Novel and Non-Fiction Literature. Relationships and Mutual Influences

Seminarium dla I roku studiów magisterskich dotyczy skomplikowanego związku i wzajemnego oddziaływania powieści (a więc gatunku częściowo przynajmniej opartego na fikcji) oraz form dokumentarnych, zarówno tych wielkich (reportaż, pamiętnik, biografia), jak i drobnych (np. komentarz, wpis, list). Spróbujemy odpowiedzieć na pytanie, w jakich okolicznościach i w jakim celu powstawały i powstają nadal swoiste hybrydy łączące na różne sposoby elementy strukturalne dwóch gałęzi pisarstwa: fikcjonalnego i niefikcjonalnego. Jaką w tym rolę odgrywają zmieniające się formy komunikacji literackiej - od prasy i książki po internet

W swojej głośnej pracy "Metahistory" z 1973 roku Hayden White przekonywał, że dziewiętnastowieczne pisarstwo historyczne zawdzięczało bardzo wiele schematom literackim: romansowi, tragedii, komedii i satyrze. Nie będąc pierwszym, który zwrócił uwagę na fabularny i narracyjny wymiar rekonstrukcji faktów (dużo wcześniej dokonał tego Friedrich Nietzsche, a w 1967 Roland Barthes), należał on do tych badaczy drugiej połowy minionego stulecia, którzy w dyskusji współczesnej najmocniej przyczynili się do podważenia ostrej granicy między fikcją i niefikcją.

Nie będziemy niepotrzebnie powtarzać drogi amerykańskiego zbuntowanego mediewisty, ale trochę pójdziemy jego tropem. Zapytamy, w jakie związki wchodziły i wchodzą ze sobą rozmaite formy literatury dokumentarnej i powieść. A związki są to – ogólnie rzecz biorąc – dwojakiego rodzaju. Z jednej strony (zwłaszcza w ostatniej ćwierci dziewiętnastego stulecia) powieść wiele czerpała z form publicystycznych, z drugiej – poczynając przynajmniej od dwudziestolecia międzywojennego – to niektóre gatunki dokumentarne na różne sposoby (narracja, schematy fabularne, tematyka, postać) przetwarzają elementy powieściowe. Po co? Na co? W jakim celu? Czy dawni powieściopisarze chcieli w ten sposób osiągnąć mocniejszy „efekt rzeczywistości”, a późniejsi dziennikarze, biografowie robili to dla zwykłej atrakcji, dla przyciągnięcia czytelnika? A może po prostu ani jedni, ani drudzy nie umieli, nie mogli inaczej?

W czasie pierwszego roku seminarium chciałbym, żebyśmy zajęli się związkami powieści i prasy ze szczególnym uwzględnieniem koronnego gatunku prasowego, jakim był/jest reportaż (ale przyjrzymy się również interakcji powieści z felietonem, kroniką, wpisem na internetowym blogu czy internetowym komentarzem). Może uda nam się odkryć, że bardzo stare, często wręcz archaiczne formy opowieści (jak powieść drogi, romans łotrzykowski), w zasadzie nie tworząc już nowych własnych egzemplarzy (jakim były przykładowo "Przypadki Idziego Blasa" Lesage’a w wieku XVIII), kształtują po dziś dzień niejako w ukryciu inne gatunki (jak właśnie reportaż). Stanowią więc literacką matrycę organizującą tekst dokumentarny. Albo też konkretne utwory literackie oparte na fikcji stanowią tło dla również konkretnych tekstów dokumentarnych (często bardzo ważnych w historii piśmiennictwa). A jest to o tyle ciekawe, że – o czym świadczy wiele recenzji i prac krytycznych – żądanie przedstawiania „prawdy”, możliwie czystej, niezapośredniczonej reprezentacji, wolnej od uprzedzeń i schematów poznawczych stanowi dla wielu wciąż podstawowe kryterium oceny reportażu, (auto)biografii itp.

Obszar, po którym będziemy się poruszali, tworzy zarówno powieść i prasa „papierowe” (ostatnia ćwierć XIX wieku i wiek XX), jak twórczość internetowa współczesna. Ta ostatnia prowokuje do osobnego pytania: czy sieć wprowadza rzeczywiście nowe jakości w historię relacji powieść – pisarstwo non-fiction, czy też wzmacnia jedynie lub co najwyżej rekonfiguruje tendencje znane może od dawna.

Gatunek literacki – bo będzie to seminarium także o gatunkach, o ich działaniu i roli w naszym widzeniu świata – będziemy traktowali, by tak rzec, kulturowo: nie jako wyłącznie formę tekstową, ale jako pewien obraz świata, jego wyraźne wartościowanie, hierarchizację itp.

Część A: Powieści i reportaże

• Bolesław Prus, Lalka, (wydanie dowolne), stąd wskazane rozdziały i ich pierwodruki w „Kurierze Codziennym” w latach 1887-89

Bolesław Prus, Kroniki (fragmenty wskazane przez prowadzącego)

• Bolesław Prus, Faraon (najlepiej wydanie z roku 2014 w opracowaniu A. Niwińskiego). Stąd wybrane rozdziały i ich pierwodruki w „Tygodniku Ilustrowanym” (1895-96).

Henryk Sienkiewicz, Listy z Afryki, opr. D. Stępniewska, Warszawa 1956

Anna z Szawłowskich Neumanowa, Obrazy z życia na Wschodzie. 1879 – 1893, opr. A. Grzeszczuk, Warszawa 2010

Kto nie widział Kairu, nie widział piękności świata... Egipt w relacjach prasowych polskich podróżników w drugiej połowy XIX w., wstęp i opr. Leszek Zinkow, Kraków 2011, s. 178/179.

• H. Sienkiewicz, Listy z Ameryki [może być również pierwodruk w „Gazecie Polskiej” z lat 1876-78]

• Stefan Marusieński, Podróż do Morza Czerwonego, „Wędrowiec” 1885, nr 27-53

• Antoni Sobański, Cywil w Berlinie, [1934], Warszawa 2006. Pierwodruk prasowy: „Wiadomości Literackie”: Niemcy po przewrocie, 1933, nr 27-34; a także: Niemcy po roku, 1934, nr 25, 29, 31; Wrażenia norymberskie, 1936, nr 42, 44.

• Ksawery Pruszyński, W czerwonej Hiszpanii [1939], wydania: 1985, 1997

Pierwodruk prasowy: Listy z Hiszpanii, „Wiadomości Literackie” 1936, nr 47, 49, 52, 53; 1937, nr 6, 8, 9, 10, 11; W zielonym Euzkadi, „Wiadomości Literackie” 1937, nr 14, 15.

• Melchior Wańkowicz, Na tropach Smętka [1936], wydanie dowolne

Pierwodruk prasowy w „Kurierze Porannym” w latach 1935-36

Literacka matryca opisywania Warmii i Mazur (powieść drogi, Krzyżacy Sienkiewicza).

• Krzysztof Kąkolewski, Co u pana słychać, Warszawa 1975 i nast.

• Ryszard Kapuściński, Cesarz

Wydanie książkowe (dowolne)

Pierwodruk prasowy (jako Trochę Etiopii), w: „Kultura” (warszawska) 1978, nr 8- 27

Teresa Krzemień, Przypowieść z pierwszych stron gazet [recenzja z inscenizacji teatralnej Cesarza w reżyserii Jerzego Hutka dla Teatru im. Stefana Jaracza w Łodzi w 1978 roku], w: „Kultura” (warszawska) 1979, nr 3

Przedstawienie teatralne Cesarz w reżyserii Jerzego Hutka w Teatrze Powszechnym w Warszawie (wersja zarejestrowana dla Teatru Telewizji z 1981 roku)

Konteksty literackie:

Franz Kafka, Proces

W. Gombrowicz, Transatlantyk

Gabriel Garcia Marquez, Jesień patriarchy [pierwodruk: 1975]

• R. Kapuściński, Szachinszach

Wydanie książkowe (dowolne)

Pierwodruk prasowy: „Kultura” (warszawska) 1979, nr 30 – 44 (jako Katharsis) oraz 1981, nr 30-33 (jako Martwy płomień)

R. Kapuściński, Notatki z wybrzeża, „Kultura” (warszawska) 1980, nr 37

Hanna Hartwig, Zły rok dla dyktatorów, „Kultura” (warszawska) 1979, nr 51/52

• Ryszard Kapuściński, Heban (wydanie dowolne).

• Andrzej Stasiuk, Opowieści galicyjskie, wydania różne

Pierwodruk prasowy: „Tygodnik Powszechny” 1993, nr 11, 24, 28, 31, 45; 1994, nr 15, 17, 20, 25, 32, 38; 1995, nr 9, 19, 33

• Jacek Hugo-Bader, Biała gorączka, Wołowiec 2009 i nast.

• Ziemowit Szczerek, Przyjdzie Mordor i nas zje, czyli Tajna historia Słowian, Kraków 2013,

• Włodzimierz Kalicki, Zdarzyło się, Warszawa 2014 (Wybrane pierwodruki prasowe w „Dużym Formacie”)

• Sylwia Chutnik, Cwaniary, Warszawa 2012 i nast. (pierwodruk na blogu w serwisie iwoman.pl dostępny w archiwum internetowym)

Wojciech Chmielarz, Prosta sprawa (powieść publikowana w serwisie Facebook, marzec-maj 2020)

• Reportaże w serwisie internetowym outride.rs/pl

Teksty pomocnicze do części A:

Miguel Cervantes, Don Kichot

Anonim, Łazik z Tormesu

Alain Rene Lesage, Przypadki Idziego Blasa

Alain Rene Lesage, Diabeł kulawy

Laurence Sterne, Podróż sentymentalna

Johann Wolfgang von Goethe, Lata wędrówki Wilhelma Meistra

Jan Potocki, Rękopis znaleziony w Saragossie

Joseph Conrad, Jądro ciemności

Część B: literatura przedmiotu:

• Bolesław Prus, "<Ogniem i mieczem>, powieść z dawnych lat Henryka Sienkiewicza", "Kraj" 1884, nr 28-30

• Aleksander Wat, "Reportaż jako rodzaj literacki", "Miesięcznik Literacki" 1930, nr 7

• Konstanty Troczyński, "Estetyka literackiego reportażu", w: tegoż, "Od formizmu do moralizmu. Szkice literackie", Poznań 1935

• Wacław Kubacki, "Zmierzch reportażu", "Tygodnik Ilustrowany" 1937, nr 34

• Marian Promiński, "Powieść i nowela reportażowa", w: "Skamander" 1935, z. 58.

• Tadeusz Breza, "Dwugłos o B. Micińskim" (razem z Kazimierzem Wyką), w: "Ateneum" 1938, nr 2.

• Stefania Skwarczyńska, "O pojęcie literatury stosowanej", w: "Pamiętnik Literacki" 1931,

• Michaił Bachtin, Formy czasu i czasoprzestrzeni w powieści [1937-38], w: tegoż, Problemy literatury i estetyki, tłum. W. Grajewski, Warszawa 1982

• Benjamin W., Dzieło sztuki w dobie reprodukcji technicznej [1936], w: tegoż, Anioł historii: eseje, szkice, fragmenty, tłum. K. Krzemieniowa, H. Orłowski, J. Sikorski, Poznań 1996.

• Benjamin W., O kilku motywach u Baudelaire’a [1939], tłum. B. Surowska, w: „Przegląd Humanistyczny” 1970, z. 5,

• Benjamin W., Paryż II Cesarstwa według Baudelaire’a [1937-38], w: tegoż, Twórca jako wytwórca: eseje i rozprawy, tłum. H. Orłowski, J. Sikorski, Poznań 1975.

• Krzysztof Kąkolewski, Reportaż, w: Teoria i praktyka dziennikarstwa. Wybrane zagadnienia. Praca zbiorowa, Warszawa 1964

• Krzysztof Kąkolewski, Wokół estetyki faktu, w: Studia estetyczne, t. 2, Warszawa 1965

• Jacek Maziarski, Anatomia reportażu, Kraków 1966

• Czesław Niedzielski, O teoretycznoliterackich tradycjach prozy dokumentarnej, Toruń 1966,

• Michał Głowiński, Parodia konstruktywna (o „Poronografii” Gombrowicza), w: tegoż, Gry powieściowe, Warszawa 1973

• Janusz Lalewicz, Komunikacja językowa i literatura, Wrocław 1975, stąd: Rozdział II „Książka” oraz Rozdział III „Czasopisma. Prasa jako środek masowego przekazu”

• Janusz Lalewicz, Mechanizmy komunikacyjne „twórczej zdrady”, „Teksty” 1974, nr 6,

• Zbigniew Jarosiński, Tekst użytkowy i tekst literacki w XIX wieku, „Teksty” 1975, z. 4,

• Umberto Eco, Eugeniusz Sue. Socjalizm i pocieszenie, w: tegoż, Superman w literaturze masowej [1976], przeł. Joanna Ugniewska, Warszawa 1996,

• Jerzy Jarzębski, Kariera autentyku, w: Studia o narracji, red. J. Sławiński, Wrocław 1982

• Ryszard Nycz, Sylwy współczesne, Wrocław 1984 i nast.

• Grzegorz Grochowski, Hybrydy tekstowe, Wrocław 2000, Toruń 2014

• Maciej Maryl, Życie literackie w sieci, Warszawa 2015

• Maciej Maryl "Startup literacki. Blog a powieść w odcinkach na przykładzie pierwowzoru „Cwaniar” Sylwii Chutnik.", w: Teksty kultury uczestnictwa, red. Dąbrówka, A., Maryl, M., Wójtowicz, A., Warszawa: Wydawnictwo IBL PAN, 2016

• Anna Jakubas, Reportaż wirtualny. Nowe dziennikarstwo internetowe, w: "Literatura bez fikcji. Między sztuką a codziennością", Warszawa 2018.

Po zakończeniu I roku seminarium student/studentka:

-potrafi sporządzić samodzielnie bibliografię z wybranego zagadnienia,

- zna podstawowe zagadnienia z zakresu historii i teorii powieści ostatnich 150 lat,

- zna podstawową problematykę związaną z historią i teorią form dokumentarnych tego okresu,

- potrafi wskazać wzajemne zależności między tymi gatunkami, wraz z ustrukturyzowaniem tych zależności poprzez kontekst historyczny, a także publikacyjny (książka-czasopismo),

- potrafi samodzielnie formułować problemy związane z tematyką seminarium,

Warunkiem zaliczenia I semestru będzie przedstawienie krótkiego referatu na temat tekstu naukowego wskazanego przez prowadzącego zajęcia

Warunkiem zaliczenia II semestru będzie przedstawienie referatu wprowadzającego ważne dla jakichś zajęć zagadnienia, a także pod koniec przedstawienie tematu pracy magisterskiej wraz z podstawową bibliografią.