In the Circle of Senses: Sensory representation in Early Modern and Enlightenment Literature

Seminarium poświęcone jest problematyce zmysłowości w literaturze, poetyce, teorii literackiej epok dawnych i doby oświecenia. Przedmiot dyskusji i analiz stanowią poetyckie przedstawienia zmysłów i cielesności oraz teoretyczne wypowiedzi autorów polskich i europejskich, dotyczące udziału percepcji sensualnej w procesie tworzenia, relacji zmysłów i imaginacji, poetyckich i retorycznych strategii oddziaływania na sensorium i wyobraźnię odbiorcy, konwencji przedstawień zmysłowo sugestywnych.

Tematyka seminarium oscylować będzie wokół trzech powiązanych zagadnień:

1) reprezentacji zmysłów oraz przedstawień ciała i cielesności w tekstach literackich,

2) teoretycznych refleksji na temat roli percepcji zmysłowej w procesie artystycznej kreacji, zmysłowych aspektów tworzenia poezji oraz udziału zmysłów w percepcji estetycznej

3) retorycznych i poetyckich figur, zalecanych w dawnych retorykach i poetykach normatywnych jako metody wizualizacji i uzmysławiania języka – realizowania malarskich ambicji sztuki poetyckiej według zasady „ut pictura poesis”.

Dyskusje wokół wybranych tekstów odpowiedzieć powinny na pytanie o różnice zmysłowego potencjału utworów reprezentatywnych dla dominujących prądów i poetyk: klasycyzmu, manieryzmu, sentymentalizmu, rokoka oraz zasadniczych tendencji: petrarkizmu i antypetrarkizmu, préciosité, poezji metafizycznej, marinizmu. Sensualizm śledzony więc będzie w tekstach przynależących do różnorakich tradycji i konwencji: w wypowiedziach teoretycznych, poezji miłosnej i dewocyjnej, w epice, literaturze błazeńskiej, wyrafinowanych eksperymentach konceptystycznych, literaturze „salonowej”, w twórczości kobiet. Teksty do analizy mogą zaproponować także uczestniczki i uczestnicy seminarium.

Celem refleksji ma być odpowiedź na następujące pytania: 1) które ze zmysłów są w dawnej literaturze „nobilitowane” i uprzywilejowane, a które marginalizowane w zależności od poetyki utworów i estetycznych preferencji autorów i autorek? 2) która doktryna literacka/ który nurt sprzyja reprezentacjom zmysłów i przedstawieniom cielesności? 3) czy istnieją gatunki szczególnie podatne na nasycenie zmysłowością? 4) jakie figury retoryczne i tropy poetyckie budują sensualizm dawnych tekstów literackich?

Zakres tematów:

1. Zmysły w antycznej „psychologii” i poetyce – mimesis Arystotelesa

2. Klasycyzm Horacego i historia idei „ut pictura poesis”

3. Retoryczne strategie zmysłowości – deskrypcja, ekfraza, ewidencja

4. Zmysły i „rozkosze wyobraźni” – somatyczne aspekty teorii twórczości od renesansu do Josepha Addisona

5. Humory, melancholia i twórczość – od Pseudo-Arystotelesa do oświecenia

6. „Oko duszy”, pneuma, czarna żółć i wino – somatyczne aspekty estetyki Marsilia Ficina oraz ich echa w renesansowej krytyce literackiej i teorii sztuki

7. Sensualizm poezji petrarkizmu i antypetrarkizmu

8. Zmysłowość i somatyka w twórczości poetek-petrarkistek (Gaspara Stampa, Veronica Franco)

9. Cielesność jako podstawa błazeńskiej karykatury i groteski (literatura sowizdrzalska)

10. Mimetyzm i sensualizm renesansowej epiki (Lodovico Ariosto i Torquato Tasso pod piórem Piotra Kochanowskiego )

11. Erotyka i mistyka – zmysłowość barokowej twórczości religijnej

12. Poezja pięciu zmysłów – hedonizm i sensualne prowokacje marinizmu (Giambattista Marino i Jan Andrzej Morsztyn)

13. Próby sensualizmu w poezji kobiet XVII i XVIII wieku (Anna ze Stanisławskich Zbąska, Elżbieta Drużbacka, Konstancja Benisławska)

14. Natura, imaginacja, piękno – poszukiwanie refleksji o zmysłowości poezji w teorii klasycyzmu Franciszka Ksawerego Dmochowskiego

15. Oświeceniowe wariacje na temat „ut pictura poesis” (oda Do malarstwa A. Naruszewicza i pikturalne ambicje poezji opisowej)

16. Poznanie zmysłowe i czułość w teoretycznym ujęciu Franciszka Karpińskiego

17. Sensualizm i melancholia literatury sentymentalizmu (Franciszek Karpiński, Franciszek Dionizy Kniaźnin, Maria Wirtemberska)

18. Styl, gust czy postawa? Jak rozumieć rokoko? Specyfika zmysłowości w wersji rokokowej

19. Czuły smak, wyobraźnia i „delikatny” geniusz – koncepcja gustu Józefa Szymanowskiego

20-30. Zagadnienia związane z tematyką prac licencjackich, dyskusje wokół metodologii, koncepcji i konspektów rozpraw.

TEKSTY

Antologia angielskiej poezji metafizycznej XVII stulecia, oprac. S. Barańczak, Warszawa 1991.

Antologia literatury sowizdrzalskiej XVI i XVII wieku, oprac. S. Grzeszczuk, Wrocław 1985.

ARIOSTO Ludovico, Orland szalony, przeł. P. Kochanowski, oprac. R. Pollak, Wrocław 1965.

ARYSTOTELES, O duszy, O zmysłach i ich przedmiotach, przekł., wstęp i komentarz P. Siwek, w: Arystoteles Dzieła wszystkie, t. 3, Warszawa: PWN 1992.

ARYSTOTELES, Retoryka. Retoryka dla Aleksandra. Poetyka, przeł., wstępem i komentarzem opatrzył H. Podbielski, Warszawa: PWN 2004.

BENISŁAWSKA Konstancja, Pieśni sobie śpiewane, oprac. T. Chachulski, Warszawa 2000.

Europejskie źródła myśli estetyczno-literackiej polskiego oświecenia. Antologia wypowiedzi pisarzy francuskich, niemięckojęzycznych i angielskich 1674-1810, oprac. T. Kostkiewiczowa, Z. Goliński, Warszawa 1997.

GRACIÁN BALTASAR, Sztuka geniuszu. Traktat o koncepcie wraz z antologią poezji hiszpańskiego Siglo de Oro, przekład i opracowanie Piotr Sobolczyk, Warszawa: Instytut Badań Literackich PAN 2020.

HORACY, List do Pizonów, w: Trzy poetyki klasyczne. Arystoteles, Horacy Pseudo-Longinos, przeł. i oprac. Tadeusz Sinko, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich 1951.

KARPIŃSKI Franciszek, Poezje wybrane, oprac. T. Chachulski, Wrocław 1997.

KNIAŹNIN Franciszek Dionizy, Wiersze wybrane, oprac. A. Guzek, Warszawa 1981.

Lyric Poetry by Women of the Italian Renaissance, ed. V. Cox, The John Hopkins University Press 2013.

MARINO Giambattista, Adon, przeł. Anonim, oprac. L. Marinelli i K. Mrowcewicz, Rzym – Warszawa 1993.

Oświeceni o literaturze. Wypowiedzi pisarzy polskich 1740-1800, oprac. T. Kostkiewiczowa, Z. Goliński, Warszawa 1993.

PETRARCA Francesco, Drobne wiersze włoskie (Rerum vulgarium fragmenta), red. P. Salwa, Gdańsk 2006.

PETRARCA Francesco, Wybór pism, oprac. K. Morawski, Wrocław 1983.

POETYKA OKRESU RENESANSU. Antologia, wybór, wstęp i oprac. Elżbieta Sarnowska-Temeriusz, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich 1982.

RIPA Cesare, Ikonologia, przełożył Ireneusz Kania, Kraków: Universitas 1998.

SARBIEWSKI Maciej Kazimierz, De perfecta poesi, sive Vergilius et Homerus. O poezji doskonałej czyli Wergiliusz i Homer, przełożył Marian Plezia, opracował Stanisław Skimina, Wrocław: Zakład im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk 1954.

Teoretycy, artyści i krytycy o sztuce 1700-1870, wybór, przedmowa i komentarz E. Grabska, M. Poprzęcka, Warszawa 1974.

Teoretycy, historiografowie i artyści o sztuce 1600-1700, wybór i oprac. Jan Białostocki, red. naukowa i uzup. Maria Poprzęcka, Antoni Ziemba, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 1994.

Teoretycy, pisarze i artyści o sztuce 1500-1600, wybór i oprac. Jan Białostocki, Gdańsk: Słowo/obraz terytoria 2007.

WIRTEMBERSKA Maria, Malwina, czyli domyślność serca, oprac. W. Billip, Warszawa 1978.

Źródła wiedzy teoretycznoliterackiej w dawnej Polsce. Średniowiecze-Renesans-Barok, wybór, wstęp i oprac. M. Cytowska, T. Michałowska, Warszawa 1999.

OPRACOWANIA

ACKERMAN Diane, Historia naturalna zmysłów, Warszawa 1994.

ABRAMS Meyer Howard, Zwierciadło i lampa. Romantyczna teoria poezji a tradycja krytycznoliteracka, przeł. M. B. Fedewicz, Gdańsk: Słowo/obraz terytoria 2003.

AUERBACH Erich, Mimesis. Rzeczywistość przedstawiona w literaturze Zachodu, przeł. Z. Żabicki, Warszawa 2004.

FISCHERÓWNA Róża, Samuel Twardowski jako poeta barokowy, Kraków 1931.

GOSTYŃSKA Dorota, Retoryka iluzji. Koncept w poezji barokowej, Warszawa: IBL PAN 1991.

HANUSIEWICZ Mirosława, Święte i zmysłowe w poezji religijnej polskiego baroku, Lublin 1998.

Historia ciała, tom 1: Od renesansu do oświecenia, przeł. T. Stróżyński, Gdańsk 2015.

JĘDRZEJEWSKI Tomasz, Blednący atrament. Polskie rokoko literackie lat 1795-1830 na tle europejskim, Warszawa 2022.

KLIBANSKY Raymond, PANOFSKY Erwin, SAXL Fritz, Saturn i melancholia. Studia z historii, filozofii, przyrody, medycyny, religii oraz sztuki, przekład Anna Kryczyńska, Kraków: Universitas 2009.

KOSTKIEWICZOWA Teresa, Echa „Triumfów” Petrarki w poezji staropolskiej i oświeceniowej, „Zagadnienia Języka Artystycznego” 2004, z. 3.

KOSTKIEWICZOWA Teresa, Klasycyzm, sentymentalizm, rokoko. Szkice o prądach literackich polskiego Oświecenia, Warszawa 1975.

KOTARSKA Jadwiga, Antypetrarkizm w literaturze staropolskiej, w: Literatura staropolska i jej związki europejskie, red. J. Pelc, Wrocław 1973.

KOTARSKA Jadwiga, Petrarkizm w poezji polskiego renesansu i baroku, w: Studia porównawcze o literaturze staropolskiej, red. T. Michałowska, J. Ślaski, Wrocław 1980.

KRZYWY Roman, Ekfraza w: Słownik rodzajów i gatunków literackich, red. G.Gazda i S. Tynecka-Makowska, Kraków 2006.

KUCZYŃSKA Alicja, Przemiany wyobraźni. Z problemów recepcji kultury renesansu, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy 1969.

LAUSBERG Heinrich, Retoryka literacka. Podstawy wiedzy o literaturze, przeł. A. Gorzkowski, Bydgoszcz 2002.

NOWICKA-JEŻOWA Alina, Jan Andrzej Morsztyn i Giambattista Marino: dialog poetów europejskiego baroku, Waszawa 2002.

OTWINOWSKA Barbara, „Homo metaphoricus” w teorii twórczości XVII w., w: Studia o metaforze, red. Elżbieta Sarnowska-Temeriusz, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich 1980, s. 31-56.

OTWINOWSKA Barbara, „Powietrzne nic”, w: Literatura polskiego baroku w kręgu idei, red. Alina Nowicka-Jeżowa, Mirosława Hanusiewicz, Adam Karpiński, Lublin: Redakcja Wydawnictw KUL 1995, s. 298-312.

PRAZ Mario, Mnemosyne. Rzecz o powinowactwie literatury i sztuk plastycznych, przeł. W. Jakiel, Gdańsk 2007.

REJMAN Zofia, Świadomość literacka polskiego Oświecenia. Wybrane problemy, Warszawa 2005.

RYTEL Jadwiga, Z problemów barokowej groteski, „Rocznik Towarzystwa Literackiego imienia Adama Mickiewicza” 25, 1990.

SARNOWSKA-TEMERIUSZ Elżbieta, Przeszłość poetyki. Od Platona do Giambattisty Vica, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 1995.

SOKOŁOWSKA Jadwiga, Spory o barok. W poszukiwaniu modelu epoki, Warszawa 1971.

TATARKIEWICZ Władysław, Dzieje sześciu pojęć: sztuka, piękno, forma, twórczość, odtwórczość, przeżycie estetyczne, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe 1976.

TATARKIEWICZ Władysław, Historia estetyki, t. I: Estetyka starożytna, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich 1962.

TATARKIEWICZ Władysław, Historia estetyki, t. III: Estetyka nowożytna 1400-1700, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 2009.

Ut pictura poesis, pod red. M. Skwary i S. Wysłouch, Gdańsk 2006.

Po ukończeniu seminarium studentka/student:

1. ma wiedzę na temat specyfiki konwencji literackich, prądów i kategorii estetycznych oraz kultury intelektualnej i literackiej doby staropolskiej i oświecenia;

- ma wiedzę na temat antycznych źródeł nowożytnych koncepcji twórczości, doktryny mimesis, idei „ut pictura poesis”, teorii zmysłowej wyobraźni, retorycznych teorii „uzmysławiania” języka poetyckiego;

- zna metody badawcze przydatne w analizie literatury staropolskiej i oświeceniowej, zna i rozumie specyfikę badań nad literaturą epok dawnych.

2. rozróżnia najważniejsze zjawiska literackie, dominujące konwencje i prądy literatury renesansowej, barokowej i oświeceniowej, dostrzega różnice w konstrukcji świata przedstawionego tekstów utrzymanych w odmiennych poetykach;

- posiada umiejętność dostrzeżenia i opisania dialogu literatury nowożytnej z tradycją antyczną, rozpoznania zależności i wpływów między epokami i prądami literackimi, potrafi opisać ewolucję podstawowych kategorii tj. mimesis, decorum, imitacja, wyobraźnia, gust;

- potrafi samodzielnie analizować dzieła literackie epok dawnych wykorzystując w analizie założenia teoretyczne;

- potrafi weryfikować poprawność tekstów i wypowiedzi własnych oraz uczestników seminarium;

- posiada umiejętność samodzielnego gromadzenia i wykorzystywania informacji naukowej, potrafi skonstruować merytoryczny dyskurs poświęcony problematyce literatury epok dawnych.

3. – jest świadomy/a istotności odpowiedniego przygotowania merytorycznego do dyskusji na temat historii literatury dawnej;

- jest świadomy/a znaczenia tradycji klasycznej dla kształtowania się życia kulturalnego i społecznego;

- jest zmotywowany/a do aktywnego i odpowiedzialnego uczestnictwa w życiu naukowym i kulturalnym.

Zajęcia seminaryjne:

1) Przygotowanie do zajęć, aktywny udział w dyskusjach, przygotowanie wypowiedzi referujących wybrane zagadnienie z zakresu tematyki seminarium;

2) przygotowanie konspektu pracy licencjackiej i prezentacja tematu;

3) dopuszczalne są dwie nieusprawiedliwione nieobecności.

Praca licencjacka sprawdza efekty kształcenia w zakresie wiedzy i umiejętności:

- orientację w dziedzinie, której dotyczy rozprawa,

- zbieranie i selekcję materiału literackiego oraz literatury przedmiotu, sporządzanie aparatu naukowego (przypisy, bibliografia),

- poprawne posługiwanie się terminologią właściwą dla wybranego obszaru badań,

- formułowanie spójnej, logicznej, poprawnej językowo wypowiedzi naukowej.