Etyka i polemika: dialogowość w literaturze i badaniach literackich

proseminaria

Tematem wiodącym proseminarium jest idea dialogu w badaniach literackich, filozofii i filozofii literatury. Cel zajęć stanowi zwłaszcza wyodrębnienie i porównanie ze sobą dwóch tradycji mówienia o dialogu w związku z literaturą: dialogowego ujęcia budowy dzieła oraz dialogowego przebiegu rozumienia/interpretacji tekstu. Uczestnicy zajęć zapoznają się z najważniejszymi pracami tworzącymi te tradycje, spróbują także odnaleźć je w rozprawach reprezentujących z pozoru odmienne perspektywy badawcze. Odpowiedzą na pytanie, czy można je połączyć i co takie połączenie daje. Przeanalizują pod tym kątem wybrane przez prowadzącego teksty literackie.

Zajęcia przeznaczone są przede wszystkim dla studentów III roku filologii polskiej ze specjalizacją literaturoznawczo-językoznawczą i stanowią przygotowanie do seminarium licencjackiego.

Zajęcia dotyczą dwóch tradycji mówienia o dialogu w związku z literaturą:

a) Dialog (rozmowa) jako coś, co rozgrywa się między tekstem a czytelnikiem. Tradycja ta wyrasta z dyskursu hermeneutycznego. Zakłada podmiotowe potraktowanie obu stron aktu lektury - odbiorcy i dzieła - oraz ich współistnienie. Wiążą się z nią zwykle postulaty natury etycznej odnoszące się do uszanowania jednostkowości i odmienności tak tekstu (wraz z wpisanym weń systemem wartości estetycznych, moralnych, etc.), jak jego czytelnika.

b) Dialog jako zderzenie odmiennych, często sprzecznych kategorii w tekście literackim (języków, stylów, gatunków, wartości, czasoprzestrzeni, elementów świata przedstawionego, itp.). Tę tradycję wyprowadza się zwykle z rozważań Bachtinowskich. Jednak w trakcie zajęć postaramy się odnaleźć podobne myślenie u innych filozofów i badaczy. Szczególny nacisk położymy na aspekt poznawczy tak rozumianego dialogu (dialogowe zderzenie jako sposób odkrycia tego, co nieznane, irracjonalne, nieoczekiwane, nowe, itp.)

W pierwszej części seminarium dzięki wskazanym przez prowadzącego tekstom studenci zapoznają się z następującymi zagadnieniami:

1. Dialog (rozmowa) jako interakcja i współistnienie podmiotów w pismach M. Heideggera.

2. Tekst jako podmiot zmieniający czytelnika (H. G. Gadamer, P. Ricoeur)

3. Idea "stopienia się" czytelnika z dziełem (H. G. Gadamer)

4. Etyczne pragnienie ukazania tekstu jako czegoś jednostkowego w interpretacji pojętej jako dialog: teoria a praktyka (J. Derrida),

5. Jednostkowość tekstu jako "opór wobec teorii",

6. Dialog jako zderzenie/zestawienie/połączenie przeciwnych kategorii w dziele literackim,

7. Poznanie jako rezultat dialogu hermeneutycznego i wewnątrztekstowego. Racjonalność jako ideał rozmowy i irracjonalność sprzeczności.

8. Dialogowe zderzenie jako ogólna kategoria w wybranych rozprawach M. Bachtina, F. Nietzschego, S. Freuda, C. G. Junga, W. Szkłowskiego.

9. Dialogowe zderzenie jako przedarcie się przez zastane kategorie rozumowania i poznawania. Dialog i epifania.

10. Dialogowe przeciwieństwa a parodia i groteska.

11. Dialogowość, mimesis, ideologia (realizm i awangarda)

W drugiej części proseminarium postaramy się odpowiedzieć na następujące pytania:

1. Czy zaprezentowane wyżej tradycje można połączyć, choćby zakładając, iż przebieg lektury (dialogowej interpretacji) jest w jakiś sposób homologiczny wobec dialogowej struktury utworu? Co nam da takie połączenie?

2. Co nam to mówi o idei racjonalnego, "pokojowego" stopienia się podmiotów?

3. Co w świecie człowieka (w doświadczeniu, rozumieniu świata, w jego ocenie) zmieniają dzieła oparte na dialogowym przeciwieństwie (próba połączenia Bachtina, Nietzschego i Szkłowskiego)?

4. Co mówią nam takie dzieła o współistnieniu racjonalnego i irracjonalnego w kulturze?

5. Czy literaturę można potraktować jako pole takiego współistnienia?

Poszukując odpowiedzi na powyższe pytania będziemy posiłkować się wybranymi tekstami literackimi.

Udział studenta w zajęciach jest zaliczany na ocenę. W pierwszym semestrze jej podstawę stanowi referat przygotowany na wskazany przez prowadzącego temat (w szczególnym wypadku wyboru tematu może dokonać student). W celu uzyskania oceny bardzo dobrej uczestnik zajęć musi się wykazać dodatkowo aktywnością w dyskusji. Drugi semestr zaliczany jest na podstawie pracy napisanej na wybrany przez studenta temat mieszczący się w zakresie problematyki proseminarium.

Podstawowa literatura przedmiotu:

1. Bachtin M., Notatki z lat 1970 - 1971, w: tamże,

2. Bachtin M., Problem tekstu w lingwistyce, filologii i innych naukach humanistycznych. Próba analizy filozoficznej w: tegoż, Estetyka twórczości słownej, tłum. D. Ulicka, Warszawa 1986,

3. Bachtin M., Twórczość Franciszka Rabelais'go a kultura ludowa średniowiecza i renesansu, przeł. A. A. Goreniowie, Kraków 1975,

4. Derrida J., Sygnowane Ponge, tłum. Stanisław Cichowicz, w: Literatura Na Świecie, 1988,

5. Derrida J., Ta dziwna instytucja zwana literaturą, przeł. M. P. Markowski, w: Literatura Na Świecie 1998, z. 11/12,

6. Ernst M., Collages, przeł. Z. Bieńkowski, w: Artyści o sztuce. Od van Gogha do Picassa, wyb. i opr. E. Grabska, , H. Morawska, Warszawa, 1977;

7. Freud, S., Niesamowite, w: Pisma psychologiczne, tłum. R. Reszke, Warszawa 1997,

8. Gadamer H. G., Prawda i metoda, tłum. B. Baran, Warszawa 2004 (fragmenty),

9. Gadamer H. G., Tekst i interpretacja, przeł. P. Dehnel, w: tegoż, Język i rozumienie, wyb. i tłum. P. Dehnel, B. Sierocka, Warszawa 2003,

10. Heidegger M., Bycie i czas, tłum. B. Baran, Warszawa 2005 (fragmenty),

11. Heidegger M., Wieczorna rozmowa w rosyjskim obozie jenieckim między młodszym a starszym, w: tegoż, Rozmowy na polnej drodze, przeł. J. Mizera, Warszawa 2004,

12. Jung C. G., Psychologia i literatura, w: tegoż, Archetypy i symbole. Pisma wybrane, wyb., wstęp i tłum. J. Prokopiuk, Warszawa 1981,

13. Kristeva, J., Słowo, dialog i powieść, przeł. W. Grajewski, w: M. Bachtin, Dialog - język - kultura, red. E. Czaplejewicz i E. Kasperski, Warszawa, 1983.

14. Nietzsche F. O kłamstwie i prawdzie w pozamoralnym sensie, tłum. B. Baran, w: tegoż, Pisma pozostałe 1862 - 1875, tłum. B. Baran, Kraków 1993,

15. Nietzsche F., Narodziny tragedii albo Grecy i pesymizm, tłum. B. Baran, Kraków 1994,

16. Platon, Fedon, Uczta, tłum. W. Witwicki, edycja dowolna,

17. Ricoeur P., Przyswojenie, przeł. P. Graff, w: tegoż, Język, tekst, interpretacja, wybór i wstęp K. Rosner, tłum. P. Graff i K. Rosner, Warszawa 1989,

18. Schulz B., Mityzacja rzeczywistości, w: tegoż, Opowiadania, wybór esejów i listów, opr. J. Jarzębski, Wrocław 1989,

19. Szkłowski W. Sztuka jako chwyt, tłum. R. Łużny, w: Teoria badań literackich za granicą, t. II, cz. 3, red. S. Skwarczyńska, Kraków 1986,

20. Szkłowski W. Wskrzeszenie słowa, tłum. F. Siedlecki, w: Rosyjska szkoła stylistyki formalnej, wyb. i opr. M. R. Mayenowa, Z. Saloni, Warszawa 1970 ,

Literatura pomocnicza:

1. Banasiak B., Filozofia integralnej suwerenności. Zarys systemu Markiza de Sade, Łódź 2006, s. 151, 170, 190/191

2. Bronk A., Rozumienie, dzieje, język, . Filozoficzna hermeneutyka Hansa-Georga Gadamera, Lublin 1988,

3. Burzyńska A., Krajobraz po dekonstrukcji I, w: Ruch Literacki 1995, z. 1,

4. Carnivalizing Difference: Bakhtin and the Other, ed. by P. I. Barta, D. Shepherd, London 2001,

5. Freudenberg, O. M., Pochodzenie parodii, tłum. A. Pomorski, w: tejże, Semantyka kultury, red. D. Ulicka, wstęp W. Grajewski, Kraków 2005

6. Markowski, M. P., Czarny nurt. Gombrowicz, świat, literatura, Kraków 2004,

7. Markowski, M. P., Efekt inskrypcji. Jacques Derrida i literatura, Kraków 2003,

8. Michalski K., Heidegger i filozofia współczesna, Warszawa 1998,

9. Szlezák T. A., O nowej interpretacji platońskich dialogów, tłum. P. Domański, wybór i posłowie J. Gwiazdecka, Kęty 2005,

10. Vernant J.P., Źródła myśli greckiej, tłum. J. Szacki, Warszawa 1969,

Wybrane teksty literackie:

1. Barth J., Zagubiony w labiryncie śmiechu, przeł. M. Adamczyk-Garbowska, Warszawa 1991,

2. Gogol M., Nos, w: Opowieści, tłum. różni, opr. B. Galster, Wrocław 1972,

3. Kafka, F., Przemiana, przeł. J. Kydryński, w: Dzieła wybrane. Ameryka. Nowele i miniatury. Wyrok, Warszawa 1994,

4. Robbe-Grillet, A. Dom schadzek, przeł. W. Bieńkowska, posł. A. Ważyk, Warszawa 1967,

5. Sade D. A. F. de, Julietta. Powodzenie występku, przeł. B. Banasiak, K. Matuszewski, Kraków 2003,