How can literature know everything? Dimensions of encyclopedism, arcanes of demiurgy, frontiers of fiction

Seminarium poświęcone jest literackiemu encyklopedyzmowi w jego rozlicznych (czasowo, gatunkowo) odsłonach, gestom oraz strategiom encyklopedycznym fabularyzowanym, wykonywanym i realizowanym w domenie fikcji, na kartach powieści, opowiadań, w poematach i esejach.

Bywa, że literatura chce (po)wiedzieć wszystko. Bywa, że wszystko wie i wypowiada. Bywa, że – starając się – nie jest w stanie objąć i wypowiedzieć całości wszystkiego.

Co to znaczy, być (literackim, artystycznym) podmiotem encyklopedycznym (na którymkolwiek z pięter formalnej konstrukcji utworu)? Jakie strategie narracyjne i retoryczne są wykorzystywane do literackiego wypowiadania całości? Gdzie przebiega granica między faktycznością wiedzy a jej fabularyzacją? A także, jak to się dzieje, że całość – gdy znarratywizowana, sfabularyzowana – nieoczekiwanie podwaja się bądź nieuchronnie rozpada?

Marsilio Ficino pisał w „Theologia Platonica” (1570), że dzieło sztuki nie jest pod względem zamysłu różne od dzieła natury, oba są wytworami artystycznych zdolności (artis ingenium), zaś twórca oraz stwórca za nimi kryjący się mają dostęp do analogicznych mocy, do tej samej demiurgicznej potencji. Człowiek ma umysł „taki sam prawie jak Stwórca niebios i […] mógłby on w pewnym sensie zbudować niebiosa, gdyby dostał odpowiednie przyrządy i niebiańską materię, jako że buduje je już teraz, a choć z innej materii, to jednak bardzo podobne, co do sposobu urządzenia” (tłum. P. Salwa).

Z kolei Francis Bacon, szkicując w „Novum Organum” (1620) metodologiczne podwaliny (wczesno)nowoczesnej nauki, odnotowywał, że należy „przygotować zbiór czy częściową historię naturalną wszystkich dziwów i cudacznych płodów natury, wszystkiego wreszcie, co w naturze jest nowe, rzadkie i niezwykłe. […] przygotować zbiór, czyli szczegółową historię wielkich, mistrzowskich i najbardziej doskonałych dzieł w każdej [ze – ŁW] sztuk […] Ponadto wszystko, co dotychczas poznano i co znalazło praktyczne zastosowanie, zostanie przedstawione w szczegółowych historiach poszczególnych umiejętności” (tłum. J. Wikarjak).

Między tymi dwoma biegunami: rozpoznaniem demiurgicznej mocy oraz gestem zmierzającym do zebrania, objęcia i przedstawienia wszystkiego – przychodzi na świat nowoczesny encyklopedysta, rodzi się nowoczesny encyklopedyzm (w obu przypadkach przymiotnik „nowoczesny” może być wyposażony w przedrostek „po-”). I dotyczy to nie tylko encyklopedii naukowych, kompendiów wiedzy wszelakiej, dotyczy również gestów oraz strategii encyklopedycznych fabularyzowanych, wykonywanych i realizowanych w domenie fikcji, na kartach powieści, opowiadań, w poematach i esejach.

Wyliczenia, katalogi i otchłań wiedzy encyklopedycznej Panurga (oraz Taumastesa) – przedstawione w księgach pantagruelicznych F. Rabelais’go; rozsadzające klasycyzm „powiedzieć wszystko” D.A.F. de Sade’a; wielorybnicze ekscerpty i komentarze pod-pod-bibliotekarza w H. Melville’a „Moby Dicku”; rozpięte między „Spróbujmy!” i „wszystko rozpadło im się w rękach” frenetyczne praktyki Bouvarda i Pécucheta (G. Flaubert); obiegi strukturalnych sprzęgnięć, odbić, zapętleń i zerwań w utworach J.L. Borgesa, St. Lema, M. Pavića, R. Bolaño czy D.F. Wallace’a – to tylko niektóre z dziwnych przypadków literackiego żywiołu encyklopedyzmu. Bywa, że literatura chce (po)wiedzieć wszystko. Bywa, że wszystko wie i wypowiada. Bywa, że – starając się – nie jest w stanie objąć i wypowiedzieć całości wszystkiego.

Seminarium poświęcone jest literackiemu encyklopedyzmowi w jego rozlicznych (czasowo, gatunkowo) realizacjach. Jakie strategie narracyjne i retoryczne są wykorzystywane do literackiego wypowiadania całości? Gdzie przebiega granica między faktycznością wiedzy a jej fabularyzacją? A także, jak to się dzieje, że całość – gdy znarratywizowana, sfabularyzowana, to znaczy wyartykułowana – nieoczekiwanie podwaja się bądź nieuchronnie rozpada?

Co to znaczy, być (literackim, artystycznym) podmiotem encyklopedycznym (na którymkolwiek z pięter formalnej konstrukcji utworu)? Platon dowodził, że pierwszym artystą był demiurg, który stworzył materialny świat jako odbicie, kopię innego, prawdziwszego, idealnego świata prawzorów. Św. Tomasz z Akwinu opisywał domenę stworzenia jako (wtórnie istniejący) produkt Boga Wielkiego Architekta. Gdy do tego grona dołącza szkocki empirysta epoki oświecenia, patron naukowego pozytywizmu, David Hume („Świat jest być może prymitywnym szkicem jakiegoś dziecinnego boga, który porzucił go nie ukończywszy, zawstydzony własną nieudolnością”, tłum. A. Hochfeldowa), nie sposób nie zadać pytania, czy przypadkiem nie chwytamy oto zastanawiającego łańcucha (s)twórczych gestów, łączącego pogańskiego demiurga, chrześcijańskiego Boga i każdego poszczególnego encyklopedystę (bez różnicy: realnego czy literackiego, faktycznego czy fikcyjnego). Łańcucha, między którego ogniwami dochodzi do transferu demiurgicznej potencji, mocy pozwalającej powoływać do istnienia światy i wypowiadać je w całości, wypowiadać wszystko.

Musimy też zadać pytanie, czym sprawność/ nieudolność (niepotrzebne skreślić) encyklopedysty różni się od sprawności bądź nieudolności każdego, jakiegokolwiek innego stwórcy czy demiurga. Wszak działalność ich wszystkich okazuje się podobna.

Lektury na poszczególne zajęcia będą wybierane w zależności od przebiegu spotkań. Każdorazowo stanowić będą przedmiot analiz, ale też dla osób uczestniczących w seminarium - w założeniu - punkt wyjścia dla dalszych poszukiwań literaturoznawczych. Poniżej lista wybranych tekstów źródłowych:

- Atenajos, "Uczta mędrców", przeł. K. Bartol, J. Danielewicz, Poznań, Wydawnictwo Poznańskie, 2010

- F. Bacon, „Nowa Atlantyda i Z Wielkiej Odnowy”, przeł. W Kornatowski, J. Wikarjak, Warszawa 1995

- R. Bolaño "Literatura faszystowska w obu Amerykach", przeł. T. Pindel, Warszawa: Warszawskie Wydawnictwo Literackie MUZA, 2012

- J.L. Borges, "Fikcje", przeł. A. Sobol-Jurczykowski, St. Zembrzuski, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 2019

- J.L. Borges, "Zoologia fantastyczna", przeł. Z. Chądzyńska, Warszawa: Czytelnik, 1983

- L. Buczkowski, "Młody poeta w zamku. Opowiadania", Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1976

- Th. Campanella, „Miasto Słońca”, przeł. L. i R. Brandwajnowie, Warszawa 1994

- „Encyclopædia Acephalica”, ed. G. Bataille [oraz] „Encyclopædia Da Costa”, ed. R. Lebel, I. Waldberg, transl. I. White, London: Atlas Press, 1995

- G. Flaubert, "Bouvard i Pécuchet", przeł. W. Rogowicz, Warszawa: Wydawnictwo Sic!, 2012

- G. Flaubert, "Słownik komunałów", przeł. J. Gondowicz, Kraków-Warszawa: Fundacja "brulionu", 1992

- J. Gondowicz, „Zoologia fantastyczna uzupełniona (uzupełniona)”, Warszawa 2007

- [J. Limon], "Wieloryb. Wypisy źródłowe", Gdańsk: Tower Press, 1998

- H. Melville, "Moby Dick, czyli biały wieloryb", przeł. B. Zieliński, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 2018, t. I-II

- P.P. Pasolini, „Salò, czyli 120 dni Sodomy”, 1975

- M. Pavić, "Słownik Chazarski. Powieść-leksykon w stu tysiącach słów", przeł. E. Kwaśniewska, D. Circlić-Straszyńska, Warszawa: tCHu, 1993

- J. Potocki, "Rękopis znaleziony w Saragossie", oprac. F. Rosset, D. Triare, przeł. A. Wasilewska, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2015

- F. Rabelais, "Gargantua i Pantagruel", przeł. T. Żeleński (Boy), Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1988, t. I-II

- D.A.F. de Sade, „Sto dwadzieścia dni Sodomy, czyli szkoła libertynizmu”, przeł. B. Banasiak, K. Matuszewski, Kraków 2002 [brak nazwy wydawnictwa]

- L. Sterne, "Życie i myśli J.W. Pana Tristrama Shandy", przeł. K. Tarnowska, przejrz. W. Chwalewik, Warszawa: Czytelnik, 1974, t. I-II

- E. Vila-Matas, "Bartleby i spółka", przeł. A. Topczewska, Warszawa: Warszawskie Wydawnictwo Literackie MUZA, 2007

WIEDZA

Absolwent zna i rozumie:

- specyfikę wpływu filozofii i literatury na kształtowanie się obrazu tradycji literackiej (w jej aspekcie encyklopedycznym)

- aparat terminologiczny i pojęciowy oraz metody naukowe pozwalające na prowadzenie badań nad literaturą

- stan badań podejmujących teoretyczną refleksję nad literackim encyklopedyzmem

- kierunki rozwoju i stanowiska współczesnych koncepcji literaturoznawczych i filozoficznych podejmujących kwestię encyklopedyzmu

- dynamikę rozwojową zjawisk literackich i kulturowych charakteryzujących się długim trwaniem, zwłaszcza w zakresie literackiego encyklopedyzmu

- historyczne przejawy włączania w obręb literatury encyklopedycznych modeli wiedzy

UMIEJĘTNOŚCI

Absolwent potrafi:

- wykorzystać zdobytą wiedzę do identyfikowania luk w stanie badań oraz prowadzenia własnych badań literaturoznawczych

- przeprowadzić analizę i interpretację dzieła literackiego w sposób adekwatny do tradycji literackiej, filozoficznej, estetycznej etc., w obrębie której ono powstało lub do której nawiązuje

- posługiwać się terminologią z zakresu estetyki, poetyki i historii literatury, w sposób dostosowany do potrzeb prowadzonych badań

- przeprowadzić krytykę źródła oraz rekonstruować na podstawie jego analizy obraz epoki

- w dyskusji dotyczącej dzieła literackiego dobierać argumentację uwzględniającą tradycje, z jakich to dzieło wyrasta; kontekst kulturowy, społeczny, polityczny etc., w jakim powstało

- czytać, interpretować i analizować teksty literackie oraz dyskursywne, uwzględniając ich kontekst historyczny, kulturowy

KOMPETENCJE SPOŁECZNE

Absolwent jest gotowy do:

- respektowania znaczenia tradycji literackiej w życiu społecznym oraz własnej działalności naukowej, oświatowej lub publicystycznej

- podejmowania działań w celu zachowania oraz pielęgnowania tradycji filozoficznych, artystycznych, światopoglądowych

- planowania i realizowania zadań badawczych

- doceniania znaczenia refleksji humanistycznej w formowaniu więzi społecznych, samodzielnego nabywania wiedzy z zakresu studiowanej dyscypliny naukowej i budowania warsztatu pracy filologa

- obecność oraz aktywność podczas zajęć

- przygotowanie referatu/ wprowadzenia do zadanej lektury; przygotowanie pracy magisterskiej

- napisanie pracy zaliczeniowej

- sporządzenie konspektu oraz wstępnej bibliografii pracy magisterskiej i/lub kompletnej pracy magisterskiej

Dopuszczalne są dwie nieobecności podlegające usprawiedliwieniu.