, Warszawa, 390–419.

– uporządkowana wiedza ogólna o kulturach archeologicznych okresów halsztackiego i

przedrzymskiego (lateńskiego), z uwzględnieniem podstawowej terminologii i teorii

badawczych (K_W02; K_W05);

– podstawowa wiedza o powiązaniach archeologii protohistorycznej z innymi dziedzinami

oraz dyscyplinami naukowymi z obszaru nauk humanistycznych, społecznych, przyrodniczych

i ścisłych (K_W06);

– podstawowa wiedza o głównych kierunkach rozwoju i najważniejszych nowych

osiągnięciach

w zakresie archeologii wczesnych odcinków epoki żelaza (K_W08);

– umiejętność posługiwania się podstawowymi pojęciami badawczymi i ujęciami

teoretycznymi właściwymi dla archeologii okresów halsztackiego i lateńskiego

(przedrzymskiego) (K_U09);

– umiejętność rozpoznawania zabytków z wczesnych odcinków epoki żelaza oraz wykrywania

zależności między tymi artefaktami a dawnymi procesami kulturowymi i społecznymi

(K_U10, K_U13);

– przygotowanie do wykorzystania posiadanej wiedzy i umiejętności krytycznej oceny źródeł

archeologicznych oraz świadomość konieczności konfrontowania ich z opiniami ekspertów

(K_K01; K_K04);

– świadomość złożoności kultury ludzkiej, której poznanie wymaga analizy różnych kategorii

źródeł (K_K05).

Egzamin pisemny.